Logo DBNL
Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 1 (1837)

Belgisch museum voor de Nederduitsche tael- en letterkunde en de geschiedenis des vaderlands. Deel 1

(1837)–J.F. Willems, [tijdschrift] Belgisch Museum–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Oud formulier van de Vlaemsche rechtspleging
omtrent het jaer 1300.

Ik beschouw het hier achter gedrukte formulier voor een der allerbelangrykste stukken, welke ons uit de middeleeuwen zyn achtergebleven. Het komt voor, in schrift der veertiende eeuw, in een Register, berustende ter provinciale archieven van Oostvlaenderen te Gent, op den rug getiteld Leenen 1300, en in een ander handschrift van de zestiende eeuw, ter Burgondische bibliotheek in Brussel, ten onrechte aen Ph. Wielant, president van den raed van Vlaenderen, toegeschreven. Waerschynlyk werd het reeds in de XIIIe eeuw vervaardigd; want de schryver (of afschryver) verklaert aen het einde, dat hy over de daerin behandelde zaken nooit zoo veel by een gezien had. Het stelt ons getrouwelyk voor op welke wyze men recht sprak, en vermoedelyk diende het tot handleiding aen de baljuwen in deze gewesten. Raepsaet spreekt er van in het derde deel of vervolg zyner Analyse historique et critique de l'origine et des progrès des droits civils, politiques et religieus des Belges, bl. 175 en volgende. Doch al zegt deze geleerde oudheidkundige ces formulaires et tous les autres relatifs, tant à la jurisdiction contentieuse que volontaire, se trouvent aussi dans Beaumanoir sur Beauvoisis, dans Boutellier, somme rurale, dans les conseils de Des Fontaines, et dans les Établissemens de saint Louis, ik heb den inhoud van dit stuk in die werken vergeefs gezocht. Naer het schynt wilde de

heer Raepsaet slechts in het algemeen van oude rechtsformulieren spreken, en dan heeft hy, althans wat Frankryk betreft, volkomen gelyk. Het zou my te verre afbrengen wilde ik al het verschil aentoonen, waerdoor zich de fransche voorschriften onderscheiden, en het is hier de plaets ook niet om over de juridique aengelegenheden van het door my afgeschreven formulier in het breede te handelen. De rechtsgeleerden mogen er hun voordeel mede doen. Alleen zal ik er nog byvoegen, even als de heer Raepsaet, dat zoodanig formulier, immers stuksgewyze, tot in de achttiende eeuw toe, voor sommige gevallen, in Vlaenderen nog gevolgd werd. Zie hier wat daervan voorkomt in de prysverhandeling van F.D. Dhoop, by de Academie van Wetenschappen te Brussel uitgegeven, in den jare 1776, bl. 68:

‘Den Bailliu regt staende met de roede van justitie in de hand, zegt aen den president en mannen, zittende op groene kussens, ten aenhooren van al degene die hun in de vierschaerplaets willen laten vinden:

‘Believe den Hove,

‘Siet myn edel heere den President, of het niet zoo hoog op den dag gecomen is, dat ick als bailliu van haere Majesteit in deze souveraine wethachtige kamer van Vlaenderen vermagh hof te maecken, ende vierschaere te bannen, ten einde degene die het verzoecken zullen aldaer mogen becomen reght ende Justitie. Seght recht af myn edel heere den president, ick maene u.’

Den president antwoord:

‘Ick segge van jae, voor zoo veele raeden en mannen my volgen.’

De mannen: ‘Zoo volgen die heeren raeden ende mannen.’ Voorts zeght den Bailliu: ‘Achtervolgende het gewysde van myn edel heere President, raeden ende

mannen, zoo is't dat ick hof maeke, ende vierschaere banne in deze souveraine wetachtige kaemer, interdicerende een ieder aldaer te spreken, als by mynen consente, op de boete van 10 guld. parisis, ofte sulcke andere, als myn edele heeren, raeden ende mannen zullen termineeren. Seght recht af, myn edel heere den President, of ick niet zoo wel hof gemaeckt en hebbe, ende vierschaere gebannen hebbe, als datter het gewysde by UL. volcomen zy. Seght recht af, myn edele heere den president, ick maene u.’

Den president: ‘Ick zegge van jae, voor zoo veele raeden ende mannen my volgen.’

Als dan, den bailliu hem keerende tot het volk roept overluyt:

 
‘Isser iemand die reght begeert?
 
‘Isser iemand die reght begeert?’

Om te sluyten vervolgt den Bailliu, altyd staende met de roede van justitie in de handt, tegen den President: ‘Myn edele heere den President, t'is waer ende waerachtig dat haere Majesteyt, als grave van Vlaenderen, van alle oude tyden gewoone zyn, ende in paisible possessie van twee mael des jaers te doen bannen dit souverain hof, omme by middel van diere1 te vernieuwen den heerelyken vrede, ende wanof het leste als nu geschiet is te kersavont (ofte St. Jan Baptisten avont) ten twaelf uren inder naght, zoo is't dat ick verzoeke van UL. de continuatie van den voorzeyden heerelyken vrede, ende my danof brieven verleent te worden, omme de subalterne leenhoven, resorterende onder dit souveraine hof, danof

d'advertentie te doen. Seght reght af, myn edel heere den president, wat danof schuldig is te geschieden.’

Den President: ‘De brieven worden u geaccordeert.’

Den Bailliu: ‘Ick dancke den hove.’ Ende voorts hem keerende tot heb volk roept hy wederom tot hun:

 
‘Isser iemand die reght begeert?’

Ende niemant sprekende seght hy: ‘Ick slaecke de vierschaere tot den naesten rechtbancke, of sulcke andere, als ick daertoe van partye soude mogen aensogt worden.’

Naer het schynt heeft het Formulier, dat wy hieronder mededeelen, eerst op zichzelven bestaen, en is later opgenomen in een opstel over het oude vlaemsche leenrecht, gedrukt ten jare 1528, onder den titel van: Leenrecht naer costume en ordenanchie slands van Vlaenderen, ende sonderlinghe van den Casteele te Ghendt, welk boekjen, formaet klein quarto, zonder paginatie, my uit de bibliotheek van wylen den heer Van Hulthem is ter leen verstrekt. Aen het einde leest men; ‘Dit es tghene dat ick van den leenrechten weet te scrivene ende onderwisene, maer al hebdyse hyer een deel si en sijn hier niet al noch geen man en leeft diese alle weet.’ Welke woorden, vergeleken met het hieronderstaende naschrift, eene latere uitbreiding, aenduiden. Verders: ‘Gheprent Tantwerpen. By my Willem Vorsterman, wonende buyten dye Camerpoorte, In den ghulden Eenhooren. Int jaer ons heeren M. CCCCC. XXVIII. den XX.sten dach van Meye, cum gratia et privilegio.’ De heer Van Hulthem schreef vooraen in het boek: Opuscule très intéressant sur le droit féodal de la Flandre, et particulièrement du château de Gand (het ouderburgsche of graef-kasteel), composé vers 1350, et peutétre antérieurement. Il nous fait connoítre l'esprit et les opinions qui regnerent alors, concernant le gouvernement et l'administration de la justice. Il est

aujourd'hui de la plus grande rareté et mérite d'être conservé avec soin; car on n'en trouveroit pas facilement un second exemplaire.

Reeds vroeger had ik den inhoud van het boekjen afgeschreven uit het hierboven vermelde handschrift der Burgondische bibliotheek te Brussel, met nog eenige andere stukken, die ik aen den heer Michaelis, professor in rechten aen de universiteit van Tubingen, op zyn verzoek, heb overgemaekt, als zynde deze duitsche geleerde thans werkzaem ter uitgave van eenen nederlandschen Sassenspiegel, en andere overblyfsels van oudvlaemsche rechtspleging.

Daer noch in de handschriften noch in den druk eene punctuatie gevonden wordt, viel het my vry moeilyk het gesprokene door baljuw, mannen en partyen, van hetgene louter voorschrift of verhael is, te onderscheiden, en zoo kan licht gebeurd zyn dat ik my hier of daer by onduidelyke plaetsen heb aen den zin vergist. Men houde my dit ten goede!

 

J.F. WILLEMS.

Dus sal men hof maken ende wisen.

De bailliu segt: ‘Oft so verre an den dach ghegaen es, dat ic hof maken mach, van des heren weghe, etc., omme elken man recht ende wet te doene, die hem hovesweerdich1 maect, ende dies an mi begheeren, al op den dach van heden; dies manic u, jan, etc., bi der trouwen die ghi sculdich sijt desen here (noemtene2).’ Sal segghen de man: ‘Maendijs3 mi, so segghe ic, bider trouwen die ic sculdich ben desen minen here, int verbeteren van den mannen wies huusghenoot ic bem.

Segghen si een betere, ic late dmine, ende volghs den haren, dat mi wel dinct1 so verre an den dach ghegaen, dat ghi wel hof maken moecht van sheren weghe, omme elken man recht ende wet te doene, diere wetteliken dach heeft, of dies aen u begheeren sal, ende daertoe doet dat hi sculdich es te doene, op den dach van heden.’ So sal hi elken voert mannen, bi namen ende toenamen, ende elc sal segghen: ‘Bailliu, ic volgs desen, bider trouwen die ic sculdich bem minen here.’

De bailliu: ‘Hier makic hof van2, etc., also de mannen ghewijst hebben in kennelicheden van den mannen, ende verbiede dat niemen thof ne verhuke3, no verroepe, verstourbere, no spreke zonder raet ende taelman4, ende dat niemen taelman ne si zonder oorlof, no den here no den mannen blame en spreke, no weder segghe, no in kennessen, no in vonnessen, in kennessen van den mannen. Secht of ic thof so wel ende so wettelic ghemaent hebbe, dat sculdich es stede te houdene, ende van werden tsine5, dies manic u, Jan, etc.’ - ‘Bailliu, dat dinct mi wel, op dats mi de manne volghen.’ Danne maent al duere6.

Dus sal men thof open houden.

‘Siet ghi heren, die mannen sijt, dit hof houdic open al desen dach duere.’ Of anders mach hi segghen: ‘Dit hof verstellic toot na der noenen, ofte tote na der vespertijt,’ welc hi wille, ende hi macht versetten teere7 andere stede8, ‘ende kenne den heere ende partien onverledt omme elken te hebbene al datti sculdech is te

hebbene, in tiden ende wilen. Seght of ic thof so wel ende so wettelike open gehouden hebbe (of verdraghen, of verset) ende den here ende partien onverledt ghekent, dat sculdich es stede te houdene, ende van werden te sine, dies manic u, etc.’ - ‘Bailliu, dat dinct mi wel, op dats mi de mannen volghen.’

Dits hoe men thof kennelic maect.

Als men achter noens dinghen wille so moghen twee ervachtige mannen, of meer, thof verkennen, ende dits de maniere: ‘Seght of u kenlic es, dat ic heden in tiden ende in wilen hof maecte, in behoveliker steden1, ende voer den noenen, ende van des heren weghe, ende of ic dat hof wettelicke verleide, hier ter stede, ende verstelde tote naer der vespertijt, ende kende den here ende partien onverlet, omme elken al te hebbene dat hi sculdich es te hebbene in tiden ende in wilen, ende oft noch es tijt ende wile, dies manic u, etc.’ - ‘Bailliu, maendijs mi, so seghic, bider trauwen2 etc., dat mi wel kennelic es dat ic heden was, met meerder mannen, minen huusghenoten, daer ghi hof maket, van etc.3 weghen, in behoveliker steden, ende voer der noene, ende stellet4 den heere ende partien tote naer der noenen5, onverlet, omme elken te hebbene al dat hi sculdech es te hebbene hier ter steden, ende dat noch wel es in tiden ende in wilen, op dats mi de mannen volghen.’ - ‘Wat sechdijs6?’ - ‘Bailliu, alsoe7.

Tote eenen anderen sal hi segghen: ‘Secht of ic thof so wel ende so wettelic ghemaect hebbe, dat sculdech es stede te houdene, ende van werden te sine? dies manic u.’ - ‘Bailliu, maendijs mi, so seggic, bider trauwen etc., naer dat u twee manne thof verkent hebben te wetten, dat mi dinct, dat ghijt wel kenlic gemaect hebt; op dats mi de mannen volghen.’

So sal dan de bailliu segghen overluud: ‘Es hier yemen die wet beghert? Ic presentere elken recht ende wet te doene, dire toe doet datter toe behoert, in kennessen van den mannen.’

Danne sal men dinghen van sheren of partien rechte, also behoort; ende alst ghedingt es sal de bailliu noch vraghen: ‘Es hier yemen die wet beghert? Ic presentere elken wet te doene in kennessen van den mannen.’ Eist datter niement wet en heescht1 so sal hi segghen: ‘Ic slake2 thof, in kennessen van den mannen, op den dach van heden.’ Danne mach elc spreken sonder bevanc, ende segghen dat hi wille, also hi dede, eer men thof maecte.

Van erven ende van live3 bi ouden tiden moeste men vijf manne hulpe ende kennesse hebben, soude de hulpe vol sijn. Nu hebben de heeren bi moghentheden van den live daer toe brocht dat twee mannen hulpe es in vele hoven volle kennesse, ende dats jammere; want tlijf es emmer meere dan erve? Nochtanne moetet te erven sijn, ende man in voeghdien4 ende bastaert ne sal gheloeft wesen, no van live no van erven.

Wille vrauwe, of priester, of religieus, of clerc, of kint onder sine jare, of mensche so oudt dat hi sine sinne niet wel voer hem ne heeft, of een die niet wel

vroet bekent ne es, te wetten spreken, of dinghen, of kennesse doen, of hem winden1 of onterven, hi moet vervoogt zijn met eenen leeken voogt; ende danne sal de voogt also wel hand ende mond daer toe moeten doen als de principael; maer als thof ghesceeden es so es de vooght al onghelast vander sake; maer in hove staende mach de vooght wel in boeten ende mesdaden vallen: ende daer omme pleghen si te segghene: ‘Ic consentere te sine scadeloes vooght, ende anders niet.’

Als men yemen vervooghden sal, sal de bailliu hem vraghen, wien hi kiest teenen vooght? hi sal segghen etc.2. De bailliu sal hem vraghen of hijt wesen wille. Seght hi ja ic, so sal de bailliu segghen: ‘Ende ic consenteerer in, als here. Naer den consente van mi als here, ende van hen beeden3, seghter recht af, ic maens u, bi etc.’ - ‘Bailliu, naer den consente van u, als here, ende van hem beeden, so seghic, bider trauwen etc., dat ghine4 wel daer mede vervoechden moeght, ende sculdich sijt te doene.’ Danne doet hen beeden de hand slaen an de roede ende segghe: ‘Also de mannen ghewijst hebben doe ic u te voeghdien, in kennessen van den mannen. Seght, of hi so wettelike vervoegt es, dat sculdech es stede te houdene, ende van werden te sine? dies manic u, bider trauwen, etc.’ - ‘Bailliu, so seghic bider trauwen etc., dat hi mi dinct so wel ende so wettelic vervoeght, dat sculdich es stede te houdene ende van werden te sine, vraecht wies mi volghet.’

Wie te wetten spreken wille, moet borchtocht doen, met ervachtighe mannen van den hove, of anders also den here ghenoecht. Of wilde hi boven redenen so moeste hi de mannen of manen. Ende als de mannen die borch-

tocht wysen1 moesten si den bailliu ghenoeghen, dats te wetene, van boeten van sheren weghe, ende der manen costen, ende andere rechten, datter an cleven mach, ende dits de maniere.

Es hi vervoeght, die dinghen wille, de vooght ende de vervoeghde elc sal segghen (of eist een andere die niet vervoeght sal sijn): ‘Ic heesche raed ende taelman desen, etc., te mire2 tale.’ Sal segghen de taelman: ‘Bailliu, hier staet, etc.3, ende sijn leeke vooght, etc., ende heescht raed ende taelman mi, te sire4 tale. Eist u wille dat ic bem te sire tale?’ De bailliu sal segghen: ‘Jaet, op dat ic sekere ware5.’ - ‘Bailliu, eist u wille dat ic spreke ten sekere?’ - ‘Jaet; spreect ghi redenlicke.’ De taelman sal segghen toten eersten man: ‘Heere, etc., hi bid u sijn borghe te sine.’ Die sal segghen: ‘Ic en quamer hier niet omme,’ ende toten anderen also, ende also al dure, ende dure, ende danne toten bistanders; ende als hi gheene borchtocht ne vint so mach hi segghen: ‘Siet, bailliu, hi heeft borchtocht ghesocht, hine can gheene vinden. Hi presenteert hem te uwaert, ende niet van u te scedene, het en ware u wille ende orlof, ende versoect dat ghi hem wet ende vonnesse doet, op sinen lichame.’ Ende dat moet hi doen; maer sochte hi borchtocht, ende hise vonde, de bailliu ware dies onghehouden wet te doene sonder borchtocht6.

Als hi borchtocht vint, so sal de borghe segghen: ‘Wildi mi scadeloes quiten?’ Hi sal segghen: ‘Ja ic.’ Dan sal de bailliu den borghe sijn hand doen slaen an de roede, es hi man, segghende: ‘Hier verborchdi7

desen van al datter an cleven mach, naer hofrechte, ende daer in verbindi den grond van uwen leene, in kennessen vanden mannen.’ - ‘Ja ic, dat draghic an de mannen.’ Es hi gheen man [so sal hi] segghen: ‘Hier borchdi1 desen man, van al datter an cleven mach, ende gheloeft daer te stane ten vonnesse vanden mannen, als goed borghe, ende gheen bescudt daer jeghen te soekene, van gheesteliker wet, no van weereltliker wet?’ - ‘Ja ic, dat draghic an de mannen. Bailliu, eist u wille dat ic op desen seker ben te sire tale?’ - ‘Hets wel mijn wille, wildi horen omme hem wet.’ - ‘Het wert al wet, of god wille. Hine2 heeft mi anders niet gheladen.’ Danne mach hi toghen te wetten.

Die incomt van live of van leden, hem ne sal men gheen borchtucht heesschen, no hine es gheene sculdich te doene, bi twee redenen; deene dat hi in handen bliven moet ende ghenieten wet. Ende worde hem tlijf ontwijst, men mochte hem nemmeer nemen3; maer sijn goed ware verbuert bi hofrechte; de coste ghinghen op den claghere. Ende warer gheen claghere so moeste de heere doen tsinen coste, ende de mannen ne souden gheene dachvaerden4 hebben, want si moeten haer leen verdienen. Maer soudse de here leeden uten hove hi moeste hem5 hare dachvaerde gheven. Dandere [reden] waert dattene eenighe privilegien bescermden, of bevriden, of datti mochte comen andworden te wetten, ende onghelet wech gaen, so moeste men hem mids den privilegien wet doen, sonder borchtucht; ende privilegien mochtene oec bescermen, al worde hi bi den vonnesse vanden mannen ghejustycieert of ghebannen, dat hi no leen no ander goed verbueren ne soude; maer bi

hofrechte soude hijt verbueren, het en ware dat hi ware heere ende prinche van den lande.

Het es te wetene, dat bastaert, die man es, nes1 sculdich gheloeft te sine, no van live no van erven, in kennessen no in vonnessen, naer hofrechte, of hine ware vri edel, vander moeder side of van svaders side, ende danne des vaders name droeghe. Ende al ware hi vri edel man van des vaders side, droeghe hi des vaders name niet in binamen, hine warere niet in gheloefd. Of daer een bastaert es ghelegitimert, beede2 biden geesteleken rechte ende wereldliken heere, daer es hi gheloeft als ghetroud kind. Dus moet edeldom3 sijn voerdeel hebben; maer hoe een bastaert niet anders gheloeft es in de saken vors., hi mach wel leen houden.

Sterft een bastaert sonder wettelic hoyr van sinen lichame blivende, so comt sijn leen sinen here, daer hijt af hilt; maer al sterft een wijf bastaerde, ende si heeft kind in bastaerdien fournicacien4 haer leen comt haren kinde; want daer nes gheen twifel wie de moeder was. Privilegien beletten dese verbuerten van bastaerden, ghelijc dat van ander vors. es.

Eist dat eenighe heere eenich leen an comt bi verbuerten, dat men van hem hilt, dat wert met dire verbuerten gheapplikiert an sinen principalen grond, ende danne (of hi ne ware prinche5) ne mach hi dat no vercopen no ute gheven, sonder consent van sinen heere.

Comt eene claghere in hove, die claecht van live of van lede, die moet seker doen, dats te wetene, van des heren boete van ongherechter claghe (van live of van lede dats lx. pond parisis), ende oec van des heren ende der mannen costen; ende al wint hi sine claghe, hi moet de

costen ghelden; maer vander boeten es hi quite bi hofrechte. Die oec anderen doet bannen moet als ghelike de coste ghelden.

So waer partie of partien dinghen willen, die here es hen sculdich wet te doene, op goeden seker, tote dat tghedinghe ghehendt1 si, ende dan es hi de coste sculdich diet verliest, also verre als de costen wettelic sijn, sonder van live of van lede, also vors. es. Ende man van hove, die dinghen wille, moet ontfaen wesen hoveswaerdich, op tverbint van sinen leene, int thof daer hi man es2.

Daer partien dach hebben ende moeten dinghen, de here es hen sculdich wech ende vri gheleede. Hier bi sal men verstaen, dats daer partien te lidene hebben3 daer de here de passen niet gherumen can4, of daer partien hare hulpen van oerconden5 of mannen niet bi sheren gheleede vri ghebringhen connen, daer behoren zinnen6 toe, also de boec in heeft daer men van zinnen spreect; maer de here es moghende, als de sake noet si, ende oec mede sonder noot of redene, alle dinc eerlic te versettene, of xiiij nacht, of xl. daghe, of iaer ende dach,

omme dat binnen desen onruste of anderen noot ghebluscht wesen soude.

Daer eene partie ghetaelmant es, ende eene daghinghe heeft op een leen, so sal de partie toghen dat de daghinghe ghedaen es, ende vermeten1 hem dies hulpe in de mannen, heesschen ende begheeren dat men dien voort heesche, ende alle deghene, die hem rechts vermeten willen an dat leengoed, op haren eersten voertheesch, ende eersten wetteliken dinghedach. De bailliu sal manen ende de mannen wisen: ‘Bailliu, mi dinct recht dat ghi, etc. ende alle deghene, die recht heesschen willen an dat leengoet, voort heescht, eene waerf, andre waerf derde waerf, op haren eersten vortheesch ende eersten wetteliken dinghedach.’ - ‘Also de manne ghewijst hebben, etc. ende alle deghene, die hem rechts vermeten willen an dit vors. leengoet, heessche ic voirt, eene waerf, anderwerf, derde waerf op haren eersten voertheesch, ende eersten wetteliken dinghedach. Secht of ic tvonnesse vulcommen hebbe2.’ - ‘Bailliu, dat dinct ons wel. Secht voirt recht.’ Of: ‘Bailliu, dat ghi beit dat dinct mi recht.’ Hi sal beiden een pater noster sprekens, of meer; dan sal hi segghen: ‘Ic hebbe ghebeit, ic en wille niet langher beiden. Segt vort recht.’ Of dan sal hi noch doen vanden anderen vort heesschen, ende eersten wetteliken dinghedaghen, also vors. es, ende danne beiden, ende noch manen, ende noch also doen. Toten beidene so sal men hem wisen te beidene tijt ende wile, so dat avont si, of daer harde bi3, ende alle de ghetiden liden4. Ende in vele steden moet men beiden toet men de sterren an den hemel sien mach; ende dats tmeeste

recht1; ende danne maent hi de mannen, of tijt ende wile verleden es? de manne wisen: ‘jaet.’ Danne maent hi vort. So wisen de manne achterhaelt van sinen voertheesschene2, ende sinen eersten wetteliken dinghedaghe, ‘sechter voert recht af.’ - ‘Bailliu mi dinct recht, om dat wi niet weten wat hem letten mochte, dat ghine verdaghet hier ter steden, van heden in viertiennachten, hem, ende allen dire recht an heesschen willen.’ - ‘Also de manne ghewijst hebben makic hem dach, van heden in xiiij nachten, hier ter steden. Secht hoe tprincipael staen sal.’ - ‘Bailliu, int selve dat nu staet; behouden elx rechte voort, omme de manne te ghecrighene.’

Van dien daghe in xiiij nachten sal hi noch sulke maninghen ontfaen, sulke vonnessen wisen, ende also voert heeschen, ende beiden op sinen anderen dinghedach, ende eersten ende anderen ende derden voertheesch, ende tijt ende wile, ende verdaghene3 op sinen derden dinghedach, van dien daghe in xiiij nachten.

Ende te dien derden xiiij nachten sal men noch met sulken maninghen ende vonnessen vort heesschen, ende beiden houden van den derden dinghedaghe, alst dede van den eersten, ende anderen dinghedaghe. Ende als men verbeit tijt ende wile sal ment laten werden so spade, dat de mannen niet connen ghesien te wisene. Danne sal men thof open houden tote smorghens, ende danne, es hi niet commen, men salne wisen achterhaelt van sinen derden voortheesschene, ende derden wetteliken dinghedaghe, ende danne wisene4 weder te verdaghene op den xlsten dach, hem, ende alle diere hem rechts an vermeten wille.

Ende te dien daghe sal ment noch houden met sulken maninghen, vonnessen, voortheesschen ende beiden, alse vors. es op den derden dach, alse van den rechten xlsten daghe, ende beiden tijt ende wile, ende1 daer na noch ij xl daghe, ende daer naer jaer ende dach, ende danne zal partye toeghen dat si ghehouden heeft drie xiiij nachten, ende den lxsten dach, met al den maninghen, vonnessen, voortheesschen ende beiden, ende met al den wettelicheden, dire toebehoeren, ende niet min, naer costume en usage van den hove, ende telken verbeit tijt ende wilen, ende die kennelijc ghemaect. Ende naer datter niement commen nes, no bode, no zinnebode, dat hise alle achterhaelt heeft, diere recht an heesschen moghen, ende sijn leen wel ghesuvert, ende begheerens wet: ‘Naer der begeerten van partien sechter recht af, ic maens u.’ - ‘Bailliu, maendijs mi, so seghic, bider trauwen etc., dat mi recht dinct, dat etc.2, ende alle de ghene die hem rechts vermeten willen an dit leengoet, achterhaelt sijn, ende verwonnen van haren drien xiiij nachten, ende3 de twee xl daghe, ende iaer ende dach, ende dat ghi den heesschere ten gronde ende leene doet, ende in possessyen stelt, behouden sheren recht.’ - ‘Bailliu4, ende ghi heren, die mannen sijt, partie beghert eenen chartere van den goeden vonnesse, te haren costen.’

Aldus wint men leen of, of suvert bi contumacien.

Als men dus dinghet op een leen, ende een man incomen wille, ende heesschen recht an dat leen, so mach hi comen op welken dinghedach, van den eersten drie dinghedaghen, dat hi wille, dat sijn1 xiiij nachten, ende comt hi danne niet hi verliest de cateile, ende ten gronde mach hi daer na comen met costen, of hine ware2 weese, of buten lande; ende als hi hoort dat men ghebeit heeft, ende weder vort heescht, so moet hi heesschen raed ende taelman; ende als hi hoveswerdich es, ende ghetaelment, so sal hi begheren verclars van heessche; ende dats dicken ghewijst dat de ghene, die thof gheopent heeft, verclars van heessche doen moet, ende dicken siet men ontsegghen ende ontwisen, ende dat deghene, dire inquam, selve heesschen moeste; doch comt dat ten rechte al eens; maer wel es ghesien dat diere was in possessien hem was ghewijst te toeghene, hoe dat hi an die possessie quam.

Hier omme houd men in vele hoven dat men te niemens versoeke daghinghe wisen ne sal an eenen gront, men kenne dat die heesschere uten tronke [comen es], daer tleengoed ute ghedescendeert es, ende dat wel blijct dat hire recht an hebben mach.

So wie in hove comt, ende heescht, of verclars van heessche ontfaet, hets hofrecht dat hi hebbe dach van rade xiiij nacht, ende in sulker stede xl daghe; nochtan twyfelen eenighe of dat recht es, al eist costume; want twee partien staen elc jeghen anderen even ghelijc3 te

rechte, ende waeromme soude dan die heesschere, als hem gheandwort ware, op die andwoerde oec niet hebben xiiij nacht, dach van rade? Dit hoort men selden wel andworden; maer doch mach hi hem op antworden beraden, met vrienden ende maghen, op de stede. Eist dat partien in beede siden, of in deene, dinghen met wetteliker hulpen in de mannen: ‘naer tale ende naer weder tale, ende naer al dats vor u comen es, sechter recht af, ic manes u.’ - ‘Bailliu, so segghic, dat partien in beeden siden metten mannen van den hove sullen doen staen haer vermet, ende al wettelike, dat ghehoort worden. Daer naer, de mannen ghemaent, si sullen u goet vonnesse wisen.’

Eist dat maer deene partie te vermeten1 comen sal, so es dit vonnesse: ‘Bailliu, so seghic, hi der trauwen etc. dat etc. partye metten mannen van den hove wettelic es sculdich te doen stane sijn vermet, ende dat ghehort worden. De mannen voort ghemaent, si sullen u goed vonnesse wisen.’

Omme vonnesse te volcommene: ‘Seghter vort recht af; ic maens u.’ - ‘Bailliu, so segghic, dat partie es sculdich te nomene de mannen, daer hi hem op vermet.’ So moetse de partie nomen, ende sijn si daer, men salse manen, wats hem kenlic es. Sijn si daer niet, men salse wisen te daghene in hove te comene, van dien daghe in xiiij nachten, mond sprekende, of te haren huus de daghinghe te doene, bin den naesten viij daghen.

Als mense heeft in hove, horden sijt niet dinghen, so sal partie record doen van haren vermete, ende danne sal de bailliu manen: ‘Seght, Wouter, etc. wat u kenlic es van sinen vermete, ic maens u bider trauwen etc.’ - ‘Bailliu, so segghic dat icker niet af en weet, bider

trauwen, etc.’ Eist hem kenlic, so sal hi segghen: ‘Bailliu, ic kenne hem sijn vermet, bi der trauwen, etc.’ Ende specialike van kennessen moet men bescedenlike manen; want daer op loept de sake.

Also vors. es ende aensien, so wien sijn vermet bi blijft, es schuldich sijn sake te winnene, ende dien sijn vermet af gaet moet sijn sake verliesen, ende sijn wederman salse winnen, al hadde hi gheen vermet. So eist sorghelic hem vele vermeten; nochtan die so bloot ware van vermete, dat men hem, bi gbebreke van vermete, sine sake ontdinghede, of van andworden ontghinghe, die verwaerde hem1 qualike. Hier omme behortere grote wijsheit toe wel te dinghene.

So waer partien comen in hove, ende dinghen met wetteliken hulpen van mannen, de verwerrere es sculdich voren2 te vermete te gane, op datter eenich vermet3 si, ende daer of naest te sine, ende daer partien dinghen, deene met vermete, dandere met oerconscepen4, die met vermete dinght sal den anderen beletten sine oerconscepen, ende salre niet toe moghen comen; want wettelike kennesse doot ghegaderde hulpe.

Daer men dinghet met kennessen van besegelden charters, men sal wisen den chartere te lesene int openbare in hove; sijn allede manne doot, diene beseghelden, so sullen de mannen de seghelen besien, ende danne manen: ‘Seght naer den tsaertere ende seghelinghe wats u kenlijc es.’ - ‘Bailliu, so secghic naer den tsartere ende seghelinghe dat mi kenlic es, also de chartere verclaert, ende dat etc. ende etc. also als mannen daer over waren gheroepen ende stonden.’

Leven alle de mannen, of som der mannen, men salse

wisen te daghene, binnen viij daghen, op haren grond, of mondsprekende, of te haren huus, omme daer te sine binnen xiiij nachten. Als si daer alle sijn: ‘seghter recht of, ic maens u.’ - ‘Bailliu, so seghic dat ic daer over was gheroepen, daer de sake ghedaen was, also de chartere verclaert.’ Maent elken; eist dat si some, of alle tot een doodt sijn, so sal hi manen ende dits tvonnesse. ‘Bailliu, so secghic, dat ic daer over was als man, daer de sake ghedaen waren, also den chaertere verclaert; ende waert dat dese ende dese levende waren, dat si al tselve kennen souden, souden si recht ende waer kennen, bi der trauwen, etc.’ Ende dits also vele van eenen man, als van sevenen levenden, als de sesse dood sijn.

Eene1 generale reghele es in hofrechte, dat so waer kennesse ghekent es, dat men maent, of partie heeft volle hulpe, ende daer omme sijn dicken grote ghedinghen ghevallen, dat partien seiden, dat de hulpe niet vol was, van twee mannen, daer behoorter vive.

Sal de sake comen te proeven ende informatien, ende daer op ghedinghet es, ‘seghter recht af, ic maens u.’ - ‘Bailliu, so secghic, bi der trauwen etc. dat beide partien (of deene partie naer dat sculdich es te wetene) schuldich sijn te proevene, ende de mannen te informeerne, dies vermeten es te proevene, ende die ghehord, werdens de manne ghemaent, si sullen u goed vonnesse wisen.’

Alle waerheden, die manne horen, van live of van lede, horen si stille, daer omtrent daer tfayt ghevallen es, ende eene scerkemenage2 hoort men stille, ende op

den grond sittende, daer men omme dinghen wille Proeven ende informacien van erven hoort men in eenighen hoven overluut, ende in eenighe stille; maer stille es tmeeste recht, omme dat hem dorconden niet verdraghen souden van der waerheden, omme den ondanc van partien, al es tander topenbaerste omme partien1. In eenighen hoven hoert men also vele orconden als partien bringhen willen, ende wijfs ende mans, ende in eenighen hoven wille men niemen horen dan mans, ende in eenighen hoven wil men horen maer vij mannen an elke side, of vij mannen an de side, die doerconden doet horen; maer dat gherechtichste van al es dat men horen sal wijf ende man, also vele alser partien willen doen comen, alsser lijf no let an cleeft; ende eist van erven, dat men sitten sal op den grond, ende vraghen van den gronde daer si op sitten, ende van den anderen dire toe behoort, ende dat heet tcercomminage, omme dat si daer comen dire omtrent gheseten sijn.

Als dorconden vor oghen comen sal men manen ‘wat sire toe sculdich sijn te doene.’ - ‘Bailliu, so secghic dat si sullen op heffen haer hand, ende sweren ten heilighen recht ende waer te seggene, dies men hen vraghen sal. Den eet ghedaen, ende verclaers ghehoort, werdens de manne vort ghemaent, si sullen u goet vonnesse wisen.’ Danne sal elc sinen eet doen, ende men sal elken alleene vraghen, ende hi sal alleene verclaren, sijt lude of stille, also costume es in dat hof.

Willen eenighe partien secghen jeghen eenighe orconscepen, dat moet men doen eer si haren eet doen, ende toghen redene waer omme hi niet ghelooft soude sijn. Diere sijn vive2.

Deerste, dat hi an de sake, daer men om dinghet, winnen of verliesen mochte, of dat hi ware hoyr, of hurling, of sijn cnape, of broodate, of ten rade van partien, so datter hem eenighe ere of scande an clave.

Tandere, datti ware maech der partien, rechtswere, of naerre, diene sal niet gheloeft sijn, of het ne ware van maechsibbe1; die es men sculdich te proevene metter sibbe, ende anders niet;

Dat derde, dat de orconde laghe in openbare veetten jeghen die partien, ende jeghen sinen maech, rechtsweere, of naerrere2;

Dat vierde, dat hi ware man, die bi wette niet sculdich ware gheloeft te sine, als valsch, minheedich, of onder sine jaren, of sot, of versuft, of diere ghelike;

Dat vijfste, dat de sake ware so out, ende de man so jonc, dire ter orconscepen ghinghe, dat hire niet of weten mochte.

Van live ne sal gheen vrouwe ter orconden gaen, om dat de vrouwen sijn te ontfaremhertich, ende ghedurich van den live, ende oec om minne3. Van anderen saken sal een edel wijf also vele draghen in orconscepen als een onedel man; twee onedele vrouwen sijn werd eenen man ende eenen voys; ende van dat bi nachte ghevalt volle voys heeft elc wijf; maer si moeten sijn ongheblameert van kevesdomme4 ende huwelike.

Een edel ruddere van iiij siden sal in orconscepe maer niet in vonnessen hebben twee voys; maer hi moet wesen ongheblameert in trauwen ende in wapenen.

Al werdt een oerconde wederseit, of het ne werde ontwijst, daeromme sal mense niet laten te hoerne; maer

vint men dat wedersecghen redelic es, sone sal die orconde niet gherekent sijn over eene voys.

Als men oerconscepe hoirt sal men eerst vraghen om sine name, ende wanen hi es, ende hoe oud hi es, ende of hire yet an mach winnen, of verliesen, of dats hem yet anegaet.

Daer vermet of orconscepe gheluut es, dits de maniere: ‘Naer tale ende wedertale, ende naer den vermeten of orconscepen dire af gheluut sijn, ende naer al dats vor u comen es, seghter recht af, dies manic u, bider trauwen, die ghi sculdich sijt etc.’ - ‘Bailliu, maendijs mi, so secghic, bider trauwen, die ic sculdich bem etc., int verbeteren van den mannen, wies huusghenoet ic bem; want segghen si een beter, ic late dmine, ende volghe den haren, naer dat etc. sijn vermet of proeve bi bleven es, dat mi dat recht dinct, dat hi sculdech es sinen heesch ghewonnen te hebbene. Bailliu, vraecht wies mi volghet.’

Het ghevalt datter es vonnesse ende verste1, want sulc neemt sine verste, ende sulc wijst vonnesse. In eenighen hoven, die de verst nemen moeten den vonnesse volghen, of een beter wisen, ende dats tmeeste rech; ende in eenighen hoven moet tvonnesse der vurst ontbeiden xiiij nacht. Daer verst es so maent men te wat daghe de mannen wisen, van den daghe in xiiii nachten: ‘Seght hoe tprincipael stic staen sal.’ - ‘Bailliu, int selve poynt dat nu staet, behouden elx goede rechte.’ - ‘Secht wat ic partien sculdich bem te doene.’ - ‘Bailliu, dat ghi hem dach maect te dien daghe, hier ter stede (of eldere daer hi wille hof verlegghen).’ - ‘Also makic u dach, in kennessen vanden mannen.’ - ‘Secht

hoe icker de manne ghecrighen sal.’ - ‘Bailliu, dat ghi hem dach maect elken in kennessen van anderen.’ - ‘Also makic u dach die manne sijt. Kendire u ghedaecht, Jan?’ - ‘Bailliu, ja ic.’ - ‘Ende ghi, Wouter?’ - ‘Bailliu, ja ic;’ ende alsoe al duere.

Het ghevalt datter sijn twee vonnessen, elc anderen contrarie. Daer de meeste menichte bi blijft, dat vonnesse sal men houden; of het ne ware dat si wijsden over een recht, ende sonder menichte, ende verbeteren van den mannen, ende sijt danne in campe metten live, diet wijsden, ieghen anderen goed maken wilden, so ghinghe tvonnesse te campe; maer partien souder niet toe spreken, eer dat de camp ghesceeden ware. Dit latic, watter meer af wesen soude; omme dat so selden ghesien es, neist gheenen noot van scrivene1.

Bi twee manieren mach men vonnessen wisen; dat eerste es: ‘Werdics vermenicht so latic tmine2, ende volgs der menichten.’ Daer men dus vonnessen wijst wert een man niet lichte begrepen. Dandere es, dat ment wijst over een recht, ende daer mach lichte een man alleene in begrepen sijn; nochtan, met sinen goetdinkene, vermach recht datti quite ware, al viele de menichte hem contrarie.

De manne en moghen van eere3 maninghen niet meer nemen dan iij versten, ende ten vierden dinghedaghe moeten si tvonnesse gheven; ende deerste veurste staet ten coste van partien, dandere twee staen op de mannen: daer sullen partien niet af ghelden bi hofrechte; want si sijn hem sculdich te bevroedene. Binnen den eersten xiiij nachten, naer een veurste, so moghen si wel

hofsterkinghe nemen op also vele mannen als si willen, haren huusghenoeten. Ende als de manne van der hofsterkinghen in hove comen, moghen si wel nemen twee versten, ende niet meer. Dese manne vander hofsterkinghen moghen teinde harre eerster veurste nemen eene hofstoringhe1; ende als de manne in comen so moghen si nemen een verste, ende niet meer. Dus sijn iij versten ende drie hofstoringhen2. Langher danne aldus no anders ne mach ment niet leden. Alle versten ende alle hofsterkinghen sonder deerste veurste ende deerste hofstoringhe3, gaen op de mannen, ende niet op partien.

Als de manne hofsterkinghe nemen, dats vonnesse: ‘Bailliu, sone bem ics niet so vroet, ende oec ne kennen bem de manne niet so sterc, no thof so wel ghestoffeert van mannen, op den tijt van nu, ic en neems mijn veurst4, ende beghere thof ghestaerct te hebbene met desen ende desen ende desen, minen huusghenoten: secht te wat daghe, bailliu.’ - ‘Van heden desen daghe in xiiij nachten. Secht hoe ic de manne int hof ghecrighen sal?’ - ‘Bailliu, dat ghise binnen desen naesten viij daghen daegt, mont sprekende, of te haren huus, met mannen van sheren weghe, ende met ij manne van den hove, of meer, omme ten daghe hier te sine.’ Ende danne manen voort, also men doet van eere veurst.

Sijn de mannen sittende onder eenen anderen heere, so sal men de daghinghe wisen te doene ten gronde, ende de wetene te latene ten naesten huus.

Ghi sult weten, so waer hofsterkinghe ghenomen es, alst comt ten daghe, sal de bailliu manen, of si thof so sterc ghestaerct kennen, dat si vermoghen wet te doene,

vander sake, daer si de hofstarkinghe om namen, ende wisen si jaet, so sal men se manen, dat si haer verste uten, of sijs vroed sijn, of daer toe doen dat si sculdich sijn te doene; ende men salse manen, dat si de mannen in den raed, die de veurste namen, racord doen den mannen in den raed, die ter hofstoringhen1 comen sijn. Ende danne de nieuwe manne moghen daer op ordeneren haer goetdunken. Dies moeten hen de andere volghen, ende helpen wisen, naer dat sijt selve eerst niet wisen en consten.

Dicken ghevalt dat de manne ter hofsterkinghen ghedaecht sijn, al eist ghewijst, of zinne hebben, ende niet comen, of niet comen willen. Als de bailliu danne voort gaen wille, ende maent, dits de maniere: ‘Bailliu, behouden uwer maninghen, de mannen hebben u tanderen tiden goed vonnesse ghewijst, als dat ghi thof stercken soudt, met desen, desen ende desen, ende desen. De manne begheren dat ghi dat voorwijsde vonnesse vulcomt, eer men vorder gaet.’ Ende wilde hise niet sclaken2 si soudent noch wisen over een recht. Danne soudet noch ute staen xiiij nacht, met een vonnesse, ende tprincipael wisen tote dien daghe, als van ere veurst onverledt staende, ende partien verdaghen, als van eenre verst vorwijst es. Ende waren de mannen ghedaecht, ende si niet camen, ne hem daden zinnen, so soudse de bailliu verwinnen van x pond, ende doen verdaghen op haren grond. Maer danne soude men voertgaen metten principale.

Alle de vonnesse, die de manne ghewijst hebben, moet de bailliu volcomen. Ware hi daer jeghen rebel, sine souden no maninghen ontfaen, no vonnessen wisen, eer dat hijt vulcomen hadde; behouden van live ende lede;

want dat wisen de mannen ten wille van den here, ende partien, ende anders niet. Ende als de bailliu maent, si moghen spreken omme seker van haren costen, ende daer of weten hoe si staen, eer si tvonnesse ute gheven sullen.

Dus doet men ervenesse ende ontervenesse van leene.

Hout men leen van den graeflichede van Vlaenderen, so moet men halen eene commissie vanden grave, die wettelichede te doene. Hout ment van eenen anderen here, men moet hebben sijn consent, bi monde, ende danne moet men metten bailliu, of andere machtich van sheren weghe, ende met twee mannen van den hove, trecken op eenen sondach in de prochie kerke, bin der hoemesse1, ende daer sal segghen de here overluut: ‘Hier doe ic een wettelic kerkeghebod van eenen leene, dat dese man vercocht heeft, ende dees man ghecocht: hets teerste kerkeghebod: heeft yemen naerhede an2? hi come in tiden ende in wilen, van heden in xiiij nachten, hier ter stede.’

Van dien daghe in xiiij nachten sal hi noch also doen, ende secghen: ‘Dits tandere ghebod;’ ende daer naer noch over xiiij nachten sal hi noch also doen, ende segghen: ‘Dits terde ghebod: wilder yemen naerhede an heesschen? hi come!’ Ende alsser niemen ne spreekt, so sal hi segghen: ‘Ic make dach, copere, vercopere, ende naercopere; offer eenich es, van heden op den derden dach, te deser stede, in kennessen van den mannen.’ Comt yemen, die naerhede heescht, die moet presenteren goud ende selver, ende meer ghelts, gods pennync, lijfcoep, roucoep (of hire ware), ende den principalen

coep, ende al te doene dat goed naercoepere1 sculdich es te doene, ende heesschen sine naerhede, ende danne sal men copere, vercopere, ende naercopere, dach maken, op den derden dach, als te voren.

Sdisendaechs so comen partien in hove. Men maect hof ter stede, die ghenoemt es. Esser yemen die vervoocht moet sijn, men doetene ter voochdie, ende danne verhalen si den coep: ‘Secht wat mer toe sculdich es te doene, ic maens u.’ - ‘Bailliu, so secghic dat ghi sculdich sijt kenlic te makene de drie kercgheboden, ende offer een naercopere comen es.’ Ende daer naer secht tote dire over waren: ‘Secht, jan, etc., wat u kenlec es van den kercgheboden?’ - ‘Bailliu, so sechic, etc., dat ic was in dese kerke, daer de iij kercgheboden ghedaen waren, van xiiij nachten te xiiij nachten, ende dat heden es den derden dach, ende ongecalengiert uter kerken comen.’ - ‘Wat sechdijs, wouter?’ - ‘Bailliu, also eist mi kenlic, bi der trauwen, etc.’ - ‘Secht of ic de kercgheboden wel kenlic ghemaect hebbe?’ - ‘Bailliu, dat dinct mi wel, op dats mi de manne volghen.’ In eenighen hoven ne doet men gheene kercgheboden, ende danne comt elc tsire naerheden, bin jare ende binnen daghe.

Eist dat de naerhede ghecalengiert wert, so moeten de mannen kennen, ‘dat ten eersten (of anderen of derden) kercgheboden dese man dese naerhede calengierde aldus.’ Ende comt hi, so moet hem de copere de naerhede kennen, of ontkennen. Kent hise hem, so moet hi den coep hebben; ende ontseit mense hem, so moeten si dinghen. Can hise doen staen met hulpen van mannen, of met orconscepen, hets recht dat mense hem an wise.

Als dus de kercghebode ghekent sijn, so maent de bailliu: ‘Sechter vort recht of, dies manic u.’ - ‘Bailliu, maendijs mi, so dinct mi recht, dat ghi den vercoperen vraecht, hoe hi te buten gaen wille van sinen leene, so bi node, so bi hoire.’ - ‘Secht, hoe ghi te buten gaen wilt.’ Seght hi ‘bi node,’ so moet hi den mannen van den hove kenlic maken1 tween of meer. Ende dicken doet men den vercoopere sinen eed voren daertoe doen, dattet es sonder fraude.

Eist dat hi seght ‘bi hoire’ so moet tnaeste oudste hoyr daer sijn, ende doenre hand ende mond toe, ghelijc den principael, ende mids dien moet den mannen kenlic sijn, dat dat es dnaeste oudste hoyr; want waerrere een naerre, de vercopere ware onterft, maer thoyr niet, ende daer ware niemen gheerft; ende ware een recht bedriech2.

Grote ghedinghen sijn wel ghevallen tusschen den grondenare, eude sinen oudsten hoyre.

Als een grondenare sijn leen vercochte, ende hine deedt niet bi node, maer om datti gram was op sijn hoir3, de manne en wilden hem dien noot niet kennen, ende oec quam thoyr, ende seide dat hijs gheenen noot en hadde, ende de grondenare wilde sinen noot doen staen4, hets dicke ghesciet, dat de grondenare x pond betalen moeste den here, van den coepe, ende behouden sinen grond; maer in vele hoven mach hem een grondenare wel onterven sonder hoyr, ende sonder noot.

‘Secht wat u kenlic es van sire noot?’ - ‘Bailliu, so segghic, dat mi kenlic es sire noot, ende dat hijt doet om bet doen, ende argher te scuwene;’ - ‘ende ghi?’

- ‘Bailliu, ic segghe also.’ - ‘Secht of hi volle hulpe heeft van sire noot, naer datse dese twee mannen ghekent hebben?’ - ‘Bailliu, dat dinct mi wel.’

Es thoyr vor oghen, so1 es de noot bekent. ‘Seghter vort recht of, ic maens u.’ - ‘Bailliu, dat ghi den vercopere vraecht of hi vernoecht es van sinen ghelde.’ - ‘Sidi vernoecht?’ - ‘Bailliu, ja ic.’ Naer dat hi vernoecht es: ‘Seghter recht af.’ - ‘Bailliu, dat hi2 sijn leengoed op draghe in sheren handen, de ende, de middewert, de side, ende de iiij hoeken, met al datter toe behoirt, ende met sulker signorien ende manscepen, als men daer mede hout, scoopers behoef3, ende thoyr direghelike dat volcome4.’ So hevet de bailliu als here in handen, so moet hi vraghen wie hem vernoeghen sal van den tienden pennynghe van cope, ende sheren ende der mannen costen; ende als hi dies seker es: ‘Sechter vort recht of.’ - ‘Bailliu, so dinct mi recht dat ghi bailliu, als here, dit leengoed op draecht den copere, ende erftene daer mede, ende plockes ende halmes; behouden sheren recht, ende elx anders, met al sulken dienste ende laste, alsser toe staet.’ - ‘Secht of hi, de vercopere, so wel onterft es, dat hire nemmermere eenich recht an heesschen mach, ende de coepere so wel gheerft, dat sculdich es te wesene sijn vrye eighin leengoed, te houdene in leene, ende manscepen van etc., met sinen rechten dienste, ende met sulken laste, als daer ute gaet.’ - ‘Bailliu, het dinct ons wel.’ Hier of sal men maken eenen brief, gheseghelt met sbaillius ende der mannen seghelen.

Die sijns leens te buten gaen wille, ende een wijf heeft,

hi moet haer gheven eenen vooght1, ende bi consente van den man, daer si haers bilevens2 mede of sal gaen, ende si moet sweren nemmermee bileven dar an te heesschene, bi dien vooght, no bi anderen, in dat hof, no in anderen, bi dire wet, no bi andre, no gheestelike, no werlike. Ende eenighe hebben eenen tabbelioen, ende nemen een instrument van dien eede, ende men stelter dicwile grote peinen op; want ne dade dat3, als haer man doot ware si soude, wilde si de valschede doen, hare bileve twee waerf winnen op eenen dach; dats een waerf int gheestelike ende een waerf int werlike. Ende also doet men van weduwen, die bileven houden an leene, dat man vercoept.

Daer men leen vercoept, daer eene weduwe bileve an hout, ende si haers bilevens of gaet, hets wel costume, als men niet daer af en spreect in den coep, dat si heeft over haer bileven dat vierendeel van den gelde van den coepe; ende dat soes4 niet te buten gaen wille, so slaet de coepere tvierendeel vanden ghelde af, ende haer blijft hare bileve, ende den coepere blijftere over tvierendeel vanden gelde; ende als men an den coep de saken anders voorspreect5, so es dit recht niet.

Een generale dinghen es daer een ondrachtich wijf huwet, al ware si maghet, sine sal gheene bilevinghe houden. Es een wijf drachtich, si salse houden, op datter6 niement bileven in hilt, als haren man tleen an quam, ende op dat es sijn eerste huwelic, naer dat hem an cam. Jeghen dat recht proposeren eenighe dat men gheen wijf bi rechte ondrachtich proeven ne mach.

Daer men rente prijst bi mannen, erfelike rente es wert den pennynck xiiij, of betere, te live ix van den jonghen, ende vj van den ouden mensche. Daer men heerlichede vercoept, so ghelt man van leene xx scellingen, elke x volle relieve x pond parisis, erfelike sjaers, de bailliu xl scellingen, de scepenen x scell., de man1 v scell., de laet xij den. Dits do costume.

Daer partien comen bi accoorde vor de mannen, omme eenighe kennesse of verbint te doene, al ware de sake niet wettelic, of al warens de manne niet vroet, men sal partien niet in wetteliken dachvaerde trecken, al werden de manne ghemaent als in versten, of het ware abuus van wetten; want dire dan ten daghe niet en quame verlore sine sake als hofvluchtich. Ende danne soude bi wetten ghedaen moeten werden dat men te voren bi consente niet ghedaen conste, ende, in avonturen, wien dat meer ontghinghe. Ende daer omme sal men niemen trecken in wetteliker dachvaert bi consente; maer men sal partien secghen: ‘De mannen sullen hem beraden; comt te desen daghe weder voor ons; de mannen sullen u ghereescepe2 doen.’

Het ghevalt, om mesdaet, of pays, of andere occoysoen, dat hem een man verbint vor de manne3 in een somme van gelde te betaelne, of een pays te houdene, of een peregrimage te doene, of een anderen niet te mesdoene, op sijn hoeft, so moet thof wettelike gemaect sijn. Ende danne de bailliu sal hem vraghen, of hi hem so verbinden wille, ende of hi wille dat de mannen op hem kennen, hi sal seggen: ‘Ja ic.’ De bailliu sal segghen: ‘Ic consenteert, als here.’ Hi sal vraghen der wederpartien, of si den bant ontfanghen wille? si sal segghen:

‘Ja ic’ - ‘Secht recht der af, ic maens u.’ - ‘Bailliu, naer den consente van u, als here, ende van partien, so dinct mi dat wel te wette wesen mach.’ Doet hem slaen de hand an de roede, ende secht aldus: ‘Verbindi u hier toe, op u hoeft, ende waerdi dies in ghebreke, dat men u justiciren mach van den hoefde, als oft u te wette ontwijst ware, of bannen uten lande, waerdi niet vor oghen. Secht of hi so wettelike verbonden heeft, dat sculdich es stede te houdene, ende van werden te sine?’ - ‘Bailliu, dat dinct ons wel.’ Hier af maect men oec chartere.

Als hem een persoen verbint vor de manne, in eene somme van gelde, te innene metten constrainte van vijfsten penninghe, so mach de bailliu, wie de brief op ghegheven werd, ende constrainte versoect an den sculdenare, ende an sijn goed, gaen eerlike metten mannen, na de tenuer van den brieve, ende van den verbande; maer an sine leene can hi niet vordere comen, dan an de cateilen, of bladinghe,1 ende dat moet hi doen met vonnessen van mannen, of het en ware datti bi consente van den oudsten hoyre sinen grond verbonden hadde af te winnene, so mocht ment also doen.

Als een grond van leene verbonden es in sculden, ende menne of winnen wille, over scult, so sal men den ervachtighen wisen te daghene op den grond, hem, ende allen die recht daer an heesschen willen, ende houden drie xiiij nachten ende xl daghe, ende jaer ende dach; ende comter niemen, men salne erven in den grond, over de somme van penninghen, ende daer mach een maech2 naerhede an heesschen, als oft ware vercocht3, ende eist datti comt bin den laetsten daghe, die mer af hout.

Ende in eenighen hoven hout men drie xiiij nachten, ende priset leen, ende bringhet den prijs in kerken, ende gaet danne voort, als van eenen cope.

Men mach de manne beroepen vor vonnesse, maer diese beroepen sal, het moet sijn naer maninghe. Hi moet presenteren goud, selver ende geld, ende meer ghelds, paert ende sadel int fransijn1 ende was, een recht racord, op dat mens beghert vri wech ende gheleede, timpetreerne an den souverainen here, ende stede, de manne te manen borchtocht, cautioen2 van des heeren ende mannen costen, ende te stellene bider mannen voeten3, om tallen steden al te doene4 datten rechten beroepen behoirt ghedaen te sine, naer hofrechte; daer mach die wederpartie wel jeghen dinghen, op dat si wille. Ende dan ne sal men de mannen niet slaken vander eerster maninghen, maer men sal manen oft so wettelike beroepen es, dat sculdich es stede te houdene, ende van werden tsine.

Dits dat een vonnesse: ‘Dat mi niet dinct so wettelike beroepen, het en es van onwerden.’ Tandere: ‘Dat mi dinct so wettelike beroepen, dat sculdich es van werden tsine, bi also dat hire toe doet dat hi sculdich es te doene.’ - ‘Secht, wat hire toe sculdich es te doene?’ - ‘Bailliu, dat hi doe racord int verbeteren van der wederpartien, ende daerna van den mannen.’ - ‘Secht vort recht der of.’ - ‘Dat hi borchtocht doe den here, ende den mannen scadeloes te houdene van desen beroepe, also verre als hofrecht draecht5.’

De mannen moghen hem beleeden, als sijs ghemaent sijn, ende dits de maniere: ‘Bailliu, maendijs mi, so en ben ics niet so vroet, no so vast, ic en neems mijn verst, ende mijn beleet, te minen wetteliken hoefde.’

‘Secht wat icker vort toe sculdich ben te doene.’ - ‘Dat ghi, bailliu, als here, met ij mannen vanden hove, of meer, sult trecken an den bailliu van onsen wetteliken hoefde, ende versoeken dach ende stede, omme tonsen hoofde te comene, metten beroepe, of metten beleede, ende dat ghi daer beleeden sult V manne, of meer, tonsen hoofde, vanden ghenen die hier nu sijn, omme daer toe te doene dat mer toe sculdich es te doene.’

‘Secht wat ic partien sculdich ben te doene.’ - ‘Bailliu, als ghi hoeftvonnesse ontfaen hebt, dat ghi hem dach maect, ende seker hof noemt, ende dat laet weten, van dien daghe, dat ghi dat vonnesse ontfaet, in xiiij nachten, mondsprekende of te haren huus, met mannen van sheren weghe, in kennessen van ij mannen van den hove, of meer, ende dat doen bin den naesten viij daghen, omme haer vonnesse te hoerne.’

Als si dach hebben ten hoefde, hi moet comen voer noene, ende bidden den hoeftbailliu, datti hem stede leene, hof te makene, ende de hoeftbailliu moet voren hof ghemaect hebben, ende danne, als de cleene bailliu hof gemaect heeft, so sal hi de manne manen, dat si recht racord doen haren hoefde, van dies si hem beleet hebben, of beroepen. Dan sullen si raccord doen, bi monde, ende, ghevolch gedaen, so sal dhoeftbailliu de souveraine manne manen van den rechte, over den recorde. De manne ghemaent ende beraden, dits tvonnesse: ‘Bailliu, naer den racoerde van desen mannen dinct ons dus recht.’ - ‘Secht voort recht daer of.’ - ‘Bailliu, dat si dit vonnesse draghen in haer hof, ende onghewisselt ende onghekeert ute gheven, alsoet

hier ghewijst es.’ - ‘Secht te wat daghe.’ - ‘Bailliu, van heden in xiiij nachten, ende dat ment partien late weten tharen huus, of bi monde, bin viij daghen, ende neme hof ende stede.’ Ende sal de cleene bailliu sijn mannen manen, dat si tvonnesse ontfaen, ende draghen1, ende ute gheven in hove, also voorwijst es.

Hets te wetene, als dus recoert comt voer de souveraine mannen, dat si hofsterkinghe ende verste nemen moghen, als van anderen maninghen, ende hem beleeden, ende datse partien souden moghen beroepen te harer hoeftsteden2, op dat si hoeft hebben.

Ten naesten dinghedaghe sal de bailliu de mannen manen, dat si haer hooftvonnesse ute gheven: dan moghen de mannen secghen: ‘Bailliu, doet ons vernoeghen.’ - ‘Daer af vernoecht, secht dies ghi ghemaent ward.’ - ‘Bailliu, ons wettelike hooft heeft ons ghewijst aldus.’ Danne sullen hen partien hoveswerdich maken, ende niet eer, ende taelmannen, ende volghen den vonnesse voert. Ghebrakere oec eenighe partie, die soude men daer naer verwinnen, als hofvluchtich; want thoeftvonnesse moeste dat begripen, soudt wettelike wesen, gebrakere eenighe partie, dat de hofvluchtighe vooren ghinghe.

So wanneer3 de mannen ghemaent sijn, waer dat es dat men gheen vonnesse of gheven ne sal, so sal men de manne sclaken, sonder alleene4 als si beroepen sijn, so maent mense; ende dan comt partie ende beroepse, ende danne ne sclaect mense niet vander eerster maninghen, maer maentse voort op tberoep.

Daer men souverain waerhede of andere waerhede ghecostumeert es te besittene, metten mannen, een waerf siaers, omme alle onberechte saken te berechtene, comt

de bailliu, ende maect hof, ende toecht: ‘So wanneer dese dach verleden es int iaer, behoirt te mijns here heerlichede te hebbene ende te besettene, metten mannen ende scepenen, een waerhede, daer in dat men berecht dus ghedaneghe dinc1, die omberecht es, ende dies ic mi vermete hulpe in de mannen, ende dat de tijt leden es, ende beghere de waerhede te besittene: sechter recht af, ic maens u.’ - ‘Bailliu, so secghic dat ghi met ij mannen van den hove, of meer, sculdich sijt op eenen sondach, bin der hoemessen, te treckene in de prochie kerke, ende daer te daghen mannen, ende manen mannen, ende laten2, ende alle die haer jaren hebben, omme ter waerheden te comene, ende noemt hen dach ende stede, op sulcke boete of amende, alser toe staet.’

Alser yemen in bedraghen es, so sal menne wisen te daghene op eenen sondach, in de kerke, omme te hoerne of jeghen dat bedrach yemen segghen wille.

Ende wel es te wetene, dat de manne onder hen sullen houden dat te haren vonnesse, naer datter costume van der jeghenode3 behoirt, ende van hem doen over gheven scepenen, dat hen niet toe behoirt.

Daer men van hove dinghen wille, men mach hem niet weren den raed van den mannen, sine huusghe-

noote, telker tijt datti bi hofrechte raed sculdich es te hebbene. Ende die gheen man ne es ne mach haren raed niet hebben bi rechte; maer warere eenighe manne, die sine maghe waren, ende dies hem jonsten, hi mochtse in persone te rade hebben; maer so stonden si wedersien van den here, van partien, ende van anderen mannen in tvonnesse te min gheloeft te sine; vonde men oec dat sire iet af te bet hadden, of hebben mochten, men mochtse uten rade van den mannen weeren, int stic, ende also menich waerf als partie iet nieus toecht te wetten, so mach de wederpartie raed daer op hebben; maer maer eenewarf dach van rade.

Die raed1 heeft vanden mannen verliest den dach van rade, et vice versa.

O ghi edele ende moghende, ghi doolt sere, dat ghi dese rechten, daer uwe edelhede ende moghenthede in begonste, ende bi ghehouden es, laet vercranken, verbreken, ende bevlecken met eenighen onrechte; want hets sere te vresene, waren dese rechten verloren, uwe edelhede soude sere ghemindert werden: de scalke, die dese rechten bevlecken, souden deerste sijn, die u vel scueren2 ende peitsen souden. Alle diese wel ghehouden hebben, ende houden sullen, God moetse voeden naer dit leven met sijnre glorien. Dese rechten, ende diere toe behoeren, want al hebbedise hier een deel, sine sijn hier niet alle, no man ne leeft, diese alle weet. Houdt dit cleene in rechte (maer dat mi, arem esel, groet es) in danke; want ics noit so vele ghescreven ne sach.


Vorige Volgende