De wonderlijke historie van de Zwaanridder die in Nijmegen aankwam

[p. 88]

Aantekeningen bij het verhaal

Het gebouw Metterswane tegenover Nijmegen CS; de enige verwijzing naar het Zwaanridderverhaal in de keizerstad.

[p. 89]

Basisbegrippen

Ridderroman

Het verhaal omtrent Zwaanridder Helias is geschreven aan het einde van de 12e eeuw. In die tijd is het de mode dat ridders in verhalen hoofs zijn: zij moeten niet alleen dapper zijn in het gevecht tegen het kwaad, maar ook goed zijn voor de medemens. Boven alles moet een ridder vechten in naam van een vrouw. Als een ridder verliefd wordt op een jonkvrouw, moet die overal ter wereld de eer verdedigen van de schone dame in kwestie. Hij gaat op avontuur om haar minne, haar - voornamelijk platonische - liefde voor hem, te verwerven. Bovendien praat zo'n ridder dan met - voor mensen uit onze tijd - overdreven lange en verzorgde zinnen tegen zijn geliefde, maar dat zul je wel zien.

Daarnaast moet een ridder trouw zijn. Niet alleen aan zijn jonkvrouw, maar ook aan de koning. Deze staat namelijk aan het hoofd van het feodale stelsel (leenstelsel), een systeem waarin hij zijn enorme rijk onderverdeelt in kleinere stukken. Over elk deel heeft een vazal (leenman) de leiding en als de koning (de leenheer) dat wil moet zo'n heer betalen, de koning huisvesten bij een bezoek of ten strijde trekken en een leger verzamelen. Logischerwijs is dit hele systeem gebaseerd op trouw, dus ook in ridderromans is trouw een belangrijk thema.

Volksboek

Rond 1512 duikt de vertelling over Helias voor het eerst op in de Nederlandse taal. Het verhaal is geschreven in tamelijk gemakkelijk proza, maar het wordt telkens onderbroken door gedichten. Bijzonder ingewikkelde gedichten af en toe. Waarschijnlijk heeft de drukker zo geprobeerd om zijn boekje voor een breed publiek aantrekkelijk te maken.

Allereerst kun je dit zien aan de manier van uitgeven. De kwaliteit van de nog bewaarde Zwaanridderuitgaven is niet bijster hoog. Er is destijds slecht papier gebruikt en ook aan het drukwerk zelf is niet overdreven veel aandacht besteed. Op deze wijze zijn er dus goedkope boekjes ontstaan, ‘blauboexkens’ of ‘blauwe boekjes’ geheten, omdat ze een eenvoudige omslag hadden van blauw papier. Allerlei oude verhalen komen op deze manier onder de aandacht: Reinaart de Vos, de vier heemskinderen, Floris en Blancefloer, Tijl Uilenspiegel en dus ook Helias de Zwaanridder. Eenvoudig verteld, goedkoop uitgegeven, dus voor iedereen die kan lezen te verkrijgen.

De gedichten zijn toegevoegd om de verhalen ook voor een wat hoger opgeleid publiek - meestal rederijkers (mensen met veel interesse voor kunst en cultuur die lid zijn van een soort club) - interessant te maken²⁴. Het zijn echte rederijkersrefreinen.

24 Franssen 1990, p.107; Coigneau 1984, p.38-39.

[p. 90]

Een typisch 15e/16e eeuws rederijkersrefrein heeft de volgende ingrediënten²⁵:

·	3 of 4 strofen van 8 tot 24 regels; bij voorkeur 15 regels. De slotstrofe is korter dan de voorgaande strofen.
·	Elke strofe eindigt met dezelfde zin: de stok. In deze stok staat het thema, het onderwerp, de quintessens of de kern van wat de schrijver wil vertellen.
·	In de slotstrofe, het envoy of prince of prince-strofe, richt de dichter zich traditioneel tot de prins van de rederijkerskamer. Boven deze strofe plaatst de dichter het woord ‘Prinche’ of hij noemt de naam in de aanhef van de slotstrofe.

Het is dus heel waarschijnlijk dat de gedichten zijn geschreven door een rederijker. De schrijver heeft voor dit verhaal refreinen gemaakt. Daarbij heeft hij weinig rekening gehouden met het metrum. Soms lijken de gedichten zelfs wat gekunsteld, dus daardoor lijken mijn hertalingen ook wat ingewikkeld. Voor het begrip van het geheel heb je de gedichten gelukkig niet nodig, al voegen ze wat betekenis en smaak toe aan het proza. Je kunt ze echter gewoon overslaan als je dat wilt. Opvallend is overigens wel dat de gedichten ophouden vlak voordat Helias naar Nijmegen gaat. Heeft Cool (over wie later meer) alle refreinen overgeleverd in zijn herdrukken, of heeft de oorspronkelijke drukker Van Doesborgh een deadline gesteld die niet volledig is gehaald doorde dichters? Wie het weet mag het zeggen...

25 Mak 1944, p.29.

Religie

Zijn hele leven wordt de middeleeuwse mens omringd door religie. Verschillen tussen rijk en arm? Dat heeft God zo bepaald, gelooft men. De vrouw is ondergeschikt aan de man? Dat heeft God zo bepaald. Bovendien is de vrouw ooit degene geweest die de mensheid in het ongeluk gestort heeft; door van de appel te eten heeft Eva de mens immers uit het paradijs gehaald²⁶. Zijn vrouwen per definitie slecht? Nee hoor, je hebt ook deugdzame types ertussen zitten. Als ze maar bescheiden zijn, kuis en oprecht godsdienstig. Een hoofse ridder dient deze vrouwen dus met eer te overladen. (Overigens is 14 jaar voor meisjes een keurige leeftijd om te trouwen, zoals je in het verhaal leest. Dit was in de Middeleeuwen dan ook een normale zaak.)

Gelovig zijn moet dan ook helemaal uit het diepste van jezelf komen. Bij enorm veel mensen is dit altijd het geval geweest. Zij zijn altijd al degenen geweest die het allerbeste voorhebben met iedereen en in dit verhaal worden deze mensen aangeprezen.

God bepaalt ook wie wint in een strijd. Tweemaal komt de dappere Helias tegenover een ridder te staan die een slechte zaak dient. Zij moeten dus tegen elkaar vechten. Volgens de middeleeuwer zal de rechtvaardige de tweekamp winnen, want God steunt alleen degene die de waarheid vertelt.

26 Bijbel, Genesis 3.

[p. 91]

Helaas is er ook veel slechts gebeurd in de naam van de religie. Zo verwijst dit verhaal regelmatig naar de eerste kruistocht en de verovering van Jeruzalem door Godfried van Bouillon - zogenaamd de kleinzoon van Helias - in 1099. Alhoewel eeuwenlang veel mensen met oprecht geloof hebben meegedaan aan de kruisvaart, zijn er ook verscheidene mensen geweest die hebben meegedaan aan slachtingen en plunderingen.²⁷ Dat ik deze passages heb laten staan is ook bedoeld als teken van vrede. Net als bij stukken die iets zeggen over het middeleeuwse vrouwbeeld, hebben wij als moderne mensen ook hier het vermogen deze regels hoofdschuddend te lezen en af te doen als ouderwets.

Twee ridders zitten klaar voor hun gerechtelijke gevecht. Ze worden beide bijgestaan door hun schildknaap. Hun doodskisten staan al klaar.
Handgetekende illustratie uit Das Fechtbuch van Hans Talhoffer uit 1467.

27 Berger 2001, veel van de huidige onlusten danken wij nog steeds aan de Middeleeuwse kruisvaart.