De wonderlijke historie van de Zwaanridder die in Nijmegen aankwam

[p. 100]

Zingende Zwaanridder Lohengrin

De populairste Zwaanridder is zonder twijfel Lohengrin. Dat komt door een opera van Richard Wagner uit 1848. Omstreeks 1210 schrijft een Duitse schrijver voor het eerst over een ridder in een Zwanenboot: Loherangrin, de zoon van Graalkoning Parzival. Daarna is het verhaal via een haast rechte lijn terechtgekomen bij Wagner en uiteindelijk zelfs bij Suske en Wiske.

Rond 1180 verschijnt ‘Perceval li Gallois ou il Conté del Graal’. Dit verhaal is bedacht door Chrétien de Troyes, de briljante bedenker van allerlei bekende verhalen omtrent Koning Arthur. Chrétien maakt deze eerste graalroman niet af; hij gaat dood. Eigenlijk een grandioze impuls voor de populariteit van het verhaal, want binnen twintig jaar ontstaan er al enkele hervertellingen die wél een einde hebben. De bekendste - en de beste - komt uit Duitsland, van Wolfram von Eschenbach. Wolfram heeft echter weinig respect voor de grote Chrétien. Hij beweert zelfs dat die de waarheid niet heeft verteld in zijn graalroman. In Wolframs ‘Parzival’ staat wél hoe het verhaal hoort te gaan. Boos schrijft hij dan ook: ‘Als meester Cristjan van Troys dit verhaal onrecht heeft aangedaan, kan dat Kyot, die ons het ware verhaal heeft overgebracht, terecht vertoornen.’ Wolfram haalt dus bovendien een externe bron aan voor zijn verhaal, Kyot. Wie die Kyot ook is, wat Lohengrin betreft heeft hij in elk geval duidelijk geput uit dezelfde mondelinge traditie als waar Helias uit voortkomt.⁵⁵⁵⁶⁵⁷

Lohengrin - of Loherangrin in dit verhaal - wordt maar kort genoemd in Wolframs ‘Parzival’. Helemaal achterin wordt kort verteld dat deze Zwaanridder trouwt met een Brabantse vorstin (niet bij name genoemd). Zij krijgen ‘mooie kinderen’ (ook zonder naam), maar scheiden omdat moeder aan vader de verboden vraag stelt. Loherangrin blijkt de zoon te zijn van graalkoning Parzival.⁵⁸

De toevoeging van Loherangrin aan de kolossale graalroman is eigenlijk erg vreemd. Niet alleen valt de vertelling over de Zwaanridder kwantitatief in het niet bij de rest van het verhaal, maar ook op de inhoud kun je wel wat aanmerken. De Zwaanridder verbiedt het zijn vrouw eigenlijk om vragen te stellen en juist dát is hetgeen dat zijn vader Parzival ooit van de Graal heeft afgehouden. Doordat hij niet vraagt wat de Graal is en waarvoor die dient, wordt het goddelijke mysterie niet aan hem geopenbaard.⁵⁹

Dit korte verhaal wordt door een andere Duitse schrijver, Konrad von Würzburg, rond 1257-1258 gecombineerd met het verhaal van Helias tot ‘Der Schwanritter’. Dat werk leidt dan uiteindelijk tot een anoniem geschreven ver-

55 Janssens, p.22.

56 Beuger 2002, p.419 [827].

57 De ware identiteit van Kyot is nog niet onthuld. Waarschijnlijk was hij in werkelijkheid de 12de-eeuwse dichter Guyot de Provins, een ex-kruisvaarder en een hoveling van Frederik Barbarossa.

58 Beuger 2002, p.418-419 [824-826].

59 Beuger 2002, p.130-131.

[p. 101]

haal dat ‘Lohengrin’ heet (±1290).⁶⁰ Het verhaal wordt vaak herschreven en is tamelijk populair.

Uiteindelijk maakt de bekende componist Richard Wagner een opera van dit Zwaanridderverhaal. Literatuurcritici waren niet blij met Wagners versie van het verhaal, want de tekst zou ondergeschikt zijn aan de muziek. (Overigens vonden allerlei musici het tegenovergestelde!)⁶¹ Desalniettemin is Wagner degene geweest die enorme populariteit van Lohengrin met name heeft veroorzaakt. Wist je trouwens dat het stuk ‘Treulich geführt, ziehet darin’ (Akte III, Pars 1) nog regelmatig op bruiloften te horen is? Als je de melodie hoort, herken je die ook meteen.

Willy Vandersteen moet de opera in elk geval erg aardig hebben gevonden, want in ‘Suske en Wiske en de briesende bruid’ laat hij Lohengrin kort optreden als mogelijke huwelijkskandidaat van Tante Sidonia. Hilarisch: de zwaan zet haar ertoe aan om de verboden vraag te stellen, zodat hij niet twee personen moet voorttrekken in zijn Zwaanboot.⁶²

Misschien is het jammer dat Vandersteen juist Zwaanridder Lohengrin opvoerde en niet Helias. Die laatste is immers in Brabant ontstaan. (Maar wel in de Franse taal. Zou dát nog hebben meegespeeld voor de striptekenaar?) Of die andere Zwaanridder die in de zuidelijke Nederlanden werd bedacht: Brabon Silvius? Vandersteen had met recht een andere keuze kunnen maken. Maar het feit dat hij Lohengrin liet optreden in zijn stripverhaal onderstreept wel nog maar eens de populariteit van deze ridder.

Poster van een uitvoering van Lohengrin met de bekende tenor Plácido Domingo in de hoofdrol.

60 Cramer 1971, p.128

61 Fontijn 1976, p.14-22

62 Vandersteen 1969.