De literator R.M. van Goens en zijn kring. Studiën over de 18e eeuw. Deel 1

[p. IX]

Ter inleiding.

In 1869 gaf Mr. B. ten Brink een zeer verdienstelijke levensbeschrijving van R.M. van Goens. Maar ondanks al zijn ijver en nauwgezetheid was zij in hooge mate onvolledig, omdat hem de voornaamste bron, Van Goens' omvangrijke schriftelijke nalatenschap, gesloten bleef.

Mr. W.H. de Beaufort kon daar wel gebruik van maken voor zijn opstel in de Gids van 1878, maar hij deed het slechts oppervlakkig. En de stukken en brieven, later (1884-1890) onder zijn naam in het licht gegeven, vulden het gemis slechts zeer gebrekkig aan; ondanks de voorrede zou men willen twijfelen, of zulk een uitgave wel wezenlijk zijn werk is. De schifting, de bekorting, de ordening, de dateering, de reproductie, het is alles, zooals het niet moet; wanneer een brief uit meer dan één blad bestaat, schijnt het vrijwel toeval, zoo de stukken op hun plaats staan. Een schat van gegevens over het letterkundig, wetenschappelijk, staatkundig, godsdienstig, maatschappelijk leven van 1760 tot 1810, in en buiten Nederland, ligt zóó reeds een halve eeuw zoo goed als renteloos in de Koninklijke Bibliotheek.

Dit werk wil al wat op Van Goens' eerste, in hoofdzaak litteraire, levensperiode betrekking heeft, zoo ruim mogelijk ten gebruike stellen; zijn politieke en zijn Duitsche periode, die niet minder belangrijk zijn, mogen, bij genoegzame belangstelling, later volgen; thans heb ik van wat na 1776 kwam slechts zooveel gebruik gemaakt, als dienstig was om het voorgaande op te helderen.

Van Goens zelf rekende er op, dat men uit zijn schriftelijke nalatenschap zijn levensbeschrijving zou opstellen. Drie jaar voor zijn dood, in 1807, had hij ze nauwkeurig geordend en gecatalogiseerd; in een programma somde hij de vereischten op, waaraan zijn toekomstige biograaf zou hebben te voldoen:

‘Ces Papiers qui embrassent, dumoins en bonne partie, quasi toute la sphere de mon activité pendant près d'un demi-siècle, ne scçauroient etre vraiment utiles, ni avoir du prix, que pour celui ou ceux qui réuniroient à peu près les qualités et requisitions suivantes:

§ 1. .........on doit sçavoir bien, pour le moins..., le françois, l'anglois, l'allemand, et l'hollandois... Puis avoir une teinture de l'Italien... ainsi qu'un peu d'Espagnol. Il va sans dire qu'il faut avoir eu une éducation literaire, de manière a sçavoir parfaitement le Latin, et aussi suffisamment du Grec. Pour les langues Orientales il n'en est pas question, aussi peu que des Langues esclavonnes et du Nord. Mais en revanche il est quasi indispensable d'avoir l'oeil habitué au caractère d'écriture allemand, pour dechifrer nombre d'ecritures allemandes très negligées, surtout de ma propre main, toujours difficile à lire pour qui n'y est pas accountumé...

§ 2. On doit avoir un sens religieux - un respect sans bornes pour la Ste Ecriture - etre penetré de Veneration et d'Amour pour N.S. Jesus Christ, comme l'Auteur et le fondement unique de notre Salut - le tout pourtant sans bigoterie, sans attachement aveugle à aucun sistème particulier, mais avec un desir sincère de ne chercher en tout que la Verité. Ainsi, s'interesser de coeur à la religion, et avoir de la tolerance pour des idées neuves, paradoxes, ou paroissant telles; etre préparé à ne rien condamner, ni adopter

[p. X]

legérement; mais à suivre le precepte de S. Paul: παντα δοϰιμαζετε, το ϰαλον ϰατεχετε, qui a toujours fait ma propre Cynosure.

§ 3. Avoir du reste des gouts et des connaissances assez universelles, dans presque tous les genres de Literature et des Sciences (les sciences mathematiques seules exceptées) même en medecine; mais surtout dans les Belles-Lettres, et dans les Sciences morales et politiques......

§ 4. Mais il est surtout necessaire de s'interesser à la Connaissance du coeur humain; tant pour la theorie que pour la pratique. Beaucoup de ces papiers renferment des materiaux precieux pour cette partie, et n'ont quasi point d'autre objet.

§ 5. Il faut à coté de tout cela aimer et s'interesser à la Politique. Un tiers pour le moins de ces papiers est entièrement politique, et relatif à l'histoire des affaires publiques, surtout de la Hollande, depuis 1780 jusqu'a ce jour. Etre encor sans préjugé, sans esprit de parti quelconque, à cet égard. J'ai eté homme de parti, et je n'ai jamais varié un moment dans mes principes sur les evenemens publics; p.e. sur la Revolution de l'Amerique, sur les troubles de la Hollande, sur la Revolution françoise, et les idées revolutionaires generalement; ainsi que sur les grands interets des differentes Puissances de l'Europe, sur le sisteme de tel et tel cabinet, le caractère de telles et telles gens en place, etc. etc. Je ne demande pas qu'on soit de mon parti; je demande qu'on ne soit d'aucun parti, qu'on ne cherche que la verité, sine ira et studio. J'ai pu avoir mes préventions comme un autre, mais je n'ai jamais dans ma vie adopté une idée par interêt, ni sur aucun autre principe que ma propre conviction et persuasion, du moins momentanée. Qu'est ce qui me paroit vrai? qu'est ce qui me paroit juste? Ces questions m'ont toujours seules determiné, et j'ai toujours tout sacrifié à ma conviction.

§ 6. Il est naturel que ces papiers etant mes papiers, une grande partie n'en a qu'un interet personel. Ainsi quelqu'un, è qui tout ce qui me regarde personellement, moi-même, ma familie, les évenemens successifs de ma vie publique et privée, mon individualité enfin, seroit indifferent, une partie de ces papiers doit... lui paroitre ne pas meriter son attention. J'ai conservé bien des choses dans ce genre, d'une foule d'autres que j'ai detruites...... Il y a souvent telle bagatelle, souvent d'un genre comme personne n'en conserve ordinairement, que j'ai conservé pour des raisons essentielies; c'est à dire pour le jour qu'elles jetteront sur telles et telles particularités de ma vie, de mes circonstances, de mes liaisons et mes raports, enfin de mon individualité, à telle ou telle epoque, ou sur les suites qui en sont quelquefois resultées, et dont un tiers ne se doute pas du premier abord. Au surplus, on sçait que Leibnitz est celebre pour avoir conservé toute sa vie jusqu'au moindre chiffon qui le regardoit. On ne rougit plus d'un tort ou d'un ridicule, si l'on veut, qu'on a en commun avec un aussi grand homme.

§ 7. Tout cela n'empêche pas, qu'il ne se trouve dans ces papiers des Lacunes essentielles, volontaires et involontaires. J'ai détruit plus du double de ces papiers, à mon départ de la Haie, ou plutót dans le tems que ma vie parut dans le plus grand danger, en 1785. J'ai detruit du depuis encor nombre de correspondances entières, p.e. de femmes, qui m'ont redemandé ou non redemandé leurs Lettres. Mgr. le Coadjuteur, aujourdhui le Prince Primat, a brulé par malentendu, et à mon regret et damage essentiel, toute ma correspondance avec Mylord Malmesbury aussi que mon Journal secret de 1794-96. J'ai cedé quelquefois à leurs enfans ou heritiers ma correspondance avec tel de mes amis defunts; p.e. celle de mon beau-frere Van Alphen, etc. - Jusqu'en 1793, je n'ai jamais tenu aucun Journal. Je jouissois jusques là d'une memoire qui retenoit toujours tout; je n'ecrivois quasi rien, ne tenois aucune note de rien. Depuis mon depart de Dresde je n'ai plus tenu de journal non plus, ce que je ne regrette pas moins aujourdhui. Jamais je n'en aurois plus eu besoin. Je n'ai tenu que de petites notes d'un interet totalement individuel.

§ 7¹⁾). Enfin, quoique j'ai détruit un grand nombre de papiers, qui

1) Zoo, voor de tweede maal. Het stuk lijkt voor de vuist opgeschreven.

[p. XI]

eussent pu compromettre telles et telles personnes, je n'en ai pas moins conservé d'autres qui après la mort des personnes interessées ne sçauroient plus faire aucun mauvais effet, mais dont il y auroit toujours la plus haute indiscretion de faire aucun usage public pendant les premiers vingt ou vingt cinq ans à venir; je suis dans la confiance...... que ces papiers ne tomberont pas dans des mains capables d'une telle indiscretion......

§ 8. Je supose et me flatte egalement que ces papiers ne tomberont que dans des mains de personnes qui ont la maniere de penser liberale, non pas retrecie, triste, austere, aisée a effaroucher, comme celle des esprits bornés, des devots ou des sçavans eloignés du monde et destitués de toute connaissance des hommes. Sans doute la plupart de ces papiers sont très serieux, mais il s'y trouve aussi par ci par là le mot pour rire. J'ai toujours eté ennemi de toute gravité factice et de parade, comme de toute fausseté et hypocrisie. Mon caractere dominant a eté la franchise, la sincerité. Et j'ai conservé de l'enjouement et de la gaieté, à travers mes plus grandes soufrances physiques et morales.

Enfin ces papiers ne sont pas les papiers d'un sçavant. Ce sont les papiers d'un homme du monde: qui sans dedaigner le merite partout ou il put se trouver, a passé habituellement sa vie dans ce qu'on apelle le grand monde’.

Het stuk is geteekend en gedateerd: ‘Cuninghame, au chateau de Wernigerode, ce 10 Juillet 1807.’

Aan zelfgevoel ontbrak het Van Goens toen nog evenmin als tien en twintig jaar vroeger, toen hij voor vreemdelingen¹⁾) zijn - critisch te lezen - autobiographische ‘Memorials’ schreef; als dertig of veertig jaar vroeger, toen hij zijn landgenooten politiek of litterair de les las. De hooge eischen, aan zijn biograaf gesteld, doen zien, hoe hoog hij zich zelven aansloeg, maar bezwaren ons, bij willig erkend tekortschieten, slechts weinig; ook al vinden wij bij den vriend, die na zijn dood zijn ‘Acht Gespräche: Ueber moralischen Ehebruch’, enz. uitgaf, een nieuwe waarschuwing in de woorden: ‘ein durch seine Schicksale und seinen Charakter gleich ausgezeichneter Mann, dessen Biographie, wenn sie in die rechte Hände fiele, in psychologischer, religiöser und politischer Hinsicht eine der merkwürdigsten, interessantesten und lehrreichsten seyn würde, die je geschrieben worden.’ Deze lof gaat trouwens, evenals veel van Van Goens' eischen, meer de latere levensperioden aan, die wij thans niet behandelen. Ook het gewicht van zijn persoonlijkheid heeft ons niet zoo gedrukt, als men na lezing van het programma zou kunnen onderstellen. De uitgebreidheid van zijn belangstelling, en de veelheid van zijn nagelaten papieren eischte wel veel onderzoek - breed weidend hier, in kleinigheden gaand daar -, maar ook dit was niet het ergste, al vorderde het veel tijd. Wij betreurden het zelfs meermalen, dat er niet nog meer was: Van Goens vermeldt brieven van Petsch, Wagenaar, Schutte, Engelberts; van Rodriguez de Campomanes; van prinses de Gallitzin, mevrouw Hope, mevrouw Hop, madame de Charrière, Betje Wolff en andere ‘Dames Hollandoises’, waarvan wij gaarne kennis zouden nemen, maar die de Koninklijke Bibliotheek niet ontving. Wij betreuren het vooral, dat er tegenover de massa brieven aan Van Goens zoo betrekkelijk weinige van hem over zijn.

Er waren andere moeilijkheden. Van Goens' beteekenis ligt in zijn ijveren om Nederland uit zijn rustige zelfgenoegzaamheid te dringen in den stroom van het Europeesche denken en dichten. De hervorming der klassieke philologie, de vernieuwing der historische wetenschap, de vestiging der litteraire critiek, der literatuurgeschiedenis, der aesthetica, de beoefening van de novelle, den roman, de romance, aan alles wil hij, dat zijn landgenooten met de omringende volken zullen deelnemen. Fransche, Italiaansche, Spaansche, Portugeesche, Engelsche, Duitsche letteren, van Dante tot Goethe, moeten hun de kleinheid van ons volk toonen, om het tot grootheid te prikkelen. Van ‘smaak’ naar gevoel, van ‘esprit’ naar humor, van gezond verstand naar genie, van nuttigheid naar schoonheid, van ‘wetten’ naar omstandigheden, van waar-

1) Eerst voor Lord Dover, dan voor W. Pitt. Zie Brieven I 1, 98-99, 106.

[p. XII]

schijnlijk naar wonderbaar, van Ouden naar Modernen, van Franschen naar Grieken, van geleerden- naar volks-taal, van Rome naar Israël, van Europeesch naar exotisch, van ‘beschaafd’ naar ‘wild’, van cultuur naar natuur - omtrent al de gangen van het internationale litteraire leven weerspiegelen zich ten onzent in Van Goens. Hij is de eerste, vroege en meest universeele, vertegenwoordiger in Nederland van de langzame kentering van het classicisme naar de romantiek, en de daarmee gepaard gaande wending ten opzichte van het klassieke: van de woorden naar de zaken, van den schijn naar het wezen. Weinig mag daarbij uit hem zelven spruiten, en meest alles weerklank zijn op de ideeën van anderen, daarin staat hij slechts gelijk met zoovele gevierde leidslieden dezer eeuw, die hun eigenste denkbeelden doorgaans met anderen gemeen, en van ouderen in leen blijken te hebben. Het ging er in deze eeuw veel meer om, wie de gedachte het gelukkigst, dan wie ze het eerst formuleerde, wie een theorie verbreidde, dan wie ze vond. En zonder zekere mate van oorspronkelijkheid zou Van Goens toch ook niet gekomen zijn tot die onafhankelijkheid van inzichten en uitspraken, waardoor hij zich onderscheidde van heel zijn Nederlandsche omgeving.

Het zwaarst viel hem (en hem niet alleen) de waardeering van de kunst der middeleeuwen, en van de poëzie van zijn eigen volk. Hier werkte de oude rationalistische zuurdeesem nog te sterk, en het nieuwe historisch-psychologische inzicht nog te zwak. Want, opgevoed bij de openbaring en het gezag, had Van Goens, als zoovele jongeren toen, reeds vroeg den anderen weg van ‘rede’ en ‘vrijheid’ gekozen. De geschiedenis van Van Goens is zoo ook voor geen gering deel de geschiedenis van de ‘Aufklärung’ in Nederland. De goden der eeuw waren zijn goden, de vrienden der ‘verlichting’ zijn vrienden, al verdwenen de indrukken van zijn jeugd nooit geheel, en al stelde hem zijn gehechtheid aan maatschappelijke traditie en gevestigde staatsorde bepaalde, soms vrij nauwe grenzen. Hij was niet alleen op litterair, maar ook op menig ander gebied een overtuigd nieuwlichter.

Op de nieuwe wijsbegeerte zingt hij een blijden lofzang; over een nieuwe opvoedkunde geeft hij verrassende beschouwingen. In het politieke moge hij zich al opwerpen tot kampioen voor de oude constitutie, en in het maatschappelijke van nieuwe inzichten niet in zijn houding tegenover standen en klassen, maar hoogstens tegenover de enkelingen blijk geven - welke nieuwlichters van eenige positie trokken hier de consequenties? Met de ijveraars voor het natuurrecht gevoelt hij zich niettemin eens geestes. Van het materialisme moge hij ernstigen afkeer hebben, en ook van het onverholen deisme afkeer betuigen, allen die langs een middenweg, min of meer bedekt, en in min of meer gematigd tempo, uit een zelfde beginsel feitelijk naar een zelfde einde streven, erkent hij als zijn medestanders: een deel der Engelsche, de meeste Duitsche theologen en wijsgeeren van den nieuwen stempel. Al heeft hij eens in overijling gemeend, voor de heerschende kerk en haar belijdenis zich in de bres te moeten stellen, hij is een aanhanger der natuurlijke religie en der natuurlijke moraal, en, grootmeester onder de vrijmetselaars, een voorman onder de toleranten en de fijnenhaters. Tot God hem, door druk en lijden voorbereid, in de ziel greep, en hem dreef van de rede tot het geloof, van de deugd tot de genade, van den mensch tot den Middelaar, van ‘aufklärung’ tot bekeering. Maar de vruchten daarvan bracht zijn Duitsche tijd eerst, die buiten ons tegenwoordig bestek valt.

In den nauwen samenhang van Van Goens' leven en streven met heel het geestelijk leven van zijn tijd vond ik de grootste moeilijkheid van de taak, die ik mij had gekozen. De toestanden moest ik telkens vooraf trachten te schetsen om Van Goens' plaats daarin te kunnen bepalen. Alleen in de gunstigste gevallen stonden mij daarbij vertrouwbare algemeene werken ten dienste; vaak moest ik de gegevens van her en der samenlezen, en niet zelden vrij uitvoerige onderzoekingen doen in de gedrukte en ongedrukte bronnen zelve. Zoo moest ik in den kring mijner beschouwingen trekken: lager, middelbaar en hooger onderwijs, den stand der klassieke philologie, wijsgeerige invloeden, kerkelijke en godsdienstige toestanden, taal- en dichtkundige genootschappen, de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde (veel meer dan zijn aandeel daarin rechtstreeks eischen zou), de litteraire

[p. XIII]

theorie en critiek in het algemeen, de ontwikkeling der aesthetica, de bekendheid der vreemde talen en literaturen, de steeds wassende macht van de tijdschriften - in het buitenland thans zoo ijverig geraadpleegd voor de literatuurgeschiedenis, maar bij ons nog te veel verwaarloosd -, de verhouding van het Latijn tot de landstaal. Daarbij klemde de vraag, hoevéél in dezen samenhang dienstig of toelaatbaar was. Omdat Van Goens' persoon, al stond hij vooraan in al wat modern was, eerst recht van belang wordt in verband met zijn tijd en zijn kring, heb ik naar den ruimen kant gehouden, en naast beknoptheid ook een zekere mate van volledigheid gezocht. Indien ik de afkeuring van kunstzinnigen, die evenredigheid missen, moet vreezen, hoop ik op goedkeuring van historici, wien ik materiaal verschaf en werk bespaar. Prof. Kalff wenschte een geschiedenis der ontwikkeling van poëtiek en critiek in de 18de eeuw in Nederland onder buitenlandschen invloed¹⁾); niet deze vermeet ik mij te geven, maar wel vele bouwstoffen ervoor. Zooals in mindere mate ook voor andere geschiedenis van denzelfden tijd.

Een ander tekort, met de overweging, dat dit nog lang, zoo niet altijd zal voortbestaan, was de andere oorzaak van de ongewone uitgebreidheid van dit werk. Nederlandsche correspondenties over vaderlandsche en vreemde letteren hebben wij weinig, en uit dezen tijd (1760-1780) heel niet, behalve deze van Van Goens. Dat de tijd en de briefwisseling beide belangrijk zijn, zal niemand ontkennen. Een goede en volledige uitgave ware zeer gewenscht, maar men zal ze wel niet mogen verwachten. De bestaande te verbeteren en aan te vullen, is een onbegonnen werk. Een enkele blik op de bijlagen F., G. en K. zal daarvan reeds den indruk geven, dien de aanwijzingen bij den tekst overvloedig zullen bevestigen. Daarom achtte ik het een goed werk, de brieven voor een belangrijk gedeelte letterlijk weer te geven, en van het overige doorgaans den inhoud volledig te vermelden. De grootere opstellen in manuscript vatte ik bij voorkeur korter samen, zonder ook hier iets, dat van beteekenis kon zijn, weg te laten. Eindelijk heb ik ook van de gedrukte opstellen volledige overzichten gegeven, met nadere aanwijzing van de merkwaardigste dingen eruit: ze zijn zeer weinig bekend, en zeldzaam; en de samenhang eischte het: het mag ook het evenwicht in de behandeling van den man en van den kring wat herstellen.

Noten zonder tal vereischte reeds de aanwijzing van bronnen en literatuur; daarbij kwam de noodzakelijkheid van inlichtingen omtrent vele minder bekende personen en geschriften; ik heb niet geschroomd, ze af en toe iets uit te breiden, waar ik meende nieuws te kunnen brengen. Typografisch was het ongetwijfeld beter geweest, ze verzameld achterin te plaatsen; de overweging, dat de bruikbaarheid en het nut daardoor zouden verminderen, deed mij bij het oude blijven. Door een uitvoerig, en naar ik hoop betrouwbaar, register heb ik ook reeds bij dit eerste deel getracht, de stof zoo toegankelijk mogelijk te maken.

Het tweede deel zal waarschijnlijk spoedig volgen. Het werk werd voor meer dan twintig jaar begonnen, en zes jaar geleden voltooid; het eerste stuk van het eerste deel strekte mij daarop tot proefschrift, maar de verdere uitgave moest ik noodgedwongen tot heden uitstellen. Ondanks een streven om met de vele intusschen verschenen literatuur over de achttiende eeuw nog zooveel mogelijk rekening te houden, zal dit hier en daar zijn te bemerken.

1) Gesch. Ndl. Lk. VI 629.
Baarn, Nov. 1930. J.W.