Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 1
(1837)–J.F. Willems, [tijdschrift] Belgisch Museum–
Auteursrechtvrij
[pagina 340]
| |
I. Jan de Decker.In het eerste deel myner Verhandeling over de Nederduitsche tael- en letterkunde, bl. 183, heb ik, volgens verschillende getuigenissen, bewezen (of althans waerschynelyk gemaekt), dat de Antwerpsche dichter van den Dietschen doctrinael, en van den Leekenspiegel, den naem voerde van Dekens of Deckers. Thans ben ik, door de bekendheid met eenen originelen schepenbrief van den 19 november 1378 (ruim 25 jaer na zyn dood opgemaekt), tot het vermoeden gekomen, dat zyn naem was De Decker, en dat hy een broeder naliet, Claes De Decker. Ik lees, namelyk, in dien brief: ‘Wi Claus van Riethoven ende Gielijs Wilmaer, scepenen in Antwerpen, maken cond, dat vore ons quam Claus de Deckere, ende bekende dat hi, omme eene summe ghelds, die hem al ende wel es vergouden, vercocht heeft heren Janne Adelisen, priestere, tjaers eenen guldenen hallincGa naar voetnoot1 van Florenchen, goed ende custbaer van goude ende van ghewichte.... op een huus ende hove, ende met al datter toebehoert, dat wilen was her Jans Deckers, priesters, des voirs. Claus broeder, ghestaen in de Cammerstrate, tusschen de capelle van den Witten Zusteren, in deen zide, ende der kinderen huus was van Lyere, in dander zide.’ | |
[pagina 341]
| |
Het is zeer bedenklyk of Nicolaes de Klerk, die gewoon is voor den schryver der Brabantsche Yeesten door te gaen, en deze Jan de Decker niet voor denzelfden persoon moeten worden gehouden. Voor eerst, is men het niet eens over het datum van beider sterfjaer. Volgens Papenbroch en Valkenisse, aengehaeld in de Antverpia van Diercxsens, stierf de eerstgemelde in 1351. Quoddam chron. MS. (voegt Diercxsens er by) dicit hunc Joannem successisse Nicolao Clerici in munere secretarii et obiisse anno sequenti 1352. Daerentegen zeggen de Annales Antverpienses, ter archieven van Antwerpen, op het jaer 1351: ‘In dit jaer stierf Jan Deckers, secretaris deser stadt, die den Duytschen doctrinael maekte, ende vele andere boeken.’ De een en de andere zou Clericus der stad geweest zyn. Jan noemt zich clerc (priester) in zyne opdracht van den Leekenspiegel, aen hertog Jan III van Braband: Heere, desen bouc ende dit werc
Soe gheeft u Jan, u arme clerc.
Vergeefsche moeite heb ik gedaen om ter archieven van Antwerpen het bestaen van eenen Niclaes de Klerk te ontdekken. Slechts latere schryvers maken melding van dien naem; doch verwyzen tot geen authentieke stukken, noch zeggen ook niet waer zy dien naem hebben van daen gehaeld. Indien ik by de oudste overleveringen te rade ga, dan is Jan, en geenszins Nicolaes de clerk, de schryver der Brabantsche Yeesten geweest. Immers, in de Prologhe der alder excellentste cronyke van Brabant, naer de uitgaven van 1518 en 1530, die ik bezit, lees ik, dat de opsteller van dit werk zyne stof getrokken had ‘sonderlinge uuten cronijken van Brabant, die ten eynde vergadert sijn van meester Janne, die clerck van Antwerpen;’ geenszins Nicolaes. Wyders vindt men in geen | |
[pagina 342]
| |
der bekend oude afschriften der Brabantsche Yeesten, (ik vermeen ze alle onder myn handen te hebben gehad) dat Nicolaes dezelve berymde of maekte. In tegendeel, aen het hoofd van het exemplaer, weleer het eigendom van Kluit, en vroeger van Caspar Gevartius, voorzeker een der oudsten, en daerby nog op Antwerpsch papier geschreven, staet, met een oude letter: Gestelt by Jan de clerck; doch een later hand heeft den naem van Jan doorgeschrapt en er Niclaes boven gesteld. Op de daer tegenoverstaende bladzyde leest men ook, in schrift der zestiende eeuw: ‘Anno 1351 sterf Jan de Clerck, secretaris van Antwerpen, die den Duytschen doctrinael hadde gemaect. In chronico Rhytmico parvo.’ Eindelyk vind ik aen het hoofd van het zeventiende capittel des vyfden boeks der Brabantsche Yeesten, in het codex der abtdy van Afflighem, een der oudste afschriften, behoorende nog tot de veertiende eeuw:
Dit dichtte meester Jan van Andwerpen:
Hier mede latic bliven
Mijn dichten ende mijn scriven;
Want ic niemeer en can geleesten
Van der hertogen ieesten;
Want nu regneert die derde Jan.
Geleve ic den tijt voortan
Dat hem gevallen enige saken,
Die sal ic dichten ende maken.
Eest dat ics heb die stade.
Ende waert dat ict niet en dade,
So beveel ic dan te maken el
Yemant, die dan leven sel,
Ende wacht hem wel, dats mijn leren,
Dat hy uter waerheit niet en kere.
Nu hebbic gedaen so ic best can,
Dat my bat die goede man,
| |
[pagina 343]
| |
Die ghy my moogt noemen horen
Int beginne, hier te vorenGa naar voetnoot1.
Lange lijf, geluc ende ere
Moet hem geven onse Here,
Ende na dit leven hemelrike,
Ende ons allen gemeenlike.
Dies moet ons onnen diet al volleest
Die Vader, die Soon, die heilige Geest.
Dezelfde rymregels, doch niet het opschrift, leest men in de andere afschriften; met dat verschil echter, dat zy aldaer te midden van het vierde boek voorkomen. Mogelyk dat Nicolaes de rymkronyk onmiddelyk na deze regels heeft voortgezet. Evenwel blyft dan nog altyd de vraeg bestaen: van waer weet men dat? | |
II. Gielis van Molhem.In de bibliotheek der abtdy van Tongerloo bestond weleer een klein vierkanten handschrift op perkament, schrift van den aenvang der veertiende eeuw, bevattende eene bloemlezing van onderscheidene zedelyke gedichten, sommige geheel en andere slechts by uittreksel medegedeeld. Dit boekjen kocht de beroemde boekverzamelaer Richard HeberGa naar voetnoot2, te Antwerpen, in 1826, en ik heb reeds deer uit, in myne Mengelingen, bl. 45-58, een fraei hekeldicht laten drukken, door Jacob van Maerlant opgesteld. Hetzelve behelst ook nog eene vertaling van den Miserere (oorspronglyk in de eerste helft der | |
[pagina 344]
| |
twaelfde eeuw door den franschen dichter Le reclus de Moliens berymd), door Gielis van Molhem, in 120 coupletten, elk van twaelf regels, doch waervan de laetste 25 door eenen anderen nederduitschen dichter, met name Hendrik, vervaerdigd zyn. Mone doet verslag van dit gedicht in zynen Anzeiger, 1836, bl. 208; doch noemt onzen dichter Molhen, en niet Molhem, als zynde in het HS. Molh? geschreven. ‘Ich weiss nicht einmal (zegt hy) ob Molhen in Molhem zu veränderen und durch Mühlheim zu erklären, oder auf das Dorf Moll bei Lier, in der Provinz Antwerpen, zu beziehen sei.’ Molhem ligt op een klein uer afstands van Assche, naer den kant van Merchem, en maekt thans met Bollebeek één gemeente uit, van omtrent 550 zielen. Men mag gelooven dat Gielis aldaer geboren is, vermids men in zynen tyd veelal gewoon was zich naer zyn geboorteplaets te noemen. Daer nu de voortbrengselen der fransche poezy in de twaelfde en dertiende eeuwen, al spoedig na derzelver verschyning, in Vlaenderen bekend waren, de fransche letteren toen aen het hof onzer graven veel meer dan in Frankryk zelf beöefend zynde, zoo kan men niet wel onderstellen dat de Miserere van le reclus de Moliens zeer lang na den bloeityd van dezen franschen dichter in het vlaemsch zou wezen overgebracht. En zie daer de reden waerom ik denk, dat Gielis van Molhem nog vroeger gedicht heeft dan Jacob van Maerlant, welken laetsten ik evenwel zynen titel van vader der dietsche dichtren altegader niet wil betwisten. Men heeft dit woord vader in een al te beperkten zin verstaen, en daerom ongenegen geweest om het bestaen van vroegere dichters te erkennen, al heeft Maerlant zelf meer dan eens de werken van zyne voorgangers opgenoemd. Cats ook heet men vader, om zyne recht vaderlyke onderwyzingen; en geen mensch komt Cats in dit opzicht nader dan Maerlant. | |
[pagina 345]
| |
Zie hier de drie eerste coupletten van Gielis van Molhem: Deus, edel God van den paradise,
Gheeft gracie van Molhem Gielise,
Dat hi uten walsche vertiereGa naar voetnoot1
In dietschen worden, die staen in prise
Ende salich sijn oec; want hise
Vant in dboec, dat de clusenere
Van Molinens maecte: hets sijn gereGa naar voetnoot2.
Ute hem dichtic te batGa naar voetnoot3, want, here,
Bi namen wi voegen, in ene wise,
Molhem Molinens, hiers geene wereGa naar voetnoot4
Niet dat den goeden man gedere,
Dat sele dwaes steet in sine assise.
Want Gielijs wert des wel geware,
Dat hijs herde onwerdech ware,
Noemde hi hem in den getale
Des goets mans, die sijn lange jare
Heilechlec, in pinen sware
Heeft geleidt, dats sonder haleGa naar voetnoot5;
Maer gherne soude hi, consteGa naar voetnoot6 hi wale,
Translateren in dietsche tale
Sijn boec; want hets ene wareGa naar voetnoot7
Hem, diere na werct, vor tfiants strale.
Dbeghin des wercs settic te male
In Gods gewoutGa naar voetnoot8, dat hijt beware!.
Ghenadech God, helpt mijns; genade!
Want langen tijt hebdi mi stade
Verleent te doene, dat si bequameGa naar voetnoot9;
Dats, dat ic soude blameren tquade;
| |
[pagina 346]
| |
Want die prophete uut uwen rade
Verdoemt den vrecken, om de blame
Dat hi tgraen sluut na ontameGa naar voetnoot1
Vore hem, die bidt in uwen name;
Want dit steet in den heiligen blade:
Tgreyn te reiken uut minen lichame,
Op dat menre nutscap af name,
Ontpluct voert, al eest te spade.
Dat het eene vertaling van den Miserere des reclus de Moliens zy, en van geen ander werk van dien schryver, blykt uit den aenvang van diens gedicht, medegedeeld in de Histoire litteraire de la France, deel XIV, bl. 33, vergeleken moet dit laetste couplet: Miserere mei Deus!
Trop longuement me suis téus
Ke je déusse avoir bien dit;
Assez ai temps et lieuz éus
Des maus blasmer que j'ai véus.
Dex, par le prophète, maudit
Qui respont et qui escondit
Le froument au peuple maudit
Dont il doit être repéus.
Pour ce qu'ainsi le truis escris,
Del blé de mon grenier petit
Ai des meillors grains esléus.
Het is, gelyk men ziet, dezelfde versmaet. Le reclus de Moliens stierf omtrent het jaer 1160. | |
III. Jan Knibbe.Deze dichter, die in de laetste helft der veertiende eeuw leefde, was een Brusselaer. Hy berymde twee Claghen, welke in het handschrift van den heer Van Hulthem (No 192 van zynen Catalogus) voorkomen, de | |
[pagina 347]
| |
eene op het afsterven van Lodewyk van Male, graef van Vlaenderen, de andere op den dood van hertog Wenceslaus van Braband. Beide zyn allegorische of wapengedichten, in welke de liebaert van Vlaenderen of de leeuw van Braband, benevens eenige zinnebeeldige vrouwen, al klagende worden voorgesteld. Die claghe van den grave van Vlaenderen, groot 160 versen, begint met de regels: Der leider merenGa naar voetnoot1, o wi o wach!
Onder enen liliengaert
Daer hoerdic jammer ende hantgheslach
Driven enen swerten libaert;
Hi sprac: ‘nu es hi te gode waert
Mijn vader, die mi heeft ghedragen:
Sijn goede volc dies sere mesbaert.
Ach, riddren, knechten, selenne claghen!
En eindigt aldus: Jan Knibbe van Bruesel bidt, dat wi claer
Worden vonden voer den hemelschen coninc.
Het andere stuk, bevattende 128 regels, eindigt met de volgende: Jan Knibbe van Bruesel,
Waert hem bequamelijc ende lief,
Ware gherne metten heren wel;
Al spreect hi int ghemeene dese brief,
God bringhe die ziele uut alle meskiefGa naar voetnoot2;
Want hi mijn here was, al mijn leven.
Elc moet hem volghen, wie leet of lief.
God wille ons sinen ewegen rike gheven.
Indien Wenceslaus des dichters heer was al zyn leven lang, dan moet deze in of na 1356 ter wereld gekomen zyn. | |
[pagina 348]
| |
IV. Colpaert.Een vlaemsch dichter der veertiende eeuw. Hy schreef de Sproke (fabliau) van enen ridder die God sine sonden vergaf, gevonden wordende in den meergemelden bundel van oude gedichten des heer en Van Hulthem (catalogus, no 192). Zyn verhael komt overeen met dat van Le chevalier au barizel, in Méons Contes et fabliaux, I, p. 208; doch is er niet naer vertaeld.
Begin: Node begheret te dichten Colpaert
Van dinghen, daer wi bi mochten sijn verclaert.
Einde: Want voer waer seghet Colpaert
Dat God en heeft gheen dinc soe waert
Als die sondare, die hem bekeert
Ter doghet, ende die quaetheit ontbeert.
Dat ons daer toe hulpe moete
Maria, die maghet soete,
Dies onne ons, diet al verleest,
Vader, Sone, ende die heileghe Gheest.
Het stuk bevat 256 rymregels. | |
V. Jan van Hollant.In het gemelde handschrift van den heer Van Hulthem leest men eene Sproke van den verwaenden keyser, vermoedelyk hetzelfde stuk dat in den Comburgschen dichtbundel voorkomt onder den titel: Van eenen verwaenden conincGa naar voetnoot1, waerin deze regels aen het einde, Vs 186: Verwentheit es vore Gode ommate:
Sine es maer uit ontsien bekant.
Hier omme seit Jan van Hollant:
Dat men wijsheit gheen en vint,
Beter dan dat men Gode mint.
| |
[pagina 349]
| |
VI. Jan Dingelsche.Van hem lezen wy in het zelfde HS. des heeren Van Hulthem een satyriek gedicht Van der Taverne, groot 128 regels, beginnende: Tgheluc, voorspoet ende ere
Comt van goeder gheselscap gherne,
Maer dicwile valt hi in zere
Die vele wandelt in taverne.
Ende hieromme radics tonberne
Hem allen, die mijn vriendeken sijn;
Want ic en segt in ghenen scerne:
Taverne es argher dan venijn.
De dichter noemt zich volgenderwyze: Nu, hier af willic nemmeer dichten;
Maer ic bidde onsen lieven here,
Dat hi mijn herte moet verlichten
Ende bescermen van allen sere,
Alsoe dat ic nemmermere
In ongheval come van taverne;
Want wise scuut, het es sijn ere:
Jan Dingelsche micter vort tonberneGa naar voetnoot1.
Het behoeft wel niet opgemerkt dat Jan Dingelsche zooveel beduidt als Jan d'Engelschman. Wy zullen zyn gedicht in het vervolg geheel mededeelen. | |
VII. Pieter van Iersele.Almede een dichter der veertiende eeuw, van wien een Fabliau, getiteld Wisen raet van vrouwen, groot 230 versen, in gemeld HS. van den heer Van Hulthem wordt aengetroffen. Misschien was hy een Haerlemmer van geboorte of inwooning: zyn stuk begint aldus: | |
[pagina 350]
| |
Ghi hebt ghehoert, te meneger stonden,
Dat vrouwen wisen raet vonden,
Te Haerlem, oft in andere steden:
Nu hoert wat een joncfrouw dede.
Hetgeen deze joncfrouw deed, komt volkomen overeen met het verhael van Boccaccio in zyn Decameron, giornata terza, novella terza; met dat onderscheid nogthans, dat zy by den italiaenschen schryver een getrouwde vrouw is. De vertelling sluit als volgt: Maer Peter van Iersele die sede
Dat hise op een bedde lede,
Ende leerde haer in minnen leven,
Dat si goede ghevrienden bleven.
Ende niet meer en begherde men daer ter stede
Den broeder, die die boetscap dede.
Iersele of Eersele, nu Eersel, is een dorp in Noordbraband, by Eindhoven. | |
VIII. Jan Dille.Schryver van het dichtstuk Venus boem met VII coninghinnen, in den zelfden bundel der veertiende eeuw. Dit allegorisch rymwerk van 230 versen vangt aen op de volgende wyze: Eens meyes daghes, in der dagherade,
Alse loef, gras, boem ende blade
Springhen uut, elc na haren wesen,
Ende die bloemen staen gheresen
Uter eerden, doer dat gras,
Quamic daert soe rikelijc was
Van menegher sueter vrocht;
Die voghelen songhen in die locht,
Daer si vloghen over al;
Doen sagic neder in een dal
Enen den scoensten boem staen, enz.
| |
[pagina 351]
| |
Het eindigt aldus: Nu biddic hem, diet al heeft onder,
Dat ie ghewas of wesen mach,
Dat hi ons op den lesten dach
Gheve gans ghelove, met goeden wille.
Sonder twivel bidt Jan Dille
[Dat hi] in ons herte al moet sinden
Dat wi sine eweghe bliscap vinden!
| |
IX. Boudewyn van der Lore.In het zelfde handschrift voorkomende als dichter van de Maghet van Ghend, om welk stuk de heer Blommaert, die hetzelve heeft laten afdrukken achter zynen Theophilus, bl. 99-107, hem voor eenen gentenaer der veertiende eeuw aenziet. De volgende gedichten dragen ook zynen naem in bovengemeld handschrift der bibliotheek van Van Hulthem: | |
Achte persone wenschen.Beginnende: Achte persone saten
Op enen lichten dach,
Ende si droncken wel ende aten
In een vri ghelach:
Een ridder wel geheer,
Een maghet van hoger connen,
Ende een clerc van wiser leer,
Met eenre frescher nonnen,
Een moenc met eenre baghine,
Een pape ende een ghehuwet wijf;
Si droncken van den wine;
Vol vrouden was hem dlijf.
En eindigende: Alst wenschene was ghedaen
Elc op den anderen sach,
| |
[pagina 352]
| |
Van wien men soude ontfaen
Moghen dat ghelach.
Des doet u ghewach
Van der Loren Bouden:
Wiet best gheven mach,
Ghi hebbet wel onthouden.
Explicit. clxxxiiij verse.
De inhoud is juist niet zeer stichtend, gelyk men uit dezen aenvang zien kan. Het tweede stuk heeft voor titel: | |
Dits tijt verlies, ene edele sproke.Ic quam ghegaen al in ene kerke,
Daer ic vele scoender sarke
Sach ligghen, rijckelijc ghehouwen:
Daer, onder heren ende vrouwen,
Laghen meesters ende prelaten,
Die welke haer rijckelijc ghesaten
Hadden ghelaten al te male,
Ende waren in ene doncker zale
Varen woenen van .vij. voeten.
Ic las die letteren met goeder moeten
Na tscarnacioens bedietGa naar voetnoot1,
Hoe dat elc bi namen hiet.
Aen het einde leest men: Ende dat men vele meer seide hier toe
Soe en mocht niet verbetert sijn;
Maer Van der Loren Baudewijn
Bidt elken, die dit leest ochte hoert,
Dat hi niet en si ghestoert;
Maer neme exempel bi deser dinc.
De here, die ant cruce hinc
Ende int graf lach voer den tempel,
Late elken kersten mensche exempel
| |
[pagina 353]
| |
Hier ane nemen, na sijn profijt,
So dat hi niet en verliese den tijt,
Alsoe mi dochte in visioene.
God sterke ons allen in weldoene!
Amen.
clviij verse.
| |
X. Augustynken.Van wien ook eenige gedichten in denzelfden bundel, ter bibliotheek van den heer Van Hulthem, en achter dezes HS. van den Dietschen Lucidarius (op papier, langwerpig folio-formaet, van het einde der veertiende of den aenvang der vyftiende eeuw), gevonden worden. Naer den inhoud zyner gedichten moet hy te Dordrecht, of in de ommestreken, gewoond hebben. Eerstgemelde verzameling bevat: | |
De berch van vroudenrijc die Augustijnken maecte.Begin: Wel behaghen es ghenoecht;
Maer eest ondoecht
Daer hem tbehaghen af ghesciet,
Soe en prisic sijn behaghen niet.
Die hem selven connen vensen
Ghenoechte te draghen in quaden ghepensen,
Daer sunde af comt ende vremde scade,
Dats quaet doen met voerrade.
Anders dachsGa naar voetnoot1 was mi ghesciet
Ene ghenoechteGa naar voetnoot2 daer ic niet
Inne en vant dan eersamhede.
God vergheve mi of ic mesdede.
Die ghenoechte waerlijc
Was ene borchGa naar voetnoot3 van vrouden rijc
| |
[pagina 354]
| |
Soe versiert met sueten dinghen,
Datse niemen en mochte volbringen
Te makene, dan een meester rijc,
Alre meestren onghelijc,
Ende hem selven ghelijc alleen:
Dese borch hadde enen voersteen,
Ghelijc witten albastre ghehouwen.
Vijf ridderen woonen op die borcht: Die eerste heet her Hoernaer;
De tweede: Dat es mijn her Cleerbesach;
De derde: Es her Ronckaert goedevrucht....
De vierde heet her Smakelijn:
Van der borcht es hi behoeder....
Die vijfste es aldus ghenant
Dat hi heet her Lichtghevoel.
Men ziet, het zyn de gepersonnifieerde vijf zinnen, en daerom zegt de dichter aen het slot: Augustijnken leghet voer oghen
Allen goeden reinen wiven,
Dat si behoeden, waer si moghen,
Haer edel borch met haren ridderen vive.
clxxviij verse.
In de beide handschriften komt van hem nog een ander allegorisch gedicht voor, onder den titel van: | |
Een rikelijc scip dat Augustijnken maecte.Aenvangende: Hi dunct mi wesen wel gheleert
Die alle dinc int beste keert,
Of die sijn ghenuchte in doechden keertGa naar voetnoot1,
| |
[pagina 355]
| |
Want sonder ghenuechte in dit leven
Es luttel yeman vrolijc bleven.
Maer reyne ghenuechte ende vrolijcheit
En es niemanGa naar voetnoot1 wederseit,
WiltGa naar voetnoot2 hem ghehinghen die nature;
Maer elc menschelijc creatureGa naar voetnoot3
Die sal altoes sijn ghenoeghtGa naar voetnoot4
Met eren keren aen die doechtGa naar voetnoot5
Want God sal loen van vrouden geven
Hen, die hier in doeghden leven.
Ghenuechte die hadde mi eens gevaenGa naar voetnoot6.
Binnen Dortrecht was ic gestaenGa naar voetnoot7;
Die dach hadde die nacht verwonnen;
Het was int risen vanGa naar voetnoot8 der sonnen,
In julius maent van den somer;
Ic hadde vergeten allen commer,
Die mi vormaels ie gheschachGa naar voetnoot9;
Mi dochte ic quam aldaer ic sachGa naar voetnoot10,
Enen riemer ende [een] boetkijn cleineGa naar voetnoot11
(Ic en sach daer nieman dan mi alleine):
Die Merweide was si genant,
Daer ic dat boetkijn inne vantGa naar voetnoot12.
Het einde luidt aldus: Augustijn heeft dit om dat beste geseit
Ende den lieden voer ogen geleit,
Nieman besonder dan al gemeineGa naar voetnoot13.
Om dat hi siet dat men soe cleine
Op ere acht, vore dat men dedeGa naar voetnoot14.
Doetti wel hi houdt sinen vrede;
| |
[pagina 356]
| |
Doch die op derde sait sijn saetGa naar voetnoot1
Hem es liefGa naar voetnoot2 dat wel op gaet.
ccccc.lxxix verse.
Het handschrift van den Dietschen Lucidarius bevat van hem alnog twee andere stukken, het eene zonder titel, van 300 regels, zinspelende op het getal zeven: O heylige gheest, vader ende sone
Die een God es in drie persone,
Een ewech wesen, dat tuucht mijn sin,
Voir al die werelt aenbeghin:
Doen dijn woert hier neder quam
Faciamus hominem ad ymaginem et similitudinem meam,
Sprac sijn woert wael minnelijc
Maken wi den minsche ons ghelijc.
......
Soe willic dan Augustijnkijn
Exponeren met worden mijn
Op dat, enz.
Het andere, van ruim duizend regels, begint aldus: | |
Dit es Sinte Jans ewangelium al soet Augustijnken gheexponeert heeft.Sinte Jan ewangeliste,
Die met Gods gracien wiste
Van der godliker verholentheit,
Die heeft ghescreven ende gheseit
Een Ewangelium rechte ende claer,
Ghelijc dat hier volghet naer,
Met sconen worden wel gheseit;
Ende an mi GodGa naar voetnoot3 der salicheit
Soe willic, met sueter leren,
Dit ewangelium exponeren,
| |
[pagina 357]
| |
Om tghelove te starcken met
Van onser kerstenliker wet,
Daer goede kersten leven in.
In Gods namen ic beghin:
In mijnre hulpen blive Jhesum!
In principio erat verbum:
In den aenbeghin was een woert,
Ende dwoort was bi God, seiti voert,
Et verbum erat apud Deum;
Hi sprect et Deus erat verbum.
En zoo gloseert hy voort, het geheel evangelie door, gelyk men 't aen 't einde der mis leest. | |
XI. Lodewike.Van dezen dichter komt in den meergemelden bundel des heeren Van Hulthem eene fabel voor: | |
Van den eenhoren een edel poent.Ic hebbe ghelesen, hier te voren,
Hoe dat een eenhoren
Enen man brachte gheiaghet,
Die soe sere was versaghet
Van den vreseliken diere,
Dat hi quam gheronnen sciereGa naar voetnoot1
Boven enen diepen pitGa naar voetnoot2.
Het slot van het stuk luidt aldus: God late ons, in onsen daghen,
Alsoe scuwen desen eenhoren
Ende thonichGa naar voetnoot3, daer ic te voren
In mijn ghedichte af hebbe ghesproken,
Dat in dinde niet ghewroken
En moet werden van onze ziele;
Maer dat wi met sente Michiele
| |
[pagina 358]
| |
Varen moeten in dat suete hemelrike:
Dit es die bede van Lodewike.
Amen.
lxxxiiij verse.
Indien sint Michiel hier niet om het rym stond, dan zou men mogen denken dat het de naempatroon van den dichter was, die waerschynlyk een andere is dan Lodewyk van Velthem, ofschoon wellicht een tydgenoot van dezen. | |
XII. Joete van Nederlant.Twyfelachtig is het of dit de naem van eenen dichter, dan of het de naem van een berymden roman der dertiende of veertiende eeuw zy. In eene verzameling van zedespreuken, getrokken uit meerdere schryvers, en gevonden wordende in het zoo dikwyls aengehaelde handschrift, leest men: | |
Joete van Nederlant seit:Die wel meint es ere weert
Al en droeghe hi scilt no sweert,
WederGa naar voetnoot1 pike, staf no knijfGa naar voetnoot2.
Dit sprak een hoech gheboren wijf:
Vroet sijn in gherechtechede
Maect Gods hulpe ende ere mede.
In de zelfde spreuken wordt ook gewaegd van | |
XIII. Trecht,En wel op de volgende wyze: | |
Trecht seit:Sonder rijcheit teringhen groet
Eischt ermoede vore de doot.
| |
[pagina 359]
| |
Die meer verteert dan hi vermach
Doot hem selven sonder slach.
Hebdi langhe ghevast soe et:
Hijs dul die hem te vasten set
Soe langhe, dat hi sine cracht
Neder werpt in die gracht.
Ik kan niet wel onderstellen dat deze spreuken uit eenig boek van rechte zouden getrokken zyn, maer denk veeleer dat de dichter dien naem droeg naer de stad Trecht, dat is Maes-trecht, of Maestricht. Jan van Heelu noemt Maestricht altyd Tricht: zie by voorbeeld zyne Rymkronyk, Vs 1869, 1878, 1914, 1915. Gielis van Trecht wordt als een rondvarend dichter of Spreker opgenoemd in een gedicht, waeruit wy ook hebben leeren kennen | |
XIV. Jan van Lier en Jan metter Huven,Op de volgende wyze vermeld in gezegden bundel, te midden van het stuk Deen gheselle [menestrel] calengiert den anderen die wandelinge, hetwelk wy by een andere gelegenheid in zyn geheel zullen mededeelen: WattanGa naar voetnoot1 gheselle, ghi hebt ghesien
Vele wandeleers in haer daghen
Sonder vonnesse, ende werden onttraghenGa naar voetnoot2,
Die ic wel kinne iij of vier,
Gielise van Trecht ende Jan van Lier,
Ende metter huven meester Jan,
Ende noch meer dan ic can
Ghenoemen, die al hier te voren
Haer lijf in wandelinge verloren;
Hier omme, gheselle, soudicse laten,
Ende u selven daer toe satenGa naar voetnoot3
| |
[pagina 360]
| |
Te woenen met uwen vrienden.
Wattan gheselle, of sijs verdienden,
Soe waest recht dat men se verdede:
Het es een cleine jammerhede
Dat de ghene te nieute gaet
Die na eens anders mans doot staet,
Ofte na sijn goed, dat God verleent.
Het gebeurde wel, zoo men ziet, dat die rondzwervende menestrelen soms ook de kunst van ontfulselen, anders gezeid stelen, op hunne tochten uitoefenden. | |
XV. Gillis de Wevel.Hy dichtte ten jare 1366 binnen Brugge De legende van den heiligen Amandus, in ongeveer 12000 rymregels, volgens een handschrift op papier, bevattende 236 bladen in-4o, berustende ter bibliotheek van Gent, en beginnende aldus: | |
Van Amands vader ende moeder, ende hoe hi gheboren was, ende hoeneGa naar voetnoot1 sente Machuut kerstin dede.Na dat ons Here was gheboren
Ende men screef, mi wilt hooren,
Tkarnacyoen siere ghedinkenesse
Vijf hondert .L. ende daer toe sesse,
So was keyser Julius, sekerlike,
Van alle gader den roomschen rijke.
Doe was tfolc zere doove,
In groten twifele van den gheloove,
Up eerderijke in vele landen,
Ende onse Here, diet becandeGa naar voetnoot2,
Sende een deel boden huutGa naar voetnoot3,
Dat si den volcke overluut
| |
[pagina 361]
| |
Predicken souden der ewangelien woort,
Daer vele lieden naer hebben ghehoort
In Vrankerijke, gheloovet dies,
So datter Gods wet sere in wies.
Van danen sijnre eenighe comen
In Gasscoenge, hebbic vernomen,
Ende hebben daer wel gheleert
Die lieden, ende ter Gods wet bekeert.
Een, van die dese salicheit gaf huutGa naar voetnoot1,
Dat was mijn here sente Machuut
Ende sijn gheselle sente Brandaen:
Si hebben beede so vele ghedaen
Met predicken ende ooc met pinenGa naar voetnoot2
Datter Gods wet begonste scinen;
Ende bi miraclen, die onse Here
Daer dede ghescien door haer hereGa naar voetnoot3
So worder vele ghedoopd saenGa naar voetnoot4
Ende hebben kerstin gheloove ontfaen.
Nu was daer een casteleyn
Die over vele lands was sofereyn,
Dese hiet Baland, ende was
Edel ende machtich, ghelooft das;
Maer een deel was hi van daghenGa naar voetnoot5:
Een vrouwe haddi, die van maghen
Wel gheboren was van grooten gheslachte.
Hem beedenGa naar voetnoot6 was dicken onsachteGa naar voetnoot7
[Dat]Ga naar voetnoot8 si waren sonder kind.
Teenen tijde hebben sy ghesind
Om sente Machuut ende sente Brandaen,
Ende daden hem al daer verstaen
Dat si kersten wilden wesen:
Daer worden si ghedoopt met desen,
Ende bleven voort goeden kerstin liede.
Ik heb den naem des dichters moeten raden uit den inhoud der volgende hoofdstukken, waermede de legende van den H. Amandus sluit: | |
[pagina 362]
| |
Dit es den name van hem die desen bouc eerst dichte.Een mijn vrient heeft mi ghebeden
Dat ic door hemGa naar voetnoot1 teenigher stede
Minen name dade bekent:
Dies so dedic mijn talent
Om dat ic hem payenGa naar voetnoot2 soude,
Ende dat ic ooc niet en woude
Al te seere sijn benaemt mede,
Om dat men in eenighe hoveerdichede
Mochte mercken dat ict dade;
Ende wert alsoo in mi te rade
Dat ic mi soude in sulcken avise
Nomen, dat hy in vroeder wijse
Moeste verdocht sijn ende voort gaen,
Die minen name soude verstaen.
Dus beghinne ic nu, wilt mi hooren.
Twee silleben in minen name siet,
Ende elke sillebe, verstaet tbediet,
Es ghespelt met letteren drie:
Daer af es deerste nu, hoort na mie,
Sonder getal, wesende vercoren
Die sevende die staet int a.b.c. voren.
Dandere twee letteren hebben ghetal in
Van I ende L, no meer noch min.
DanderGa naar voetnoot3 sillebe van minen name
Heeft ooc drie letteren, sonder blame,
Dies ghetal hout van den tween
Contrarie den anderen L ende I;
Ende ooc so esser een lettre bachtenGa naar voetnoot4
Die hem van ghetale moet wachten;
Maer van den a.b.c., ten achtersten hendeGa naar voetnoot5,
Es soGa naar voetnoot6 de neghenste wel bekende.
Dus die mire namen wille sijn cont
Besouke, in siere herten gront,
| |
[pagina 363]
| |
Waer hi dit ghetal in namen vinde,
Ende dan mi te noemene bewindeGa naar voetnoot1.
Nu hebdi minen voorname ghehoort;
Dies wisic hu minen toename voort,
Daer men twee woorde in mach verstaen:
Teerste woort heeft maer eene sillebe ontfaen,
Met twee letteren wel ghespelt,
Dies deerste lettere D telt,
Ende dandere en heeft gheen ghetal in;
Maer dandere vocael es[si], no meer no min;
Tander woort twee silleben uut gheeft,
Ende elke sillebe drie letteren in heeft;
Die houden die eerste twee letteren ghetal,
Die elke V maken over al;
Die derde lettre van der sillebe mede
Es dander vocael in elke stede.
Die achterste sillebe van den woorde,
Daer minen name in endt, bi accoorde,
Heeft in drie lettren, deerste telt V;
Dander es sonder ghetal, als ic scrive,
Ende es dander vocael, dies goemtGa naar voetnoot2.
Voort dachterste lettre men L noomt.
Nu hebdi minen name ghehoort,
Door mins vriends bede: dies siet voort
Die somme van den ghetalle mede,
So vindi DC ende LXVII te deser stedeGa naar voetnoot3.
| |
Dit es thende van den bouke.Nu eyst tijt dat ic een hende
Make van deser legende,
Die ic in vlaemsche hebbe ontbonden,
Van sente Amande, die taller stonde
Sijn leven voughde in grooter duecht,
Daer die menigheGa naar voetnoot4 bi wert verhuecht,
De welke hi bekeeren dede
Ten salighen gheloove van kerstinhede,
| |
[pagina 364]
| |
Alsoet hier voren staet ghescreven.
Desen bouc hebbic ghegheven,
Ende op den xxvijsten dach
Die men in laumaent tellen mach,
Als int karnacioen stont openbare
Ghescreven xiij ondert jare,
Ende lxvj daer toe mede.
Te Brugghe, in die goede stede
Was dese legende eerst ghemaect.
Nu bidden wy hem, die al naect
Hinc inder crucen hout,
Om af te dwaneGa naar voetnoot1 onse scoutGa naar voetnoot2,
Dat hise moeste ghebenedien,
Ende van allen sonden vrien,
Die dit in goede sullen verstaen;
Want ic hebt na mijn beste ghedaen.
Alle diet lesen sullen ende hooren
Moeten vervullen die hooghe cooren
Daer Lucifer af gheworpen was:
Hi die moet hem jonnen das
Die staerf te Jherusalem,
Ende alle sielem requiem.
Amen.
| |
XVI. Adriaen Wils.In de bibliotheek van wylen den heer Van Hulthem (catalogus MS. No 200) vindt men het handschrift der gedichten van Adriaen Wils, meest al vervaerdigd in de jaren 1599 en 1600. Hy was facteur van de Rederykkamer de Goudbloem te Antwerpen, en voerde tot kenspreuk, eerst: Alst Godt belieft, en daer na: Godt kent alle herten. Volgens aenteekeningen, door hem achter zyne gedichten geplaetst, schynt hy omtrent het jaer | |
[pagina 365]
| |
1570 geboren te zyn. Hy trouwde den 23 november 1603 ‘in onse lieve Vrouwe kerk te Antwerpen int cleyn koorken’ met Maria Eygements, geboren den 6 april 1574, dochter van Bartholomeus en van Digna Eems, welke Maria Eygements op den 31 december 1619 overleed. Reeds op den 19 maert 1620 ging hy zyn tweeden huwelyk aen met Barbara Vidts. De geboorte van zynen eersten zoon vermeldt hy aldus: ‘Anno dusent ses hondert en vier, den 26 november, vrijdachs savons ten half acht, is geboren mijnen eersten soone Johannes Wils. Sijnen peter is mijnen vader Jan Wils, sijn petkenGa naar voetnoot1 is mijn huysvrouws suster Agneta Eygements; sijn grootvaders gift was eenen silveren beker van 16 guldens. Sijn petkens gift waren 2 silveren lepels, weert 8 guldens. Hy is kersten gedaen in Ons Lieve Vrouwe Kerck.’ Het HS. bevat de volgende tooneelspelen: ‘I. Een presentspel van twee personnagien, Den sorchvuldigen mensche, een man slechtelijck gecleet, Troost der Schrifture, een man degelijck gecleet; II. Een presentspel van dry persoonen, Sottelijk voorstel, eenen sot, Waerachtige liefde, een vrouwe, Goetwilligen dienst, een man statelijck gecleet; III. Een presentspel van dry persoonen, Metken Bouwens, Slimmen Diel en Lange Lauw; IV. Een spel van twee personnagien, eenen schoenlapper met sijn wijf; V. Een battementspel van twee personnagien, eenen boer genaempt Duypen, en een vrou genaempt Gebuerinne; VI. Een battementspel van dry personnagien, Wel gemaniert, een vrouwe, Beleeft van seden, eenen man statelijck gecleet, Bot verstant, eenen boer uyt Plomperdyen; VII. Een battement van twee personnagien, te weten, eenen boer genaempt Bot verstant, op | |
[pagina 366]
| |
sijn boers gecleet met een ruyspijpe, dander personnagie gecleet ghelijck een eelman, genaempt Cloecken geest; VIII. Een battementspel van twee personnagien, te weten Vastelavont, eenen man boerdelijck gecleet, De Vasten, een baghijn met een corfken en een cruysefickx daer inne.’ Wyders behelst de bundel (formaet in-folio), een gedicht op den A.B.C. van dertien regels op elke letter, vyftig refereinen, meest van godsdienstigen aert, eene beryming van het Onze Vader en van den Weest Gegroet, eenige amoureuse liedekens, balladen en andere kleine stukken. De dichterlyke verdiensten van Adriaen Wils zyn zeer gering. Zyn trant is volkomen in den smaek der oude rederykers, en sommige zyner refereinen gekantteekend met schriftuerteksten. Tot een proeve geven wy hier het volgende Referein.
Een bruerken van sinte Franciscus couvent
Soude eens gaen preken, gelijck hij was gewendt,
Op een dorp, daerin hy seer wel was bedreven.
Onder wegen quamen hem twee boeven omtrent,
Die liever wat nemen souwen dan iet geven.
Haer vreet gesichte deed den monnick beven;
Want hy sach wel twas van alsulcken fatsoen
Die dagelijckx op den huysman leven.
‘Tsa, ghy cappaert (spraken sy)! ghy moet ons doen,
Sonder vertreck, van Godt een goet sermoen.’
Den monnick, schalckich sijnde van treken,
Nochtans beäncxt, dacht: hoe geleert, hoe coen,
Tis hedendach cunst naer allemans mondt te preken.
Den monnick soude gaen doen sijn officie:
‘Mijn vriendekens (sprack hy), ick ken u conditie!
(Hy hun dien trek te dege ontbandt)
Want, soo my dunckt, naer u exercitie,
Soo wandeldi als Christus (vat wel het verstant):
Christus deurwandelde bossen, en landt en sandt,
| |
[pagina 367]
| |
Daer men den eenen dach wat vandt, voorwaer,
Den anderen dach men daer niet en vandt.
En soo wandeldi oock, nu hier nu daer.
Christus dede nooyt eenighen arbeyt swaer;
Nochtans en sachmen hem niet gebreken.’
Dit behaechde dees boeven. Dus blijket claer:
Tis hedendach cunst naer allemans mondt te preken.
‘Saeyen of maeyen en is oock niet u nature;
Den cost en valt u om te winnen niet suere;
Want veel te wercken is niet u hantieren.
Al en hebdy cooren oft terwe int schuere
Ghy en werckt des niet te meer, naer Christus manieren:
Maer desen is, door ongenadich bestieren,
Gevangen, gespannen, en voor den rechter gebracht.
En u-lie en sal men oock niet seer vieren.
Daer naer is hy, van de menschen veracht,
Gestorven de doot, schandelijck, onversacht.
Soo macht met u-lie oock gaen, eer dry weken.’
Dus gaf hy heur lavuytGa naar voetnoot1. Hy heeft gedacht:
Tis hedendach cunst naer allemans mondt te preken.
Prince.
‘Tleste capittel wordt ulieden verhaelt:
Naer dat Christus de doot heeft moeten smaken,
Soo is hy stout en onvervaert ter hellen gedaelt:
Daer suldy oock comen, ick segt ongefaelt;
Ja, daer vrees ick suldy oock wel geraeken:
Men sal er u terstondt gaen een plaetse maken.
Daer naer is Christus ten hemel geresen
Daer ghylieden oock seer sult naer haeken:
Condy daer comen soo waerdy gepresen;
Maer dat en heb ick van u niet gelesen.
Ick denke, ghy sult u daer niet versteken.’
Dit lavuyt docht desen boeven goet te wesen.
Tis hedendach cunst naer allemans mondt te preken.
Men leest een referein en een liedeken van dezen | |
[pagina 368]
| |
dichter in de Schadtkiste der philosophen ende poeten, Mechelen, 1621, bladz. 96-98. | |
XVII. Balthasar Wils.Waerschynlyk een kleinzoon van den voorgaenden. Hy had tot kenspreuk Veel wils maer kleyn vermogen; en inderdaed zyn dichtvermogen liep niet hoog. Men heeft van hem: De manmoedige Olimpia oft verlost Roomen. Vertoont op 't schouwborch ghenaemt de camer des heyligen Gheest binnen Antwerpen, op den 1 februari 1680; - Geluck en ongeluck, ofte de bedrooge dienstknaepen, 1682; en Den verliefden Periander; beide laetste stukken ook meer dan eens vertoond op de kamer den Olyftak, te Antwerpen. | |
XVIII. Cornelis Wils.Broeder van Balthasar, en schryver van Den grooten en onverwinnelijcken Don Quichot de la Mancha, oft den ingebelden ridder met sijn schildknaep Sance Panche, verthoont op het schouwborgh van den Olijftack den 6 april 1682, Amsterdam 1682, in-8o, en van Bon Jan en Sanderijn, kluchtspel, ofte het tweede deel van den verliefden Periander, door de liefhebbers van den Olijftack verthoont op 't Antwerpsche schouborgh. Laetstgenoemde stuk, waerin men met de walen den spot dryft, is zeer dikwyls herdrukt, en wordt nog wel eens by de boeren ten tooneele gevoerd. Witsen Geysbeek houdt beide spelen voor ‘meesterstukken van armzaligheidGa naar voetnoot1;’ | |
[pagina 369]
| |
doch zy zyn waerlyk niet zoo slecht bewerkt, althans niet slechter dan de meeste Amsterdamsche kluchten van dien tyd. Men oordeele uit deze eerste regels van den Don Quichot:
Don Quichot:
Siet, Sance Panche, hoe auroor haer helder stralen
Met desen morgenstont alreê op d'aert laet dalen,
Hoe sy ons gunstigh is op onse reys!
Sanche:
Ja, heer,
Gy peyst wêer op auroor; maer ick peys noch al meer
Op dien ontbijt, dien wy daer fluskens binnen smeerden,
En hoe wy aten en toch niet een duyt verteerden.
Godt sy gelooft, mijn heer, 't is een gewensten dagh,
Wanneer men by den boer soo heerlijck smeeren magh!
Don Quichot:
Ja seker, schiltknaep, 't is een dach voor ons vol welden,
Vermits wy desemael van ridderlijcke helden
Soo heerlijck sijn onthaelt, op hun bewalt casteel
Van bruggen twee mael dry, van koper in 't geheel
(Die m'optrekt als den vyandt comt), de poorten yser,
Of van metael gemaeckt.
Sanche:
Wel heer, sijdy niet wijser!
Het was een boeren huys, hoe waerdy soo verdwaelt?
En dat het ridders sijn daer hebdy in gefaelt:
Het waren boeren, doch geen ridders of geen graven,
Die ons, in stêe van wijn, maer botermelck en gaven.
Don Quichot:
Dat was den nieuwen most: u oogen sagen scheel.
Saeght gy niet hoe 't geboomt omringelde 't casteel?
Sanche:
Neen; maer ick sach, het was geheel met strooy beloovert.
| |
[pagina 370]
| |
Don Quichot:
Dien grooten toovenaer heeft u 't gesicht betoovert.
Het heerlijck paleys, daer wylie dese mael
Soo saten aen den disch, hadt een vergulde sael,
Waer ons de graven en de ridders gingen spijsen
Met alderleye wilt, met sneppen en patrijsen.
Sanche:
Daer waren mosselen, en anders niet een vees.
Don Quichot:
En dan dien amelen bout?
Sanche:
Dat was een platten kees.
Don Quichot:
Gy sijt een dwase nar, berooft van al u sinnen.
Saeght gy niet die prinses? een die ick moet beminnen,
Spijt alle jouffers van de werelt, 't sy wie 't sy.
Ick min geen ander dan Dulsina, die mijn sy
Bekleedde by het mael. En waren dit dan boeren?
Wie droes sou dees prinses by dit geboert vervoeren?
Sanche:
Ey seker, die gy meynt, heer, een prinses te sijn,
Dat is een boeren meyt, en haren naem is Lijn.
| |
XIX. Willem de Gortter.Een dichter van dezen naem leefde te Mechelen in de eerste helft der zestiende eeuw. De bundel zyner werken, bestaende uit refereinen, sonnetten, balladen, jaerschriften, retrograden en liedekens, makende te samen 115 bladen in-folio, bevindt zich ter bibliotheek van den heer Van Hulthem (Catal. MSS. no 199), en is versierd met 55 in kleur geschilderde afbeeldingen, meestal vertoonende het costuem van krygslieden, zoo als hetzelve | |
[pagina t.o. 371]
| |
 Bl. 371.
| |
[pagina 371]
| |
voorkwam tydens de Nederlandsche beroerten. Tot een proef geven wy hiernevens de afteekening van eenen Antwerpschen ruiter. De meeste stukken van dien bundel zyn geschreven tusschen de jaren 1603-1618, blykens de dagteekening, onder verscheidene geplaetst. In sommige andere treft men het bewys aen dat De Gortter een lid, wellicht factor, der rhetorykkamer van Mechelen, de Pioen, was; doch het is waerschynlyk dat hy, uit hoofde van zyne protestantsche geloofsgezindheid, die stad reeds verlaten had ten jare 1620, wanneer aldaer een landjuweel by gemelde kamer gevierd werd; immers wy vinden zyn' naem noch zyne spreuk, naer tsuer komt tsoet, niet vermeld in De Schadtkist der philosophen, gedrukt te Mechelen by Hendrik Jaye, 1621, in-folio. Zyn geboortejaer (1585) doet hy zelf aldus kennen: HaLf Meert, aLs borgesteYn seer feLLIJCk Was besChoten,
Werd ICk gheboren, en antWerpen besLoten.
Op het afsterven van verschillende leden zyner familie maekte hy jaerschriften, als by voorbeeld op dat van zyne grootmoeder Elisabeth de Gortter, van Pauwel de Gortter (1604), van Cornelis de Gortter (1608), van Ferdinand en Floris de Gortter (1618), en van Willem de Gortter den ouden, gestorven, oud 81 jaer, den 14 september 1618. By het overlyden van eenen anderen Willem De Gortter teekent hy aen: Int jaer van vieren, oock vol droever maren,
In junius, wesende den achthiensten dach,
Is Willem de Gortter, comende ghevaren,
Van den vyandt doorschoten, met groot beclach,
Tyrannelijck, al soomen wel segghen mach,
Midts hy hem ghevanghen was presenterende.
Den Neêrlantschen crijch veel volcx is consumerende.
| |
[pagina 372]
| |
Wie was die vyand? Ik denk wel dat het Spanjaerden of spaenschgezinden moeten zyn geweest; want de dichter vertoont zich, door al zyne voortbrengsels, als eenen grooten orangist van dien tyd. Vele van zyne sonnetten en balladen zyn opgesteld tot lof van prins Willem, van Maurits en van Marnix de Sint-Aldegonde, en men vindt ook in zyn handschrift het Wilhelmuslied van laetstgemelden, by hetwelk De Gortter schreef: ‘1568 ghecomponeert ende ghemaeckt door jonckheer Philips van Marnix, heere van Sinte-Aldegonde, excellent poeet.’ Daer men, nog onlangs, in Holland over den vervaerdiger van dit lied getwist heeft, zoo acht ik eene zoodanige verklaring van De Gortter, nog een tydgenoot diens beroemden burgemeesters van Antwerpen, van geen klein gewicht in deze zaek. Eenige versen zyn gericht tot zyne vrienden ‘den eersamen Gilliam van Orssaghen’ - ‘mijnheer Van der Noot, eertijts schepen van Antwerpen’ en tot ‘de eersame, voorsienighe ende constrijcke Jan Thieulier en Hendrik Fiderbe,’ laetstgemelde facteur van de Pioen. Meer dan een vers staet er ook in tot lof van Emmanuel van Meteren en van den dichter J.B. Houwaert, B.V.: Grafschrift op Houwaerts doot.
Heer Jan baptIste hoUWaert ghIngh Van de WereLdt sCheYen,
SIch totter doodt bereYen den eLfsten dach in Meert.
GhesUsters drY Werf drY, WILt U poeet besChreYen;
Doet sIJnen Lof VerbreYen, dIe prIJs en eer Is Weert.
Op blad 61 verso leest men een fraei lied tot lof van Maurits, geschreven en onderteekend door den frieschen dichter J. Starter, en met byvoeging van diens spreuk: Const baerdt nijdt. Uit deze en meer andere trekken kan men afleiden dat De Gortter verstandhouding hield met de geletterden van Noordnederland. Aen de kamer de Pas- | |
[pagina 373]
| |
siebloem, te s'Hertogenbosch, zond hy in 1616 twee refreinen op de vraeg: In wat saeck is de meeste victorie gheleghen? blad 81-83, en behaelde aldaer den prys, half mei 1618 op de vraeg: Wat de meeste plaghe is die Godt almachtigh hier den mensch mach senden? Zyn antwoord was: Als Godt den mensche hier ontreckt sijn gratie. Op blad 13-15 beschryft by zyne reize door het land, in 1616 gedaen: Tis eens gheschiet, dat ick ginck wandelen
Van Mechelen ter Vueren, in 't soetste van meye;
Want jonghe lieden sulex geerne handelen,
Daer ick besocht hebbe die heel contreye,
De bosschen van Sonien, Saventerloo beye,
Met meer ander overschoone landouwen:
Van daer quam ick over 't groot velt Varenheye
Van waer ick bescheelijck cost aenschouwen
Bruessel, Vilvoorden en Mechelen, in trouwen,
Aerschot, Liere, Herenthals en Loven idoon,
Oock de vermaerde stadt van Antwerpen schoon.
Geen landen in Europen dees landen en wijcken
In vruchtbaerheyt van terwe, oock fraey en plaisant,
Alsoo de fame hieraf can blijcken,
Daer by de schoone bosschagie triumphant,
Daer men de vogelkens hoort singhen t'allen kant:
'T dunckt my voorwaer te wesen d'eertsche paradijs.
Van hier ben ick ghecomen, naerderhant,
Binnen cleyn Venegien, Houwaerts logijs,
Die door sijn schriften wel verdient lof en prijs.
Dit huys, t'sijnder ghedachten, heb ick doorkeken
En met 't volck ghecout, die hem hebben hooren spreken.
Enz.
Men ziet hieruit hoezeer het aendenken van Houwaert in dien tyd nog vereerd werd. Dat De Gortter de leer der gereformeerden toegedaen was blykt inzonder- | |
[pagina 374]
| |
heid uit zyn referein, blad 65 recto, alwaer hy het lezen der heilige schrift, niet op de wyze der roomschcatholyken, maer onvoorwaerdelyk, aldus aenbeveelt: Om dat dwoort Godt is, en Godt dwoort,
Waer deure ghemaeckt sijn alle saken,
Om dat men oost, west, zuyt ende noort,
Tselve heeft voorghedraghen in alle spraken,
Om dat men uyt alle talen mach maken
Een claer bediedenisse auctentijckelijck,
Om dat d'woort Gods reyn sonder staken
In ons behoort te woonen rijckelijck,
Om datse salich sijn, diet onbeswijckelijck
Hooren en bewaren en oock aen cleven,
Om dat den mensche by den broode blijckelijck
Niet alleen en leeft, waer by Gods woort verheven,
Om dat orboorlijck is tot een gherechtich leven
Gods lesse te lesen, 't soete en 't sure,
Om dat alle 't ghene datter is gheschreven
T'onser leeringhe gheschreven is met labuere,
Ist noot te wetene de heylighe Schriftuere.
Om dat men alle kinderen en kints kinderen
Van Godts wille een weth moet doen ghewach,
Om dat men, om meerderen noch om minderen,
Nimmermeer daer afdoen noch toedoen en mach,
Om dat men t'allen plaetsen, sonder verdrach,
Gods weth vermanen moet en oock leeren,
Om dat de man salich is, die nacht en dach
Opentlijck spreect van die weth des Heeren,
Om dat men 't ghebodt Godts heeft sien verkeeren
Deur menschelijcke insettinghe quaet,
Om dat een ieghelijck, om des deuchts vermeeren,
Godt altoos hebben moet in zijnen raet,
Om dat hy, die op sijn eyghen wijsheyt staet
Zijn ziele brenght in grooten doluere,
Om dat Godt om sijns naems wille, zonder verlaet,
Die sonde vergeeft van ueren tot ueren,
Ist noot te wetene de heylighe Schriftuere.
| |
[pagina 375]
| |
Om dat men niet kennen en mach God den Vadere
Dan door Christum Jesum zijn eenighen sone ootmoet,
Om dat oock alle menschen te gadere
Christum niet en kennen dan door woorden soet,
Om dat Christus is ons eenich meester vroet,
Die wy moeten hooren in sijns woorts bediet,
Om dat onwetendheyd van Gods woorden goet
Onwethentheyt van Christus is, en Christus kennen niet,
Om dat door onwethentheyd sonde gheschiedt,
Die voor Godt niet wordt gheexcuseert,
Om dat Christus liever in persoone hiet
De Schriftuere t'ondersoecken, ongheblameert,
Om dat men moet in alder deught gheëxalteert
Sijn, en noyt simpel in quaden errueren,
Om dat Christus sijn vercoren heeft ghedistribueert,
En ghegheven heeft alle zijn woorden puere,
Ist noot te wetene de heylighe Schriftuere.
Prince.
Om dat men schouwen soude alle afgoderye
En molochye voor Godt te dienen alle jaer,
Om dat men Antichrist, Godts teghenpartye,
Voor Christus niet en soude verheffen eenpaer,
Om dat wy zijn ghehouden te volghen naer
Den roep Christi, 't swerelts licht orcont;
Om dat men geen propheten moet hooren voorwaer
Die uyt haer selven spreken, en niet uyt Godts mont,
Om dat men alle gheesten, ter werelt ront,
Proeven moet, oft sy van Godt comen secreet,
Om dat men die valsche propheten terstont
In haer leeringhe straffen moet ghereet,
Om dat men schouwen moet tsvijants netten ghespreet,
Waer door de mensche compt in grooten ghetruere,
Om dat elck hem wachten moet van de wolven wreet,
Die tot ons comen in schaepkens figuere
Ist noot te wetene de heylighe Schriftuere.
Doch het is mogelyk dat de dichter dit stuk van elders overgeschreven hebbe. Tael en rymtrant van hetzelve schy- | |
[pagina 376]
| |
nen eenigzins ouder. Ook zou men uit de beschryving, welke De Gortter van zyne bibliotheek geeft, moeilyk kunnen opmaken dat hy zooverre in de nieuwe leer gevorderd was. In die beschryving, waervan wy by een andere gelegenheid meer in het breede zullen handelen, worden er hoegenaemd geene protestansche leerboeken opgenoemd. Alleenlyk leest men daer: Noch heb ik Jan Sleidaen, Guicciardijn ‘dan ‘siet,
Den bijbel van Plantijn, dat paepkens niet en weten;
Al lees ick 't testament, sulcx en is mijn ‘schan ‘niet:
Ick doorsnuffelet vry, al hevet veel ghespeten.
Zyn trant is, gelyk men ziet, nog geheel op den leest der oude rederykers geschoeid. Somtyds nogthans raedt hy het vermyden der bastaerdwoorden aen, maer blyft zelden dien regel getrouw. Het verval van den Antwerpschen koophandel betreurt hy in de volgende Ode.
O Antwerpen verheven,
Cost ick mijn liere zoet
Tot uwen lof doen gheven
(Al door mijn hant bedreven)
Een lieflijck gheluyt soet!
Mijn liefde sou ick toonen
Nu en tot elcker keer,
Om u met sangh te croonen,
Als iemandt die mach woonen
In u oft emmermeer.
O soete maeght vercoren,
U neringhe is vergaen:
Dat doet Mars wreeden toren.
Dat ghy aldus verloren
Gaet, cost my menich traen.
| |
[pagina 377]
| |
Eylaes, ghy meught wel claghen,
Als ghy u wel bepeyst
Van die u eertijts saghen,
Vol rijckdom t'allen daghen,
Twelck van u is ghedeyst.
Die u behooren t'helpen
Doen u de meeste smert;
Die u droefheit sou stelpen
En sijn niet weert twee schelpen;
Ghy voelet wel in 't hert.
Wie sou dit connen dincken,
Te voren groot van macht,
Dat sy u comen crincken
En soecken te vermincken
Daer ghy hulpt af verwacht?
Ick hoop ghy sult noch wesen
Van uwen druck verlost,
Dat God den heer ghepresen
Uw commer sal ghenesen,
Dwelck my veel suchtens cost.
De Scheld van ebbe en vloeyen
Weder hier keeren sal,
Met veel schepen die spoeyen,
Vol costelijcke goeyenGa naar voetnoot1
Gheladen over al.
'K en kan gheen stadt bevinnen
Zoo constich sterck bemuert,
Onder 's werelts cap binnen,
Die oock staet in mijn sinnen
En soo mijn hert beruert.
'K en sal hier niet versoemenGa naar voetnoot2
Haer te stellen hooch vermaert,
| |
[pagina 378]
| |
Maer boven Tyrus noemen,
Al die haer willen roemen,
En weert te sijn verclaert.
Gy gaet het al te boven,
Soo ick u heb verhaelt,
De princelijcste hoven!
Soo langh sal ick u loven
Als Phoebus my bestraelt.
Syracusaes bederven
Heeft Marcellus beweent,
Al wast sijns vijants erven,
Als hyse sach tot scherven,
Die schoon stadt, vol ghemeent!
Soo sou ick my bedroeven
Dat dees stadt wert verwust
Van eenighe quaey boeven:
Sulcx moetty niet meer proeven.
Orlof, werelts wellust!
Wilt u, princers, verblijden;
Ick bidt u, niet en treurt,
Stelt alle druck besijden;
Tot spijt van diet benijden
Vertroostingh u ghebeurt!
Ik hael dit gedicht aen, niet om deszelfs dichterlyke waerde (die zero is), maer om te toonen hoe de val van Antwerpen destyds de gemoederen aendeed. | |
[pagina 379]
| |
XX. Joris van den Wal.In den bundel der gedichten van Willem De Gortter, bl. 110, vindt men
Een liedeken ghemaeckt by wylent Joris van den Wal, excellent poeet.
1.
Ick, Belgis, mach wel clagen
Dat my zoo is misluckt,
Dat Mars met zijn aenslaghen
My alsoo heeft verdruckt;
Ick, die ben een present,
Was boven alle landen ‘vermaerdt,
Ben nu gheheel in schanden ‘beswaert;
Zoo heeft my Mars gheschent.
2.
De const van Rethorijcken
En alle consten net
Plagh men, zonder beswijcken,
In my t'hanteren net;
Maer desen buffelGa naar voetnoot1 fel,
Die zulck ghebruyck en jonste ‘versmaet,
Waer door de conste ‘vergaet,
Brenght my in groot ghequel.
3.
Mocht ick den tijdt eens leven
Dat den tyran expres
Te lande waer uytghedreven
Met alle zijn addres,
En dat de maghet Pax,
Die elckeen rust en vrede ‘doet aen,
Weerom waer in haer stede ‘ontfaen,
Zoo had ick veel ghemax.
| |
[pagina 380]
| |
4.
Ghy princelijcke heeren,
Bidt Godt nacht ende dagh,
Dat ick, Belgis, vol eeren
Van Mars gheraken mach,
En, sonder veel respijts,
De consten alle zeven ‘zeer vry
Wederom mochten cleven ‘aen my,
Als zy deden eertijts.
Wy zullen een tweede lied, op het bestand, door dezen zoogenaemden excellenten poëet ook nog berymd, niet overschryven. Het staet in den zelfden bundel, bl. 110 verso. Het hiervermelde handschrift behoorde eertyds aen den notaris Nuewens, te Brussel, op wiens Catalogus hetzelve voorkomt onder No 392.
J.F. WILLEMS. |
|