De wonderlijke historie van de Zwaanridder die in Nijmegen aankwam

[p. 110]

Helias op het Valkhof

Als Helias in Nijmegen aankomt met zijn Zwaanboot, ziet hij de Valkhofburcht hoog boven zich uittorenen. Dat indrukwekkende beeld is eeuwenlang te zien geweest voor mensen die de oude Keizerstad bezoeken. Helaas bestaat het kasteel niet meer, maar gelukkig zijn er nog wel enkele restanten te zien.⁷⁸ Het verblijf van Helias kan worden samengevat in een korte wandeling. Het is aardig om deze eens te maken. Laat uw verbeelding spreken.⁷⁹

78 In het Nijmeegse jubileumjaar 2005 wordt zelfs de grote Donjontoren opnieuw gebouwd!

79 Dat heb ik ook gedaan toen ik deze route bedacht. Eigenlijk al toen ik het verhaal las.

Helias' aankomst

Nadat Helias uit de Zwaanboot stapt en zijn broer heeft uitgezwaaid neemt hij de trappen naar de burcht. Laten we aannemen dat de aankomst en het afscheid hebben plaatsgenomen aan de voet van de trappen bij de Lange Baan (richting De Lindenberg). Tegenwoordig liggen daar keurige trappen. Als je die helemaal omhoog gaat en de Hoogstraat uitloopt tot aan het Spoorwegmonument kun je al mooi zien waar het kasteel heeft gestaan.

Bij de ingang aan die kant ga je het Valkhofpark in. Vroeger was hier de toegangspoort tot het complex. Op informatiepanelen kun je lezen hoe de burcht er heeft uitgezien.⁸⁰ Twee overblijfselen zie je al staan: de Nicolaaskapel en de Martinuskapel of Barbarossaruïne. Daar gaan we zodadelijk heen. Allereerst gaan we naar de weg voor de ruïne. We nemen even aan dat keizer Otto Helias daar heeft ontvangen. Achter hem (aan de Noordelijke kant) heeft de grote toren - de Donjon - gestaan, een gebouw van ongeveer 54 meter hoog.⁸¹ Aan de kant van het voetpad (langs onder meer de ruïne) heeft de koningskamer gelegen.⁸²

80 In het prachtige Straten 2004 ook! (p. 14-15) Hierin staat overigens een completere Valkhofwandeling, maar die staat los van de Zwaanridder.

81 Weve 1925, p.186./Boshouwers 2003, p.44.

82 Weve 1925, p.200.

Het gevecht

Er zijn in Nijmegen verschillende plaatsen geweest waar ridders met elkaar konden vechten. Binnen de stadsmuren gebeurde zoiets zelden, omdat de ruimte daarvoor eenvoudigweg ontbrak. Heel aannemelijk zou zijn dat een gevecht,

Deel van een gravure uit de 18e eeuw waarop je duidelijk ziet hoe Nijmegen er uitzag toen de Valkhofburcht nog helemaal bestond.
(www.noviomagus.nl)

[p. 111]

Plaat van F. Orlov waarin hij weergeeft hoe het Valkhof er in de 16e eeuw moet hebben uitgezien. De werkelijke plattegrond verschilt weinig van wat je hier ziet.
(www.noviomagus.nl)

zoals dat tussen Helias en de graaf van Frankenborch, heeft plaatsgevonden binnen de muren van het Valkhof. Dat is dan aan de zuidwestelijke / westelijke kant geweest. Je hoeft je maar om te draaien om je voor te stellen hoe de twee ridders te paard op elkaar afstormden.

Het huwelijk

Helias en Clarisse hadden twee kapellen tot hun beschikking om in te trouwen. De Nicolaaskapel is de enige die nog compleet bewaard is.⁸³ Het betreft hier het oudste stenen gebouw van noordwest Europa. Keizer Otto II (956-984) trouwt in 972 met de byzantijnse prinses Theophano (±956-991). Rond 980 laat zij deze kapel bouwen, mogelijk als dank voor de geboorte van haar zoon Otto III, die vlakbij Nijmegen - in het Reichswald - wordt geboren. Al bestaan er ook andere theorieën voor de oorsprong van deze kapel.⁸⁴

Opmerkelijk is wel de octogonale (achthoekige) vorm van het gebouw. Het is tamelijk uniek voor het noordelijke Europa dat een gebouw zo'n vorm heeft. Die bouwstijl paste immers beter in de byzantijnse omstreken waar Theophano vandaan kwam. Bovendien is de heilige aan wie de kapel is gewijd - Sint Nicolaas - die in die tijd nog nauwelijks bekend was hier. Maar in het Middellandse zeegebied was hij buitengewoon populair.

Barbarossaruïne genoemd) nog intact is.
(www.noviomagus.nl)

83 Tussen maart en september is de kapel iedere zondag ook van binnen te bezichtigen. Een absolute aanrader. Bovendien staat in de kapel een fraaie maquette van de Valkhofburcht.

84 Boshouwers 2003, p.23

[p. 112]

De bruiloft zal op de begane grond hebben plaatsgevonden onder toeziend oog van alle hooggeplaatste kerkelijke en wereldlijke leiders, die op de ring zaten op de eerste etage. Omdat de kapel nog geheel in tact is kun je je hier even echt wanen in lang vervlogen tijden. Tegenwoordig is de kapel overigens ook weer een trouwlocatie.

Een andere kandidaat-kapel voor Helias' is de Martinuskapel. Deze was aangebouwd aan de paleisvleugel die van noord naar zuid liep, maar heeft aanvankelijk waarschijnlijk ook losgestaan. Deze heeft echter zo kort dienst gedaan als bidplaats dat het waarschijnlijker is om je Helias' bruiloft voor te stellen in de Nicolaaskapel.⁸⁵

Helias' optreden in Nijmegen bestaat dus eigenlijk voornamelijk uit een bezoek aan het Valkhof. Dáár zat immers de keizer, daar kon hij vechten en later trouwen - en nog veel later scheiden. Op deze plek ligt de bakermat van Nijmegen. Een plaats die eeuwenlang zeer prominent is geweest, tot aan de sloop in 1796. Hopelijk blijft wat over is minimaal bestaan zoals het is. Met een plek als het Valkhofpark moet je voorzichtig zijn, want je koestert dan werkelijk twee millennia Nijmeegse geschiedenis.

85 Vergelijk Weve 1925, p.241.