De wonderlijke historie van de Zwaanridder die in Nijmegen aankwam

[p. 92]

Zwaanridders en hun Zwaanboten
Welke Zwaanridders zijn er?

‘De Zwaanridder kwam op bezoek in Nijmegen.’ Als ik mensen dat desgevraagd vertel reageert men vaak verbaasd. In verreweg de meeste gevallen is mij gevraagd hoe dat dan zit met die Zwaanridder uit Kleef. Als iemand al van de Zwaanridder gehoord heeft, verbindt die het verhaal aan de Duitse stad vlak over de grens bij Nijmegen. Er zijn ook mensen die denken dat de Zwaanridder eerst Nijmegen aandeed, alvorens naar Kleef te trekken.²⁸

‘Lohengrin!’, riep een operaliefhebber enthousiast uit. ‘Nee, Helias,’ zei ik dan. Maar eerlijk is eerlijk, het is geen gekke gedachte, want ook Lohengrin heeft veel met dit alles te maken. Er zijn immers allerlei Zwaanridders aan te wijzen in de historie. De belangrijkste laat ik in mijn aantekeningen de revue passeren. Naast Helias en Lohengrin voer ik Brabon Silvius en Gerhard op.

De zwaan is door de eeuwen heen altijd een populair symbool geweest. Nu ben ik geen specialist op dat gebied en het lijkt mij evident dat de zwaan in bijvoorbeeld de heraldiek veel minder voorkomt dan leeuwen, beren of (dubbelkoppige) adelaars. Zonder enig onderzoek te verrichten lijkt de zwaan mij een gracieus, sterk en tamelijk groot dier. Als een zwaan voorkomt in een verhaal is die meestal wit, maar hoever ik ga als ik dit in verband breng met maagdelijkheid weet ik niet. Hierover gaan mijn aantekeningen dan ook niet, al valt er iets voor te zeggen.

In de zestiende eeuw worden de romans van Amadis van Gaul bijzonder populair in de Nederlanden (het Nederlandse taalgebied: ongeveer het huidige Nederland en Vlaanderen). Hoewel niet alle 21 in het Nederlands vertaalde delen over Amadis zelf gaan, wordt de naam van de fictieve held wel als verbindende titel gebruikt. Deze ongelooflijk vaak herdrukte verhalen stammen oorspronkelijk uit Spanje.²⁹ Buiten deze reeks om is een roman verschenen over ridder Floris van Grecien, ridder metten swanen.³⁰ Vermoedelijk is dit verhaal geschreven door de Franstalige auteur en Amadisvertaler Nicolas de Herberay des Essars.³¹ De onstuimige jongen Floris (kleinzoon van koning Amadis en tweede zoon van keizer Esplandian van Constantinopel) wil graag ridder worden en bewijst zijn moed al jong door een leeuw te verslaan met enkel een dolk als wapen. Na enig verloop van tijd wordt Floris ook ridder geslagen en beleeft hij allerhande avonturen. Omdat hij een zwaan op zijn schild heeft staan, krijgt hij al snel de bijnaam ‘ridder met de zwaan’. Floris vaart naar heel wat landen, maar niet in een bootje dat wordt voortgetrokken door een of ander dier. Eigenlijk is het zonde dat zo'n aardig verhaal in de vergetelheid is geraakt.³²

28 ALT, p.58.

29 Selm 2001, p.9-10. Amadis komt waarschijnlijk niet uit Portugal, zoals Pieter Steinz beweert (Steinz 2004, p.60).

30 In 1593 verschijnt het werk bij de Amsterdamse drukker Ewout Muller, met als titel Cronijcke, vanden vromen ende ontsienelijcken jonck-heer Floris van Grecien, ghenaemt den Ridder metten Swanen, den tweeden soon van Esplandian, des Keysers van Constantinopelen: Een loff-weerdige historie, de welcke voor desen tijdt noyt ghehoort en is gheweest, maer waerdich om ghelesen ende ghepresen te worden. Vooralsnog heb ik nog maar één exemplaar van dit boek gevonden.

31 Selm 2001, p.191, voetnoot 34.

32 Ik bereid echter een proefschrift voor over Floris van Grecien, dus ik hoop in de toekomst meer te kunnen vertellen dan ik hier nu doe.

[p. 93]

Ook in deze tijd komt de zwaan nog wel eens voor in een ridderlijk aandoend verhaal. Zo maakt de bekende schrijver J.R.R. Tolkien ook gebruik van het edele dier als symbool in zijn In de Ban van de Ring. Het Reisgenootschap wordt het paradijselijke Lothlórien uitgeleid door elven in een Zwanenschip.³³ Geen boot die wordt voortgetrokken door de zwaan, maar de sierlijke, witte boot heeft zowel de kop, de hals en de vleugels van het edele dier.

Als prins Faramir zwaar gewond raakt in de eindstrijd van het epos, wordt hij zelfs door heuse ‘zwanenridders’ gered en teruggebracht naar de bestormde stad Minas Tirith. Het betreft hier een legertje ridders uit Dol Amroth die worden geleid door een prins. Meer kom je niet te weten, tenzij je het aardig vindt om je in de geschiedenis van de Middenaarde te verdiepen naar aanleiding van allerlei postuum uitgegeven werken.

Mocht je zelf liever geen literatuurstudie doen, dan kun je altijd nog terecht in de speelgoedwinkel. Daar vind je soms nog een Zwaanridder van Playmobil of Lego. Of je blijft zitten met dit boek in je handen. Ik vind namelijk dat ik nog enkele zaken moet uitleggen over Helias en andere Zwaanridders. Een overzicht volgt met daarin een zwervende, een zingende, een zwabberende en een zwijgende Zwaanridder in een Zwaanbootje.³⁴³⁵

Voorblad van de druk van ‘Floris van Grecien, ridder metten swanen’.

33 Tolkien 1997a, p.452. Jackson 2002, scène 34 (‘Farewell to Lórien’). In de film ‘The Fellowship of the Ring’ is dit schip ook duidelijk te zien.

34 Tolkien 1997a, p.988. In Jackson 2004, scène 28 (‘The Siege of Gondor’) gebeurt dit niet; de zwaargewonde Faramir sleept achter zijn paard als hij bij Minas Tirith aankomt. Ook in de kollosale stijd die volgt heb ik geen ‘zwanenridder’ gezien.

35 Tolkien 1997b, p.220-224 is dan een aardig begin.