Bestaat Limburg echt?

[p. 91]

Drie dwarsliggers

Conservatief

Het was eigenlijk te voorzien dat Fons Erens bij zijn afscheid van de Volkshogeschool in Valkenburg nog eenmaal zijn hart zou luchten over Limburg. Erens mag dan een hoogst beminnelijk man zijn, hij is niettemin altijd bereid geweest zeer openhartig en zonder controversen te schuwen te praten. Nu heeft hij nog eens laten weten dat hij Limburg als een conservatief bolwerk beschouwt, waaraan hij toevoegde dat de vernieuwingsinitiatieven meestal van niet-Limburgers afkomstig zijn.

Natuurlijk zullen hem deze uitlatingen niet in dank worden afgenomen, maar dat kan men in een conservatieve provincie moeilijk verwachten. Als dank Erens' deel zou zijn, dan zou het met dat conservatisme wel meevallen.

Wat Erens niet vermeldde is, dat Limburg op een zeer speciale manier conservatief is. Vroeger zou men Erens meteen in de haren gevlogen zijn, maar vandaag de dag verkiest men te zwijgen. Dat is dan meteen de meest netelige vorm van conservatisme die er is.

Conservatisme dat de polemiek niet uit de weg gaat is van het goede soort, het soort dat het gezicht van een heuse democratie mee bepaalt. Conservatisme dat het zich daarentegen kan permitteren te zwijgen als iemand fundamentele kritiek op de politieke en sociale werkelijkheid uitoefent, is van een hoogst bedenkelijke soort. Het ontkent de democratische beginselen en bezondigt zich aan een zeer hautain triomfalisme.

Ik zal niet meteen beweren dat Limburg is afgegleden naar een situatie die het best te vergelijken is met die welke actueel is in totalitaire stelsels. Dat zou een faliekante ver-

[p. 92]

tekening van de werkelijkheid zijn. Maar vroeger - een jaar of tien geleden - had je tenminste nog het idee dat je met mensen van vlees en bloed te doen had als iemand een heiligenhuis omver liep. Nu zijn we in een situatie beland die zich vooral kenmerkt door een vreemdsoortig stilzwijgen als controversiële dingen aan de orde komen.

Dat zal wel te maken hebben met de totale ineenstorting van het elan dat de zestiger jaren tot zo'n boeiend tijdperk maakte. Toen kreeg je de behoudende mensen tenminste nog aan de praat. Nu zwijgt men, indachtig het onomstotelijke gegeven dat figuren als Erens tot de politiek te verwaarlozen groepen behoren. Waarmee het conservatisme van dit gewest ten voeten uit getekend is.

Afscheid

Ik lees dat Jos van Dieten afscheid neemt van de Limburgse journalistiek. Met een wat weemoedig, maar toch ook strijdbaar artikel in Limburg Vandaag geeft Jos de pijp aan Maarten. Terecht, want hij gaat buiten de provincie wonen en dan is het wat moeilijk praten over alles wat dit gewest bezighoudt.

Er waren Limburgers genoeg die een hekel hadden aan Jos van Dieten. Hij schreef destijds een zeer veel gelezen rubriek in het Limburgs Dagblad onder de titel ‘Visie op Limburg’. Het was een rubriek die ondanks al het geleverde weerwerk uit behoudende kringen, goed gedijde. De zestiger jaren lieten Limburg bepaald niet onberoerd en de echo's van wat met name in Amsterdam gaande was, drongen wel degelijk tot hier door.

Intussen voltrok zich ook de politieke emancipatie. De kiezers vertoonden duidelijk andere gedragingen, hetgeen tot uitdrukking kwam in het feit dat zowel de WD als de

[p. 93]

PvdA sterk groeide en de traditionele macht van de KVP enigermate afbrokkelde.

Jos van Dieten heeft de emanciperende processen met zijn veelgelezen rubriek aangewakkerd. Hij was een kritisch persoon, voor veel mensen tè kritisch. Jos van Dieten was ook de man die het herstructureringsproces - zo er ooit wezenlijk geherstructureerd is - met zeer kritische bijdragen in zijn krant begeleidde.

Toen nam De Telegraaf bezit van Van Dietens krant, er ontstond een interne revolutie en een aantal redacteuren van het Limburgs Dagblad wilde niet langer meewerken aan dat blad. Van Dieten behoorde tot die redacteuren. Hij stapte er uit, zich daarmee een oneindig pijnlijke nasleep op de hals halend. En met zijn vertrek verdween ook zijn rubriek.

Hoewel Jos van Dieten nog niet zo oud is en hoewel dit stuk beslist geen ‘lijkrede’ mag zijn, moet bij zijn vertrek wel nog even opgemerkt worden dat hij een groot deel van de echt kritische journalistiek in dit gewest heeft bepaald.

Zijn stukken in Limburg Vandaag - onder de vaak fout begrepen titel ‘Limburg Links’ - maakten een toenemende strijdbaarheid zichtbaar. Veel mensen legden dat uit als een uiting van ideologische verstarring, maar dat was geen eerlijke uitleg van datgene wat Van Dieten bezig hield.

Daarom nog maar eens een Van Dieten-citaat dat hij zelf in zijn eerste en laatste stuk in Limburg Vandaag heeft gebruikt: ‘Nog steeds zijn het dezelfde mensen die de machtelozen zijn, zittend in de hoek waar nog altijd de klappen vallen. In die hoek staan wij achter hen, met, naar wij hopen, een toenemend aantal Limburgers. En als dat links is, nou, dan kiezen wij voor Limburg links.’

[p. 94]

Koppig

Dezer dagen wordt met een zeer eenvoudige plechtigheid herdacht, dat de Oostrumse schrijver Herman Maas 100 jaar geleden werd geboren. Maas is in wezen een tragisch man geweest, iemand die alle mogelijke misstanden met een koppige onverbiddelijkheid te lijf ging en die zich zodoende de gramschap van nagenoeg geheel officieel Limburg op de hals haalde. Hij is niet zozeer een schrijver wiens literaire prestaties aan de vergetelheid moeten worden ontrukt, maar wel een gaaf voorbeeld van de voorvechter die in de mangel van autoriteiten, fatsoensrakkers en gezagsdragers geraakte en die tenslotte de provincie moest verlaten omdat zijn koppigheid niet was opgewassen tegen het geweld waarmee men hem hier het leven onmogelijk maakte. Het werk van Herman Maas is vergeten, hoewel het hier en daar nog wel eens opduikt, vooral bij mensen die de ‘andere geschiedenis van Limburg’ willen leren kennen. Wie er hier vroeger een hoogst particuliere waarheid op na hield, liep kans in dezelfde mangel te belanden als die welke Maas tenslotte plette.

Binnenkort verschijnt ook een werkstuk over een Baarlose kapelaan die er ook een aantal afwijkende meningen op na hield en die als gevolg daarvan het leven onmogelijk gemaakt werd.

Maar de geschiedenis heeft iets onverbiddelijks; ze beschermt dit soort uitingen van koppigheid, al was het maar om zo nu en dan juist op figuren als Herman Maas en de Baarlose kapelaan terug te vallen. Nog zeer onlangs verscheen een herdruk van een boek dat was gewijd aan de verschrikkelijke sociale misstanden in het Maastricht van de vorige eeuw. De Maastrichtse industrie, gedomineerd door de industriële peetvader Regout, stond in geheel Europa bekend als volstrekt onmenselijk. Marx repte zich nog naar de stad om enig inzicht te krijgen in de manier waarop de

[p. 95]

werkende mensen in die industriële kolos vernietigd werden. Opvallend is dat veel Limburgers niet bekend zijn met dat soort feiten en de werken van de stijfhoofdige, maar zeer moedige dwarsliggers. Een van de tragische aspecten van de Limburgse geschiedenis is dat de moedige dwarsliggers niet alleen kansloos waren als het ging om het verspreiden van hun opvattingen, maar dat ze in de beschrijvingen van het verleden, die hier toch in onbekrompen mate voorhanden zijn, nauwelijks of niet aan bod zijn gekomen.

H. Maas

Vorige week heb ik enkele regelen gewijd aan de lotgevallen van de Venrayse schrijver Herman Maas die honderd jaar geleden werd geboren. Wie was deze Herman Maas? De Bredase gemeentesecretaris Van den Dam, die een biografie over deze schrijver schreef, heeft die vraag maandagavond met een voortreffelijke lezing in de Venrayse schouwburg trachten te beantwoorden.

Uit die lezing rees het beeld op van een man wiens leven en lotgevallen nog aanzienlijk tragischer zijn geweest dan ik had kunnen vermoeden. In zijn literaire bloeiperiode, die in feite maar een zeer korte tijd in beslag nam (tussen 1905 en 1915), moest deze links-liberaal en anti-clericaal zich het volstrekte onbegrip van zijn omgeving laten welgevallen. Omdat hij de waarheid wilde zeggen met zijn onverbiddelijke boeken over met name de misstanden in de Peelgebieden, werd hij opgejaagd van de ene plaats naar de andere. Hij werd zelfs inzet van een heftig kamerdebat. Tenslotte verbleef hij als balling buiten deze provincie, een situatie die extra verzwaard werd door het feit dat hij zich geestelijk niet van Limburg kon losmaken en mentaal een dorpeling, een plattelander bleef. Met zijn gezin geraakte hij in een

[p. 96]

toestand van onbeschrijfelijke ontreddering en armoede. Zijn bestaan was kommervol en hij kende weinig geluk.

Maar het meest tragische is misschien wel dat deze apostel van de waarheid in de dertiger jaren, onder invloed van zijn studerende zoon, een grote belangstelling kreeg voor het fascisme. En ofschoon hij in de oorlog politiek en maatschappelijk nauwelijks actief was, bewonderde hij Adolf Hitler en liet hij zich inschrijven als lid van de Cultuurkamer. Daar komt nog bij dat hij het in de naoorlogse jaren niet meer kon opbrengen zich met andere wereldbeschouwingen dan die welke rechtstreeks waren ontleend aan het fascisme bezig te houden en tot ver na de oorlog stak hij zijn instemming met het Hitlerbewind niet onder stoelen of banken.

Zo werd de man die als praktiserend vrij democraat en als links-liberaal wees op talloze misstanden en die zijn geluk en zijn rust op het spel zette omwille van de gerechtigheid, de maatschappelijk gefrustreerde die zich verloor in fatale politieke beginselen. Een grotere tragedie is nauwelijks denkbaar.

Ik geloof dat de mensen die bij de lezing aanwezig waren dit deel van Van den Dams betoog als een schok hebben ervaren, te meer omdat de meesten - ik behoor daar ook toe - dat aspect van Maas' verleden niet kenden. Maar de historie is onverbiddelijk en de historicus is tot oprechtheid verplicht.