Het zwervend oordeel

[p. 57]

Het bezit

Het ergste van het weggaan is het thuiskomen. Het begint meestal al ter hoogte van Mainz, van Metz of anders wel van Moeskroen of van Mons. Ik krijgt dan opeens het onverklaarbare gevoel dat ik ben bestolen of bedrogen, dan toch door allerlei rampen getroffen.

Want zou mijn huis er nog staan? Is het niet ingestort, door de bliksem getroffen, door brand verwoest; is het niet gekraakt, geplunderd of leeggeroofd?

Wekenlang heb ik niet aan dat huis gedacht. Ik reis mijn eigen doel achterna en raak steeds verder van huis. Totdat ik de terugweg neem en mijn thuis het reisdoel wordt. Als ik er bijna ben, sta ik duizend angsten uit en vrees ik het ergste. Het is gewetensnood omdat ik alles zomaar heb achtergelaten, omdat ik ben vertrokken zonder zelfs nog maar een blik te werpen op waar ik al die jaren voor heb gespaard en geploeterd. Want dat is het waarschijnlijk: ik wil eindelijk wel eens aan al dat gespaarde en geploeterde ontsnappen, aan de zorg die iedere maand van mijn bankrekening wordt afgeschreven, aan de hoofdbrekens en de financiële verplichtingen, en aan het eigendom dat in feite de vorm van een permanente schuld en een te hoge hypotheek heeft aangenomen. Wegwezen dus! Op reis! Vluchten!

Dus ga je als een onverschrokken avonturier op stap. Je gaat sterke verhalen opdoen in den vreemde. Maar als je na een week of vijf weer op weg naar huis gaat, ben je een benepen kleinburger die bang is voor zijn mooie spulletjes en z'n goeie geld. En die er spijt van heeft dat hij alles zomaar heeft achtergelaten.

Natuurlijk zijn er, in de tijd dat ik weg was, verschrikkelijke dingen gebeurd. Als ik m'n huis niet in puin vindt, dan is er toch beslag gelegd. Of verdomt de bank het nog langer. En staan de deurwaarder en het arrestatieteam aan m'n voordeur.

Dus begin ik wat harder te rijden. Want dit keer weet ik het zeker: ik ben alles kwijt, ik ben reddeloos verloren, ik kom tussen de bladzijden van een boek van Kafka terecht dat meteen wordt dichtgeklapt en dat vervolgens klemvast in een boekenkast komt te staan.

[p. 58]

Dan rij ik m'n straat in. Nu ja, het huis staat er tenminste nog. Er is zelfs niemand te zien. Ik ren naar de voordeur. Waarachtig, er zijn geen inbrekers geweest, alweer niet. Buiten adem en met de autosleutels nog in m'n hand, ga ik door een stapel post. Ook dit keer geen aanslagen, ontslagbrieven, uitzettingen, beslagleggingen of dagvaardingen.

Pas dan ga ik zitten. Middenin mijn eigen opluchting. Ik ruik de geur van weggeweest. Ik hoor hoe stil het al die weken moet zijn geweest. En ik denk: is dit het nu? Is dit van mij?

Een mens is verslaafd aan zijn bezit. Maar het is een selectieve verslaving. Het is de redeloze bezitsverslaving van sommige muizen die, in het zicht van de winter, voedsel verzamelen, niet omdat ze verwachten honger te krijgen, maar om zich veilig te voelen. Meestal raken ze al die nootjes, gedroogde vruchten en zaden nooit meer aan. Sterker nog: ze vergeten waar ze hun leeftocht hebben opgeborgen. Totdat ze honger krijgen. Dan gaan ze haastig op zoek naar hun voorraden in de veronderstelling dat andere muizen die allang hebben opgegeten of meegenomen. Al doende klapt de muizenval dicht waar ze, opgejaagd en roekeloos gemaakt door hun ziedende bezitsdrang, in terecht zijn gekomen. En wacht hun een tergend langzame dood.

Je vergeet je bezit pas als het er niet meer toe doet. Maar als je het weer nodig hebt, blijk je er zo naar te verlangen dat je niet meer kunt geloven dat het er nog is. Je weet opeens dat bezit je noodlot, je verslaving, je passie en tenslotte ook je dood is, maar dat je er evengoed en ondanks alles aan zult vasthouden. Je bezit is je zo dierbaar dat je alleen nog maar kunt denken dat het je wordt afgenomen door de anderen, je medemensen.

Eigenlijk komt het maar zelden voor dat alles wordt gestolen, meegenomen of weg geroofd. Er zijn natuurlijk legioenen dieven en inbrekers, maar dat laat onverlet dat je de meeste dingen die je hebt gekocht of gekregen voor de rest van je leven hebt. Er is dus weinig reden om echt bang te zijn. Maar er is des te meer reden om eens goed na te denken over de panische en altijd aanwezige angst alles te verliezen.

Waarom is iets van jou? Waarom zijn de dingen bijvoorbeeld niet van iedereen? Wat is bezit? Wat is eigendom? Bezit is de sociaal-economische erfzonde van deze wereld. Eigendom is de doem die op de rechtvaardigheid en op het geluk rust. Het wordt nog ingewikkelder als je je gaat bezighouden met de begrenzing, de afbakening en de omheining van het bezit. Want hoe diep zit eigendom in de grond? Hoe hoog zweeft het in de lucht? Hoever reikt het? Zijn de vogels en de beesten die leven op grond die van

[p. 59]

jouw is, ook iemands eigendom? En hoe staat het met het water van het beekje dat toevallig over jouw land stroomt? Met de regen die uit de wolken valt? Met de mist die tussen de bomen hangt? Met het licht en met de geur? Met de wind? Met de kou en de hitte? Van wie is dat allemaal? En kan het uit zijn aard aan iemand toebehoren? Bestaat bezit wel? Is eigendom een recht of een onrecht? Of is het een notariële, gerechtelijke en grondwettelijke misvatting?

Over eigendom en bezit kun je nooit nadenken zonder dat het volkomen absurd wordt. Bezit is te gek voor woorden, te gek ook om los te lopen. Alles is je geleend of ter beschikking gesteld: de lucht die je inademt, de ruimte waarin je je beweegt, de tijd die je is gegeven. Alleen al het feit dat sommige dingen in fysieke zin nooit je bezit kunnen worden - zoals het zonlicht, het nachtelijk donker, de dagen, de seizoenen - illustreert op gepaste manier hoe krankzinnig het is dat andere dingen wél je bezit kunnen zijn, zoals grond, stukken natuur, een huis, geld. ‘Je bent verloren als je vergeet dat de vruchten van iedereen zijn en de aarde van niemand’, schreef Rousseau.

Dat gegeven krijgt nog een toegevoegde gekte als je bedenkt dat bezit in nagenoeg alle gevallen onevenredig is, dat de een dus meer heeft dan de ander, en dat sommigen zelfs zoveel hebben dat hun bezit daardoor z'n betekenis, z'n beheersbaarheid en zelfs z'n waarde verliest.

Wat is een huis als het met nog duizend andere huizen van iemand is? Wat is een lap grond als die behoort tot het particulier eigendom dat in feite uit een miljoen lappen grond bestaat? De veelheid en de overmaat perverteren het bezit. Maar het gebrek en het tekort aan aardse zaken perverteren het bezit misschien nog meer. Hoe groter de omvang en de mate van bezit, hoe moeilijker het als eigendom kan worden erkend en hoe redelozer en dwazer het lijkt.

Niemand zal je een bed om in te slapen en een stoel om op te zitten misgunnen omdat het eigendommen zijn die in een als juist aangevoelde verhouding tot de menselijke behoefte en waardigheid staan. Dat geldt ook voor een dak boven je hoofd. En een kledingstuk om je lijf.

Maar als dat ene bed of die ene stoel groter is dan de andere, als de een meer dak boven zijn hoofd en meer kleding om zijn lijf heeft, beginnen de moeilijkheden. Dan wordt bezit iets om naar te verlangen en dus om te verwerven. Want de waarde van het bezit manifesteert zich niet in wat jij toevallig hebt, maar in wat jij in relatie tot het bezit van een ander hebt. Bezit bepaalt je plaats ten opzichte van je medemens.

[p. 60]

Daar begint vervolgens het geduw en getrek dat al gauw in allerlei soorten van ellende verkeert omdat het altijd betrekking heeft op de vraag wat rechtvaardig is en niet. Als moet worden vastgesteld wat rechtvaardig is, ontstaat er, uit de aard van de zaak, altijd meningsverschil. Dus is er ongelijkheid. De rest volgt vanzelf. Of zoals Rousseau schreef: ‘De ware grondlegger van de burgerlijke maatschappij: dat was hij die als eerste een stuk grond omheinde, zich verstoutte te zeggen “Dit is van mij”, en onnozelaars trof die hem geloofden’.

Eigendom en bezit bestaan niet. Dat ze niettemin een onvervreemdbaar deel van de sociale werkelijkheid hebben kunnen worden, is de grootste prestatie die het menselijk tekort tot dusver heeft geleverd.

Zoveel is zeker: de hang naar bezit is eeuwig en onuitroeibaar. Het vreemde is alleen dat juist die vaststelling de morele rechtvaardiging en het ethische excuus ervoor vormt. De eeuwige en onuitroeibare hang naar bezit is aldus het allerslechtste dat als het allerbeste en daarom als het volkomen juiste wordt geaccepteerd. Het is de omkering van het goede omwille van het naakte bestaan en het kan daarom terecht aanspraak maken op het predikaat ‘erfzonde’.

Het was deze zonde die, volgens Rousseau, werd begaan op het moment dat de mens zich bewust werd van het feit dat bezit collectief is, maar daar meteen een uitzondering voor zichzelf op maakte. De erfzonde sloot daarmee een duister pact met de rede. Want de rede erkende, sanctioneerde en heiligde het eigendomsrecht. Of nog anders gezegd: het eigendomsrecht beriep zich met succes op de rede, werd een algemeen geaccepteerd deel van het gewoonterecht en kreeg aldus een prominente plaats in nagenoeg ieder wetboek van nagenoeg elk land. Eigendom is rede, althans daar lijkt het nog het meeste op. En eigendom is al zeker rede doordat het in positieve zin op zijn sociale en politieke merites wordt beoordeeld. Want, zo wordt al sinds mensenheugenis gezegd, als het eigendom om welke ideologische, religieuze of morele oorzaak dan ook zou worden opgedoekt, zou chaos en desintegratie onvermijdelijk zijn. Zo is eigendom niet alleen rede, maar ook noodzaak en daarom recht.

Rousseau hield staande dat met het bezit de ongelijkheid van de mens begon. En dat het bezit de mens in feite alleen maar ellende en oorlog opleverde. Maar de ijzeren redelijkheid van dat standpunt staat diametraal tegenover het besef dat de ontmanteling van ieder bezit en elk eigendom eveneens ellende en oorlog tot gevolg zal hebben. De rede gebiedt daarom dat we erkennen dat we ergens tussen de uitvinding en de afschaffing

[p. 61]

van het bezit zijn vastgelopen, dat we ons tussen twee totale oorlogen in bevinden en dat we de gevangenen zijn van omstandigheden die evenmin voorkomen hadden kunnen worden, dan dat ze ooit ongedaan kunnen worden gemaakt. Op die ongemakkelijke en zelfs fatale situatie steunt ieder staatsrechtelijk beginsel en elke vorm van rechtskunde.

Rousseau zei trouwens nóg iets. Hij zei dat de natuurmens werd gedreven door zelfhandhaving. Maar is het niet juist de zelfhandhaving die het prilste begin en de diepste oorzaak vormt van de bezitsdrang? Want waarom omheinde iemand een stukje grond om vervolgens te verklaren dat het van hem was? Om geen andere reden dan dat het bezit in de zelfhandhaving verankerd lag, en er zelfs deel van uitmaakte. Het bezit - dat misschien wel de oorzaak in plaats van het gevolg van de zelfhandhaving is geweest - heeft de mens van zijn natuurlijke onschuld beroofd, maar hem tegelijkertijd het machtigste instrument aangereikt om zichzelf overeind te houden. De mens heeft het bezit altijd gezien als het allerbeste middel om macht en veiligheid te verwerven. Macht en veiligheid zijn de zaken bij uitstek die niemand je geeft, maar die je altijd en in onverminderde mate nodig denkt te hebben. En wat je niet wordt gegeven en wat je je niet te vuur en te zwaard toeëigent, dien je te kopen. Maar wat koop je zonder bezit? Met die vraag is de verschrikkelijke en fatale logica van het bezit definitief gegeven.

Eerlijk gezegd heb ik de visie die Hobbes had op de staat waarin de natuurmens leefde, altijd veel redelijker en vooral realistischer gevonden dan die van Rousseau. Hobbes heeft ons in niet mis te verstane bewoordingen duidelijk gemaakt dat de natuurstaat in feite een staat van oorlog en geweld was, dat de mens zich dood vocht en dat hij zelfs bereid was zijn soort uit te roeien juist om te kunnen zijn wat hij was en om te kunnen hebben wat hij wilde. Het inzicht dat hij een ‘sociaal contract’ moest sluiten om zichzelf voor de ondergang te behoeden, heeft de menselijke soort tenslotte op de been gehouden en hem de twijfelachtige sociale ordening opgeleverd die hij nadien met zóveel ijver heeft verfijnd en aangepast dat ze weliswaar niet meer op de hel op aarde lijkt, maar dat wel nog steeds is.

Hoewel Hobbes dat niet met zoveel woorden heeft gezegd, gaat van zijn geschriften de weinig opbeurende suggestie uit dat de staat van oorlog waarin de natuurmens leefde juist uit het verschrikkelijke streven naar bezit en eigendom voortkwam. Dat is vervolgens weer de reden geweest waarom het contract dat mensen met elkaar sloten misschien nog meer

[p. 62]

een regeling en een sanctionering van het bezit was, dan een manier om politiek, religieus en sociaal door één deur te kunnen.

Ik mag hierboven dan wel gezegd hebben dat het thuiskomen het ergste van het weggaan is, maar het zou heel anders zijn als het thuiskomen niet met de angst van alles beroofd en bestolen te zijn gepaard ging. Thuiskomen zou een vorm van totaal verlies moeten zijn die van het weggaan een feest, een bevrijding en zelfs een verlossing maakt.

In dat geval zou het weggaan de ultieme vorm van het afstand nemen van elk bezit en van ieder eigendom moeten zijn, die het thuiskomen al op voorhand tot het mooiste en het beste maakt dat een mens kan overkomen. Weggaan zou datgene teweeg moeten brengen wat Ovidius omschreef als ‘het ontsnappen aan de rijkdommen waarnaar de mens verlangt, zodra hij inziet dat hij het met een nieuw kwaad van doen heeft’.

Veel later zei John Locke het nog veel bondiger en ook veel positiever: ‘Waar geen eigendom is kan ook geen onrecht zijn’.

Eigendom is inderdaad schuld. Het is de schuld die je hebt aan iedereen die niet kan hebben wat jij al bezit. Waaruit volgt dat eigendom niet alleen schuld is, maar ook onrecht. Doordat wat je bezit uiteindelijk van iedereen is. Of nog beter gezegd: doordat wat iedereen bezit, uiteindelijk van niemand kan zijn.