Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 1

(1837)–J.F. Willems, [tijdschrift] Belgisch Museum– rechtenstatus

Oude zeden en gebruiken.

I. Dronkenschap, labbayen.

Over de zeden der Belgen in de zestiende eeuw treft men eene vry zonderlinge getuigenis aen in het boekjen: Briefve histoire des guerres civiles advenues en Flandre, et des causes d'icelle, Lyon, Jean Beraud, 1578 (of 1579) in-8^o, bladzyde 7 en volgende. Het is eene vertaling, door G. Chappuys bewerkt, van een spaensch boekjen, door P. Cornejo opgesteld, en getiteld Sumario de las guerras civiles y causas de la rebellion de Flandres, recopilado por el maestro Pedro Cornejo ad sereniss. S. Don Juan de Austria, Leon, 1578, in-8^o. Daer hetzelve zeldzaem voorkomt zullen wy hier de geheele plaets, waer het over de zeden der Belgen handelt, onvertaeld mededeelen.

‘On peut dire que c'est le pays le plus peuplé, riche des plus beaux édifices, le plus plaisant et abondant qui soit en Europe. Les hommes naturellemeht sont beaux, grands, bien faits et bien proportionnez; ils furent les premiers qui reçeurent la foy de Jesus Christ entre tous les peuples d'Allemagne et de France, laquelle ils ont toujours gardée et entretenue en grande reverence, jusques à nostre miserable temps, qu'ils ont dégeneré, et auquel presque par toute la chrestienté l'église se voit divisée. Ce peuple est fort adonné aux lettres, et principalement aus humaines, et à l'exercice de diverses langues, de maniere que sans sortir de leurs maisons, quasi tous entendent communement trois ou quatre langues les plus nécessaires. Ils sont naturellement sages et posez

en tous leurs affaires, et pour ceste cause ils s'appliquent plus attentivement et plus longtems à l'estude de quelque chose que ce soit, que nulle autre nation. Ils ne sont pas beaucoup ambitieux, colères ny arrogans; mais ils sont avaricieux et désireux d'accumuler biens et richesses. Ils aiment volontiers les nouveautez, et croient presque tousjours de leger: aussi sont ils facilement deçeuz et trompez de quelque personne que ce soit. Ils entreprennent promptement quelque affaire, tout importante, ardue et difficile soit elle, et poursuivent obstinement ce qu'ils ont encommencé. Ils ne s'aiment gueres entre eux, et oublient incontinent le plaisir qu'ils ont reçeu d'un autre. Ils sont pour la plus grande partie adonnez à boire desordonnement, en quoy ils prennent si grand plaisir, qu'ils passent le jour et la nuict souventesfois en ce vile et deshonneste exercice: car, tant plus ils prennent du vin, tant plus ils boivent et ivrongnent, et tant plus ils veulent boire. Ils scavent bien que c'est mal fait, et s'en reprennent; mais pour ce que la coustume du pays est telle, et porte cest usage immoderé de boire, ils ne s'en peuvent pas garder, et ne scauroient trouver le moyen d'eux en distraire. Et de là certainement procede tout leur mal et entiere ruine, pour ce qu'ils ne prennent resolution d'aucune chose, et ne traitent d'aucune affaire d'importance que ce ne soit en banquettant, et ayant les pieds sous la table, qui est une mauvaise coustume, pour ce que les affaires d'importance demandent à estre traittez à coeur jeun, ou avec sobriété, non pas quand le ventre est plain. Mais je ne veux pas ici sauter du coq à l'asne, ou de l'histoire en la satyre. D'autant que ce peuple est prodigue en la taverne, il est eschars et sobre en sa maison, pour ce qu'il vit de mesnage avec du pain ordinaire et un peu de pitance. Il boit de l'eau, bouillie avec une certaine matiere, laquelle ils appellent

cervoise, qui est si forte qu'elle enyvre comme du vin, quand on en boit trop. Ils sont volontiers adonnez à faire banquets et festins, où ils se monstrent fort prodigues et liberaux, principalement en la naissance de leurs enfans, quand quelqu'un de leurs parens meurt, ou bien en quelque feste publique, en laquelle il faille boire beaucoup. Les femmes sont belles de leur nature et bien avenantes en toutes choses, pour ce que d'elles, comme moins adonnées à boire, depend l'entier gouvernement de la maison. Elles lisent, escrivent, alleguent passages de l'escriture, et disputent de la foy, comme bien scavans docteurs, ce qui ne se devroit pas permettre, comme l'on fait, pour ce qu'il appartient aux theologiens, et à ceux qui font profession des sainctes lettres, de traiter et disputer de telle matiere, et non pas aux femmes, auxquelles est propre la quenouille et le fuseau. De ceste grande liberté sont derivées aujourd'huy plusieures hérésies, pour ce que chacun detourne et prend l'escriture selon son sens. Pleust à Dieu que chascun suivist le vray chemin que Jesus Christ nous a enseigné luy-mesme!’

Menigvuldig zyn de vorstelyke plakkaerten tegen de dronkenschap op maeltyden, bruiloften en andere feestelykheden, in ons land uitgevaerdigd. Men stelde boeten tegen alle soorten van slemperyen, by voorbeeld, tegen de genen die anderen met geweld dwongen te drinken, en deze boeten moesten dubbel betaeld worden indien het feit op eenen heiligdag, een kermis of gaeifeest plaets hadGa naar voetnoot1. Het schynt dat men reeds in de twaelfde eeuw, even als nu, gewoon was den maendag met kwasten door te brengen; want wy lezen in de oude keur van Geeraerdsberge van 1190 (gedeeltelyk opgesteld

ten jare 1068) dat men de misdaden, op de maendagen gepleegd, erger strafte dan die op andere dagen geschiedden, namelyk zulke misdaden als welke byna overal het gevolg der dronkenschap zyn: Si quis aliquem vel verberaverit, vel pulsaverit, vel ad terram prostraverit, vel capillaverit, sexaginta solidos solvet comiti, et si feria secunda hoc contigerit, sex librasGa naar voetnoot1. Te recht zong Livinus de Meyer, in zyn gulden boekjen over de gramschap:

 
Den wyn ontsteekt veel meer het bloed, en roert de gal.
 
Den dronkaert speelt dp beest, en buldert overal.
 
Men mag aen Bachus vry den naem van liber geven,
 
Hy geeft, aen die hem volgt, een ongebonden leven;
 
Want als het druivensap belemmert het verstand,
 
Is d'herberg vol krakkeel, het mesken in de hand.
 
Een blinde raserny komt uit het bloed geresen;
 
Naer genen vliegt den pot, den kandelaer naer desen.
 
Dan wordt de versche wond verbonden met een doek;
 
Men schreeuwt er overhoop, men vloekt er menig vloek.
 
Den wyn maekt d'herssens dol; de hitte van de druiven
 
Doet suisselen den voet, en doet de reden schuivenGa naar voetnoot2.

Zeger van Male schryft den val van Brugge toe aen het overmatig brassen der gilden en neringen aldaer. Men leze wat hy daervan bybrengt in Beaucourts Beschryving van den Brugschen koophandel, bl. 359-371.

Het labbayen was een samenkomen van jongmans en jonge dochters in herbergen, om te praten en te drinken, en was door verschillende geestelyke verordeningen op het allerstrengste verboden. In een decretum van de belgische bisschoppen, van den 21 april 1697, wordt daervan gezegd: ‘Een ieder kan bekent zijn, hoe dikwils ende op

hoe veelderleye wijse Wy, ende onze voorsaeten, 't sedert eenighe jaeren getracht hebben, elck in sijn bisdom, uyt te roeyen het verfoeyelijck misbruyck van die dertele ende onbeschaemde samenkomsten van jongmans ende dochters in de herbergen, ende alle andere voorvallen, die men op sommige plaetsen noemt labbayen, quanselbier, spinninghen, ofte met andere namen....... soo dan vernieuwen wy ten eersten alle verbiedinghe, dreygementen ende straffen, die wy, ofte onse voorsaeten tot noch toe, elck in sijn bisdom, desaengaende gestelt hebben ende geordonneert; belastende de heeren pastoors ende d'andere zielbesorgers, voor te gaen, ten aensien van die sulcke samenkomste komen by te woonen, doch allermeest van waerden ende waerdinnen, die de selve houden, als oock van de vaders ende moeders, die sulcx konden ende moesten beletten, met het weygeren van d'absolutie ende andere heylige sacramenten; verklarende het overtreden der wetten, hier in gestelt, te zijn eene waerachtige doodtzonde, al is 't dat eenige, doch onvoorsichtelijck, derven seggen, dat sy met dese by-eenkomste geen quaed en doen, genoech zijnde dat het tegen het verbodt der oversten is, in soo eene swaere saecke.’

‘Daer en boven stellen wy op een nieuw, dat die voortaen, naer het verkondigen van dit algemeyn gebodt, tselve sullen overtreden hebben, van niemant en sullen moghen d'absolutie, buyten den uytersten noodt, verkrijgen, oock niet van die anders macht hebben t'absolveren à reservatis, dan alleen van Ons, van onse penitenciers, landsdeken, enz.Ga naar voetnoot1.’ Zoo ook in eene Elpistola pastoralis van den aertsbisschop van Mechelen, van den 21 juli 1700, alwaer het heet: ‘Conventicula

praefata [prohibemus], sive vocitentur Labayen, sive Quanselbier, sive Spinningen, sive Splytingen, sive Swingelingen, sive alio quocumque nomine, et procationes vulgò dictas achter 't lijstGa naar voetnoot1.

Zonder ons in te laten met het onderzoek waerom de geestelykheid dergelyke geduchte maetregelen nam, zullen wy alleen nog trachten te verklaren, wat men door het woord labbayen eigenlyk moet verstaen. Op den eersten oogslag zou men het voor een vreemd woord aenzien. Labayr is in 't zuidelyk oudfransch wasschen (laver) en labayro een wasscheresse, terwyl laboder in het luikerwaelsch gelyk staet met barboter (in vuil water plassen), par extension, zegt L. Remacle, manger et boire salementGa naar voetnoot2. Indien labai of lavai voor wasch moet doorgaen, dan kan het labayen voortgekomen zyn van het inhalen van den grooten wasch by boeren huisgezinnen, en deze verklaring strookt voorzeker zeer wel met de andere drinkpartyen hier boven vermeld. Men vierde het inhalen van den graenoogst, het inhalen van boekweit, het afgewerkt spinnen, het zwingelen van vlas, enz. Kiliaen vertaelt labbayen door epulari et parasitari, en laveyen door ledigloopen, schoften; doch dit zyn geene etymologische verklaringen. Bilderdyk, daerentegen, labay met laway of lavai gelykstellende, denkt dat het een uitdrukking zy verbasterd van laet waeien! ‘feestgeschreeuw by 't uitsteken van de vlag, 't geen by alle gasteryen plach te geschiedenGa naar voetnoot3.’

Zoo wy nu het woord tot den wortel (of het werkwoord) labben terugbrengen, dan bevinden wy dat het zelve, klanknabootsend de beweging der lippen aenduidende, eene dubbele opvatting toelaet. In de eene

beteekent labben, klappen, snappen; en voor zoodanig staet het by Weiland aengeteekend. Het frequentativum labberen treft men by Kiliaen ook aen voor vana loqui, blaterare; en een labbei was een klappei, een snapster. Op dien voet zou het labbayen een praetparty zyn geweest, by het drinken van bier of mede. In de tweede plaets is Labben, lambere; met de versterkende s slabben en freq. slabberen, dialectisch slobberen, dat is, drinken gelyk de honden; welk woord labben ‘met eenen waelschen staert’ (zegt Ten Kate) labbayen wordtGa naar voetnoot1. Ik houw het met deze laetste verklaring. Hiervan daen stamt het scheldwoord slobber, dat dus oorspronglyk niet veel verschilde van labbekaek (nu labbekak, zeeveraer).

De Brusselsche bakkers verkochten labbaybrood; wellicht een soort van koeken, die men by dergelyke drinkgelagen at, of, nog waerschynlyker, dewyl men ze met een zekere munt, labbay genaemd, wezende volgens Kiliaen een blank van vyftien myten, betaelde. Het laetste immers kan men afleiden uit hetgene men leest in de Nieuwe, chronijcke van Brabandt, gedrukt t'Antwerpen by J. Mollijns ten jare 1565, bl. 369: ‘Des saterdachs den lesten dach van julio was te Brussel tgewichte van den broode verdobbeleert, zoo dat het pricxkensbrood also swaer woech als daechs te voren dlabbaybroodtGa naar voetnoot2.’ Dit geeft ons gelegenheid om hier een woord in het midden te brengen over de benamingen der munten.

II. Benamingen der munten.

Daer onze voorouders zulke groote liefhebbers van gastmalen en braspartyen waren (ik ken ook in 1837 nog genootschappen, ja letterkundige maetschappyen, die schier alleen op eten en drinken bestaen), zoo gebeurde het dat men veelal het geld tot niet anders bestemd oordeelde dan om een eet- of drinkgelag te betalen, eveneens als onze dienstboden en werklieden thans nog de kleine munt voor drinkgeld beschouwen. Men had dus in geldspecien Labbayen om te labbayen, Braspenningen om te brassen, Brymannen om bry te doen opdienen, Cnapkoecken om de dusgenoemde koeken te koopen, Vlieguyten om eens lustig uit te vliegen (hetgeen men nu naer het fransch ribotteren heet; doch hetwelk wy den franschen niet afgeleerd hebben).

De andere namen onzer geldmunten komen voort: 1^o van den slag of het merk, als daer zyn de Plak, van plakken, slaen, waervan een schoolmeestersplak en het volksgezegde: Daer is een plak, gaet naer de markt, koopt een koe, enz. - het Placquet; - het Priksken, van prikken, indrukken; - het Stooterken, van instooten; - het Botkin of de Botdrager, van botten, dat is slaen, engelsch to butt; fr. pousser une botte; - de Duit, van het

aengeduide merk; 2^o van de kleur, als het Witken of de Blank, en de Swerte; 3^o van den klank, als de Schelling, van schellen; - de Clinckaert, van klinken; - de Heller, van het helder geluid; - de Blaffaert, van blaffen (fransch: faire résonner), welke benaming almede gebruikt werd voor zeker soort van registers, ook klappers geheeten; - En eindelyk 4^o van hetgeen er op afgebeeld stond, een Mottoen, een Tuin, een Toren, een Schild, een Helm, een Peeter, een Kroon, een Carolus, een Philippus, enz.

III. Verteer by een uitvaertsmael, ten jare 1537.

Over hetgeen by begrafenissen en uitvaerden plaets had heeft Cornelis van Alkemade eene verhandeling geschreven, gedrukt te Delft, ten jare 1713. Ook vindt men ten aenzien der lykmalen vele wetenswaerdigheden in zyne en Van der Schellings Nederlandsche displegtigheden; doch nergens, zooveel ik weet, heeft men opgegeven wat en hoeveel men by een uitvaert zoo al verat en verdronk. Zie hier, volgens de oorspronglyke rekening, het verteer ter uitvaert van den eerw. Thomas Janssens, kanonik van O.-L.V. kerk te Antwerpen in het jaer 1537:

Aen lxxx pont rent vleeschs, elc pont iij d.	xx schell.
Item aen een geheel calf	xx schell.
Item aen xxxvi pont calfsvleeschs, om in die pasteyen te doene, elck pont ½ braspenninc	v sch. vij ½ d.
Item aen iiij ½ pont laerdeerspeck, elc pont ij blancken	xx d. vi*
Item aen eenen haze	ij sch. ix d.
Item aen twee gheyten ende lamsvleeschs	xv sch.

Item aen iiij quartieren hamelen vleeschs	x sch. iiij ½ d.
Item aen xxx kiekenen, tstuc v.d. vi.*	xiij sch. i ½ d.
Item van dese spijs te dragene	xij d.
Item aen Peeter Bordaens, aen xxx viij ½ pont rijs	vij sch. ij d.v*
Item aen ix pont suyckers, tpond ix d	vi sch. ix d.
Item aen iij loot soffraens	iiij sch. vi d.
Item aen een vierendeel genckbeers (gember)	xv d.
Item aen v onchen caneels	ij sch. vi d.
Item aen een onche nagelen, een onche pepers ende foelie	xvi ½ d.
Item betaelt Willeme de cock, te weten:
In den iersten aen viij gansen	ix sch.
Item aen cxiiij potten melcx int rijs	ix sch. vij ½ d.
Item aen v pondt cappers	ij sch. vi d.
Item aen olijven	ij sch. iv d.
Item aen oraengii appelen	ij sch. i ½ d.
Item aen xij pasteyen	ix sch.
Item aen xij taerten	ix sch.
Item aen eenen haze gebacken	xij d.
Item aen speten ende pannen	ij sch. vij ½ d.
Item aen sijnen arbeyt ende cokene	ix sch.
Item aen xxv^c wittebroots, tstuck van viij*, gehaelt ten dage van de uytvaert, vij^te en xxx^te, ende aen den armen gedeylt ten Bogaerden, tsamen	iij p. ij sch. vi d.
Item gehaelt in der heeren keldere ij amen rijnschs wijns ende xij gelten, betaelt	vi p. vi sch.
Item den selven wijn te doen in den kelder	ix d.

IV. Invloed van het rym.

By onze voorouders werd byna alles op rym gesteld; 1^o in het godsdienstige, de geboden:

Boven al bemint eenen God

Ydelyk en zweert noch en spot, enz.

De gebeden:

Heiligen engel sinte Michiel

Ik beveel u mijn lijf en ziel, enz.

Myn perkamenten Rymbybel van Van Maerlant doet gelooven dat men op den preekstoel, in de vlaemsche parochiekerken, het evangelie van den dag in rym aen het volk voorlas.

2^o In het burgerlyk leven:

Vele spreekwyzen, als:

Met goed

En bloed.

Met raed

En daed.

Met hand

En tant.

Op alle wegen

En alle stegen, enz.

De spreekwoorden:

Oost, west,

T'huis best.

Verzint

Eer ge begint, enz.

3^o In het letterkundige, de rymkronyken of gesten, midsgaders de tractaten over alle vakken van kunst en wetenschap, als B.V. de Naturenbloeme, de Dietsche doctrinael, de Leekenspiegel, de Spiegel der sondaren, de Dietsche lucidarius, Der vrouwen heimelycheit.

En 4^o, in het rechtsgeleerde, verscheiden formulieren, als B.V. dit Anathema tegen de ballingen:

Ic gebiede dat niemant desen ballinc

En meet noch en maelt,

En put noch en paelt,

En scheept

Noch en streept, enz.1.

De stadsrechten van Brugge zyn geheel op versen gebracht. In de oude friesche wetten treft men op vele plaetsen sporen van beryming aen, inzonderheid waer de tekst van geschiedkundigen aert is. Zoo lees ik in de uitgave in quarto, bezorgd door A. Heringa, N. Tholen, P. Wierdsma en ... Brandsma, bladzyde 13:

 
Dae sinte Wylbrord dat land bikeerde
 
Fresen hy dat leerde,
 
Datse capeden myt guede,
 
Datse dy koningh Kaerl noem in synre huede.
 
Hoese da nordman ontcoeme,
 
Deerom slegen hia to da herem fan Roeme.
 
Deer eefter deerse dae heerferd bysuoeren,
 
Ende mit him toe Roem foren, enz.

En in het Aloude ommelander wetboek van Hunsingo, naer de uitgave van D.F.J. van Halsema, bl. 53:

Thit was to there stunde,

Tha thi kening Kerl riuchta bigunde.

Tha waster ande there saxina merik,

Liudingerus en hera fele steric, enz.

Het verwondert my dat de uitgevers dit niet hebben opgemerkt: zy lieten den tekst drukken of het prosa ware.

voetnoot1: Cannaert, Bydragen tot de kennis van het oude strafrecht in Vlaenderen,, bl. 77.

voetnoot1: Warnkoenig, Flandrische Staats-und Rechtsgeschichte,, II, zweite Abth., Urkunden, bl. 164.

voetnoot2: De gramschap in dry boeken, Loven 1725, bl. 9.

voetnoot1: De Ram, Synodicon Belgicum, I, p. 614, 615.

voetnoot1: De Ram, Synodicon Belgicum, II, p. 429.

voetnoot2: Dictionnaire wallon, p. 198.

voetnoot3: Verklarende geslachtlyst, II, bl. 165.

voetnoot1: Ten Kate, Inleiding tot de kennis van het verhevene deel der Nederduitsche spraek, II, bl. 655.

voetnoot2: Een pricxken of priesken deed de helft van eenen labbay. In myne Mengelingen, bl. 342 leert men, dat ten jare 1393 een labbay, te Lovene geslagen metten lange cruce, de waerde had van twintig schellingen; doch deze schellingen waren berekend in paymentsgeld. Heylen, in zyne prysverhandeling over de munten, bl. 25 zegt, dat vier labbayen in 1382 eenen grooten brabandsch golden. Op bl. 41 haelt die schryver uit eene commissie van den 26 augusti 1429 aen: ‘Item men sal oock slaen penningen die cours selen hebben voor een dobbel labbay, die dry alsulcker dobbel labbayen voor vier der voors. grooten; ende selen heeten Lovensche dobbel labbay, en sal houden 4 deniers 6 greyn conincx silver, en op de snede 84 stucken in 't marck Troisch. Item men sal oock noch maken cleyn wit geld, dat sal heeten prieskens, daeraf die 8 sullen doen 1 Cromsteert, ende sullen houden 2 deniers 8 greyn, ende gaen in 't marck Troisch 25 schellingen op de snede.’

voetnoot1: Matthaeus, De jure gladii, p. 16.

Vorige Volgende