Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 1

[p. 396]

Straettael van Ypre.

De ervarenheid heeft ons overtuigend bewezen, dat de inwooners van Ypre, onze geboortestad, zeer gewoon zyn werk-byvoegelyke-deel en afgeleide woorden te gebruiken, welke, schoon zy met de Nederduitsche tael in verband staen, misschien in geene andere steden van Vlaenderen gesproken worden, en dus elders niet bekend zyn. Vruchteloos hebben wy over die woorden, waervan wy later de voornaemsten zullen opgeven, en onder welke er eenigen gevonden worden die niet zonder nadruk zyn, de oude en hedendaegsche werken en woordenboeken in de Wederduitsche tael, geraedpleegd, om ons van derzelver oorsprong te verzekeren, en indien wy er al eenigen hebben ontdekt, het is geweest onder eene geheel andere beteekenis dan degene welke zy te Ypre hebben. Hierby moet niet uit het oog verloren worden, dat er tusschen deze woorden en de zulken die, in de wezenlyk bedorvene of straetspraek derzelfde stad voorkomen, een verschil bestaet, hetwelk genoeg doet zien dat deze laetsten met de andere niets gemeens hebben, en slechts voortvloeyen uit eene gebrekkige uitspraek, die ons, door onze voorouders, als een ondeelbaer erfgoed, is overgebragt. Het verzamelen van de eene en de andere, of liever de vergelyking, welke wy in het geval geweest zyn daervan te doen, laten ons deshalve geenen twyfel over.

Wy weten niet welke van deze woorden den geleerde Raepsaet bedoelde, wanneer hy aenmerkte, dat de gemeenetael der Yprelingen, - die, volgens dezen schryver is ingevoerd door de Saksers, welke Karel-den-Groote, in de achtste eeuw naer Vlaenderen heeft overgebragt

[p. 397]

- ganschelyk verschilt van degene der andere Vlaemsche steden en dorpen. Hoe dit zy, wy zullen, by middel der volgende lyst, van deze straettael, by de Yprelingen algemeenelyk in zwang zynde, trachten een denkbeeld te geven, na voorafgaendelyk de aendacht der lezers ingeroepen te hebben op de grondbeginselen, welke wy, tot beter verstaenbaerheid daervan gedacht hebben hen te moeten mededeelen. Het is niet noodig aen te merken dat wy, om de uitspraek te doen kennen, ons, noodzakelykerwyze, van klankteekenen hebben moeten bedienen.

Grondbeginselen.

Dâ,	dat. Dâ, vóór eenen medeklinker.
Dé, hê dé.	Hy deed.
Der.	Daer, er. Ik gaen der, ik ga daer, er.
Ê.	Vóór het onafscheidbaer voorzetsel ge, in gedaen, gegeven, enz.
Êe.	Een, eene, eenen. Êe vóór eenen medeklinker.
Ên.	Een, eene, eenen. Ên vóór eenen klinker, en eene h.
Hâ.	Had. Hen hâ, hy had.
Hâ 'k.	Had ik.
Hâ me.	Had men, hadden wy.
Hân.	Hadden. M'hân, z'hân, wy, zy hadden; hân ze, hadden zy.
He.	Hy. Neen he, neen hy. He vóór eenen medeklinker.
Hé.	Heeft. Hé vóór eenen medeklinker.
Hê.	Hy. Hê, door eenen medeklinker gevolgd.
Hê.	Heb. 'K en hê nie, ik heb niet. Hê vóór eenen medeklinker.
Hêe, hêe je.	Hebt gy.
Héet.	Hebt, heeft. J'héet, gy hebt, hen héet, hy heeft.
Hen.	Hy. Hen, wanneer er eenen klinker of eene h volgt.
Hên.	Heb, hebben. 'K hên, ik heb; z'hên, zy hebben. Hên vóór eenen klinker of eene h.
J'.	Gy. J', door eenen klinker of h gevolgd.
Je.	Gy, ook uw, uwen. Je, vóór eenen medeklinker.
Jen.	Uw, uwen. Jen, als er eenen klinker of eene h volgt.

[p. 398]

Joe.	Uw, uwe, uwen. Joe, als er een medeklinker volgt, en joeu vóór eenen klinker of h.
Kâ.	Kunt. Kâ je, kunt gy. Kâ, vóór eenen medeklinker.
Kan.	Kunt. Kan je, kunt gy. Kan, opgevolgd door eenen klinker of eene h.
'K hâ.	Ik had. 'K hà, vóór eenen medeklinker.
'K han.	Ik had. 'K han, als eenen klinker of eene h opvolgt.
Ke.	Ik. Ke, vóór eenen medeklinker.
'K en.	Ik en zal, ik zal niet. 'K en wanneer er eenen klinker of h volgt.
'K hê.	Ik heb. 'K hê, vóór eenen medeklinker.
'K hed hen.	Ik heb hem.
K hên.	Ik heb. 'K hên, wanneer dit door eenen klinker of eene h gevolgd wordt.
'K hê ze, en 'k hên ze.	Ik heb ze, ik heb haer.
Lâ.	Laet. Lâ, door eenen medeklinker gevolgd.
Me.	Men, wy. Me, vóór eenen medeklinker.
M'hên.	Men heeft, wy hebben.
Z'.	Zy. Z'eten, z'hooren. Z', vóór eenen klinker en eene h.
Ze.	Zy. Ze, vóór eenen medeklinker.
Z'hâ.	Zy had.
Z'hân.	Zy hadden.
Z'hên.	Zy hebben.

Lyst.

A! gy donkel!	Wel! gy liefhebber!
An.	Aen. Hen is er an, hy is bedrogen, gevangen, enz.
Bê ja!	Is 't waer; ook Wel ja!
Bê wê.	Ho! neen; wel neen!
Bejipt.	Kwaed, lastig, onverdragelyk.
Beyte êe bitje.	Wacht een oogenblik.
Bitje, van beetje.	Ê bitje, een weinig.
Bo, bo, lâ 't zyn.	Nu, nu, laet het zoo.
Boutje.	Êe boutje, een kind, een kindje.
Bré-ége.	Breister.
Brinkt hen hier.	Breng hem hier.
Dâ je 't hâ.	Indien gy het had.
Dâ je 't héet.	Dat gy het hebt.
Dâ 'k.	Dat ik.

[p. 399]

Dâ 'k het hên.	Dat ik het heb.
Dâ 'k het maer en hâ.	Indien ik het had.
Dâ me'r hên.	Dat wy er hebben.
Dâ me 't hem géet.	Dat men het aen hem geve.
Dâ 's êe droeve jongen!	Dit is een boos kind.
Dâ 's êe wére!	Dit is een weder!
Dâ 's êe zoete boutje!	Dit is een lief, schoon kindje!
Dâ 's ên labbe!	Dit is een snapster.
Dâ 's het hân.	Dat zy het hadden.
Dâ 's jent!	Dit is schoon!
Dat hen mâ en wilde.	Indien, of, zoo hy slechts wilde.
Dat hen 't héet!	Dat hy het hebbe; heeft.
Dâ ze 't hên.	Dat zy het hebben.
Dinke't heur?	Dunkt het haer?
Dinke't hulder?	Dunkt het hen?
Dinke 't je?	Dunkt het u?
Doe je mé?	Doet, speelt gy mede, met ons?
Draey je weg!	Gaet weg, vertrekt.
Dummel je tan?	Slaept gy? sluimert gy?
É.	Wat?
Êdaen.	Gedaen.
Êe jent misje.	Een bevallig, schoon meisje.
Êe keer anders.	Een andermael.
Êe kwae wuyf.	Eene kwade vrouw.
Êe mond j'éten.	Een stukje, een weinig eten.
Êe slichte vent.	Een slechten man.
Êgéen.	Gegeven.
Ellan tan!	Welaen dan!
Êkomen.	Gekomen.
En dak me nie.	Raek my niet aen.
En hen héet hen 't êgéen.	En hy heeft het aen hem gegeven.
En nêe?	Is 't niet waer?
En 't je blief.	Indien het u belieft.
En tuk me nie.	Raek my niet aen.
Entwaer.	Ergens.
Entwie.	Iemand.
Entwot.	Iets.
Êvollen.	Gevallen.
Êwégen.	Gewogen.
Foeftje.	Meisje van een slecht gedrag.

[p. 400]

Foufelt mâ.	Doe maer slecht, verkeerdelyk.
Fraeytan!	Welaen dan!
Frikkel j'ol wére?	Draeit gy nog eens het lyf om en weder?
Fymel je weg.	Ga, vertrek.
Gae je gelére mé?	Gaet gylieden mede?
Gae je je baey andoen?	Zult gy uw wambuis aentrekken?
Gae je mé ol gunter?	Gaet gy mede langst dien kant.
Gae je na de feeste?	Gaet gy naer de halle, naer de jaermarkt?
Gae me?	Gaen wy?
Gaet hen deure?	Zal hy vertrekken, weggaen.
Gae we.	Laet ons gaen.
Garte.	Misschien van het fransche gare, maek plaets, zwicht u.
Gauw.	Laet ons gaen.
Gée me dat.	Geef my dit.
Gée m'êe kadetje.	Geef my een wittebroodje.
Géen.	Geven.
Géet hen êe lekkertje.	Geef hem een kusje, een zoentje.
Géet hen entwot.	Geef hem iets.
Géet hen 't.	Geef het hem.
Gegéen, ook êgéen.	Gegeven.
Ges.	Gras.
Goe kooper.	Aen een lagere prys, min duer.
Gooyt hen plat.	Smyt hem op den grond.
Gunter is hen.	Ginds is hy.
Had hen der?	Had hy er?
Haeche!	Haestje, spoed u.
Hâ 'k entwot êzien.	Had ik iets gezien.
Hâ 'k het êwéten.	Had ik het geweten.
Hâ mer ma.	Hadden wy er maer, slechts.
Hapert er entwot met entwie?	Schort er iets met iemand?
Hê bekeek me.	Hy aenzag my.
Hê beuzelt nog êe keer.	Hy schreeuwt, hy tiert nog eens.
Hê byst ol wére.	Hy loopt nog eens.
Hê doet êe puypje.	Hy smoort.
Hê dumt.	Hy overdenkt, hy peist.
Hê fikkelt.	Hy bederft; hy snydt kwalyk.
Hê foefelt.	Hy doet verkeerdelyk.

[p. 401]

Hê gonk deure.	Hy ging weg; hy vertrok.
Hê gynk up de leere.	Hy klom op de ladder.
Hê j'êklyt?	Hebt gy geborgd?
Hê j'er nog?	Hebt gy er nog?
Hê je 't êwéten?	Hebt gy het geweten?
Hê kam.	Hy kwam.
Hê moet entoe wéten.	Hy moet het op de eene of andere wyze weten.
Hê slyp j'uit.	Hy belacht, bespot u.
Hê spronk pykhooge.	Hy sprong op van blydschap.
Hê stoeg.	Hy stond.
Hê wos paf êslégen.	Hy was verlegen, verslagen.
Hê wunt hier.	Hy woont hier.
Hê zé.	Hy zegde, of zeide.
Hê zet kautje.	Hy blyft af van zyne school, van zyn werk.
Hê zit uppe me.	Hy zit op my.
Hê zunnepaeuwt.	Hy staet werkloos in de zonneschyn.
Hê zwolt lik êe zwyn.	Hy drinkt gelyk een verken.
Héet hen der êwist?	Is hy daer geweest?
Héet hen entwot?	Heeft hy iets?
Héet hen hem gezakt?	Heeft hy hem weggejaegd?
Héet hen 't?	Heeft hy het?
Héet hen 't êzéed?	Heeft hy het gezegd?
Héet hen 't êkunnen?	Heeft hy het kunnen doen?
Héet hen 't had?	Heeft hy het gehad?
Héet ze 't êkunnen?	Heeft zy het kunnen doen?
Hen hâ.	Hy had.
Hen hée nibendolle.	Hy heeft niets.
Hen héet an.	Hy heeft het aen, B.V. zyn kleed.
Hen héet êdaen.	Hy heeft het gedaen.
Hen héet êe gezank hoort.	Hy hoorde zingen.
Hen héet êzéed.	Hy heeft het gezegd, of gezeid.
Hen héet er nie féle.	Hy heeft er niet veel.
Hen héet hen 't êgéen.	Hy heeft het hem gegeven.
Hen hée gouste om te zwollen.	Hy heeft lust om veel te drinken.
Hen hée ma den helt.	Hy heeft slechts de helft.
Hen heé wel rooy.	Hy heeft veel armoede.
Hen is deure êgaen.	Hy is vertrokken, weg gegaen.
Hên me't?	Hebben wy het?

[p. 402]

Hên z'er êwist?	Hebben, zyn zy daer geweest?
Hên ze 't êkunnen?	Hebben zy het kunnen doen?
Hoe heet hen?	Hoe wordt by genaemd?
Hoe ka me zoo droef zyn?	Hoe kan men zoo lastig, zoo moeyelyk zyn?
Hoey, hoey!	Ach! ach! klagende.
Hort êe heer.	Hoor eens.
Hulder mésen.	Hunne meid.
In 't je blief.	Indien het u belieft.
Is er entwie?	Is er iemand?
Is hen êkommen?	Is hy gekomen?
Is 't den dienen?	Is het dien man?
Is 't êdaen?	Is het gedaen?
Ja hen.	Ja hy.
Ja je.	Ja gy.
Ja me.	Ja wy.
Ja ne.	Ja hy.
Jantje zet kantje.	Jan blyft af van de school.
Je broey je.	Gy verbrandt u.
Je muylt ol wére.	Gy zyt nog eens kwalyk gezind.
Je schouper je.	Gy verbrandt u.
Je smeyer me.	Gy verplet my.
Je zyt ên plutte.	Gy zyt een slechten karel.
J'en héet nie gekunnen.	Gy hebt het niet kunnen doen.
J'en héet ol gelyk nie êvonden.	Gy hebt het evenwel niet gedaen.
Jen kloeft es êbroken.	Uw holblok is gebroken.
Jen patyne es êbosten.	Uw holblok is geborsten.
J'hoelder.	Gylieden, u; ook, het uwe, van ul.
J'hulder.	Gylieden, u; ook, het uwe, van ul.
Joe wuyf.	Uwe echtgenoot.
Joen huys.	Uw huis.
Kâ je bréen?	Kunt gy breyen?
Ke doste nie.	Ik durfde niet.
'K en hê gee moete.	Ik heb geen tyd.
Ke vond hen nauwers.	Ik vond hem nergens.
Ke za je nie géen.	Ik zal u niets geven.
Ke zyn jen zeune nie.	Ik ben uwen zoon niet.
'K ga met je mé.	Ik ga met u.
'K hâ 't ol had.	Ik had het reeds gehad.
'K hed hen schoone verdraeyd.	Ik heb hem wel bedrogen, misleid.

[p. 403]

'K hên der êwist.	Ik ben daer geweest.
'K hên hen êzien.	Ik heb hem gezien.
'K hên ol éten.	Ik heb reeds gegeten.
'K hên 't êdaen.	Ik heb het gedaen.
'K hên 't êzien.	Ik heb het gezien.
'K hê 't hoord.	Ik heb het gehoord.
'K hê zuk ên dust.	Ik heb grooten dorst.
Knys j'hen?	Plaegt gy hem, valt gy hem lastig?
Kop m'êe bustelaere.	Koop my eenen borstel.
Kosten ze 't hên?	Konden zy het hebben, of krygen?
Kosten ze 't ma géen.	Konden zy het maer geven.
Kyk êe keer den dienen.	Zie eens dezen, of dien man.
Kyk hen kyken.	Zie hem kyken.
Kykt hen boha maeken!	Zie hem pronken, wind maken.
'K za der geén.	Ik zal er geven.
'K za 't hên.	Ik zal het hebben.
'K zynder êwist.	Ik ben er geweest.
Lâ me 't hen.	Laet my het hebben.
Lâ 's gaen.	Laet ons afscheiden, vertrekken.
Lâ se 't hên.	Dat zy, of, laet hen het hebben.
Lat hen loopen.	Laet hem weggaen.
Lat hen 't héet.	Dat hy het hebbe, laet hem het hebben.
Lop deure.	Vertrek.
Mak je weg.	Ga weg, vertrek.
Me gaen.	Wy gaen.
Meug je bru?	Eet gy bru (zeker gebak)?
Meugt hen 't hên?	Mag hy het hebben?
Meug ze wel mé gaen?	Mag zy wel medegaen?
M'hén der.	Wy hebben er.
M'hên 't.	Wy hebben het.
M'hên ze.	Wy hebben ze.
Moe je ma!	Moet gy maer!
Moen ze oltemaele gaen?	Moeten zy allen gaen?
Nibendolle.	Niet met al, niets.
Niemendolle.	Niets.
Nien he.	Neen hy.
Nin 'k.	Neen ik.
Oey, oey!	Ach, ach!
Ol da 'k hên is 't joene.	AI wat ik heb is aen u.

[p. 404]

Olgelyk.	Evenwel, nogtans.
Olingjes.	Allengs.
Ollemaele.	Al, altemael.
Olle naven.	Elken avond.
Olmendolle.	Al, altemael.
Olsan.	Altyd, gedueriglyk.
Oltjan.	Altyd, gedueriglyk.
O me'r waeren.	Als wy daer waren.
Ommersten.	Immers.
Oppende vul.	Geheel vol; vol tot overloopens toe.
Os hen 't ol by een hâ.	Wanneer hy het al had vereenigd.
Os hen 't verdaen hâ.	Wanneer hy het verteerd had.
Os me 't hên.	Als wy het hebben.
Os 't rint 't rint'r in.	Als het regent 't water druipt er in.
Ouche!	Ach! klagende.
Paf.	Verlegen, verslagen.
Pan!	Geroep, wanneer men iemand eenen slag geeft.
Preeuw j'ol wére?	Neemt gy nog eenmael?
Rampenére 't ol.	Breek, vernietig alles.
Rommelt hen lik of 't zy moet.	Sla hem ter degen.
Rult tut morgen.	Babbel zoo veel gy wilt.
Ruttel êe keer.	Roer u eens.
Sa je dat doen?	Zult gy dit doen?
Slaet hen in attermenten.	Sla hem in stukken.
Sult hen je?	Bedriegt, beschimpt hy u?
'T dinke me.	Het dunkt, het schynt my.
'T dinkt heur.	Het schynt haer.
Te fête.	Op een oogenblik, terstond.
'T en doet.	Neen; 't is niet waer.
'T es êe kalletje.	'T is een onnoozel meisje.
'T es êe krikallaem.	'T is eene mismaekte, eene kreupele vrouw.
'T es ên lange slunse van êe vent.	'T is eenen grooten man.
'T es goekooper.	'T is aen een lagere prys, min duer.
'T is lik ên latte.	'T is een magere man, eene magere vrouw.
T'hulders.	Te hunnen huize.
'T is der up.	Het is er op.
'T is êe jent huys.	Het is een schoon huis.

[p. 405]

Tjanken (de).	De beenen; waerschynelyk van het fransch jambes.
T'joelders.	Te uwen huize.
'T joene.	Het uwe.
T'julders.	He uwen huize, te uwent.
Toet toet.	Ja, ja; 't is waer.
Toet.	Ja, 't is waer.
Trint'r in.	Het regent er door, er in.
T'usen.	In ons huis.
'T wêre stikt up.	De lucht wordt helder; het slecht weder verdwynt.
Up da 'k zou.	Op dat ik zoude, ten einde ik zoude.
Up da se.	Op dat zy, ten einde zy.
Up 't fait betraepen.	Met de daed bezig vinden.
Up 't toppeltje van 't huys.	Op den top, het hoogste van het huis.
Usen.	Onzen.
Ventje ga je mé?	Mannetje gaet gy mede?
Verbreeuw je 't nog êe keer?	Bederft gy het al wederom?
Verdraeyt hen nie.	Belach, stoor hem niet.
Vermoffelt hen ze?	Bedriegt, misleidt hy hen?
Vluwt hen der achter?	Ziet hy haer na?
Vroetel j'ol wére?	Broddelt gy nog eens?
Wa gae je belenden?	Waer zult gy geraeken?
Ware 't ma waer!	Kon het maer waer zyn!
Wa wunt hen?	Waer woont hy?
Wee?	Hoort gy, verstaet gy?
Wê je ên haesaerd hên?	Wilt gy een lekker ding hebben?
Wé j'êe santj'hên?	Wilt gy een beeldje hebben?
Wê, wê.	Neen, neen.
Wilt hen 't hên!	Wilt hy het hebben?
Wîn me pekkelen?	Willen wy bikkelen?
Wîn me slyderen?	Willen wy glyden?
Wîn me 't reschieren?	Willen wy het wagen?
Wodde?	Wat?
Wos hen da?	Was hy daer?
Wuk ên rulle is dat?	Wat snapper is dien mensch?
Wuk gae je da doen?	Wat zult gy daer doen?
Wuk is dat ol?	Wat is dit al?
Wuk hâ 'k?	Wat had ik?
Wunt hen da?	Woont hy daer?

[p. 406]

Wylder.	Wy.
Zad hen der gaen?	Zal hy daer gaen?
Zad hen 't hên?	Zal hy het hebben?
Za je 't doen?	Zult gy het doen?
Za m'er gaen?	Zullen wy daer gaen?
Zân ze 't hên?	Zullen zy het hebben?
Ze mak tandjes.	Zy maekt speldewerkkanten.
Ze stoegen up de zulle.	Zy stonden op den dorpel.
Ze zé.	Zy zegde, of, zeide.
Zé z'entwot?	Zegde zy iets?
Zéed hen 't tége joen?	Zeide hy het aen u?
Zêer weg.	Gae, vertrek.
Zêert hen omme.	Werp hem te gronde.
Ze'n hên der nie féle.	Zy hebben er niet veel.
Zeû je 't hên?	Zult gy het hebben?
Z'hân der ol êwist.	Zy waren daer reeds geweest.
Z'héet êzéed.	Zy heeft het gezegd.
Z'hén 't ol.	Zy hebben het al, ook reeds.
Zod hen komt.	Indien hy komt.
Zoe zé.	Zy zegde.
Zoû 'k hen 't géen?	Zoude ik hem het geven?
Zûm me 't doen?	Zullen wy het doen?
Zûn z'er zyn.	Zullen zy daer zyn.
Zylder.	Zy.

Uit deze lyst volgt, dat de straettael der Yprelingen, gelyk wy het reeds hebben doen aenmerken, ten deele voortvloeit uit gebrekkige spreekwyzen; ook dat er verouderde uitdrukkingen in voorkomen, en dat zy, meerendeels, vol afkortingen is. Onder deze komen, namelyk, voor, êdaen, êgéen, êkomen, êvallen, êwégen, voor gedaen, gegeven, gekomen, gevallen, gewogen, en wy gelooven dat de ê, hier uitgesproken gelyk in het fransch werkwoord être, en die het onafscheidelyk voorzetsel ge vervangt, dezen klank zal ontleend hebben van de y, welke letter, in het begin der veertiende eeuw, te Ypre vóór dit voortzetsel gebruikt werd, als in ygholde, yscot,

[p. 407]

ysendt, yvanghen, enz., voor gegolden, geschut, gezonden, gevangen.

Hoe dit ook wezen moge, men weet dat het is in de bedorvene of straetspraken, die in het algemeen van de landtalen afgestamd zyn, dat men de oudheid van deze laetsten kan ontwaren.

LAMBIN,

Archivist der regering van Ypre.