Rob Nieuwenhuys. Leven tussen twee vaderlanden

[p. 121]

De ondergang van een clan
Albert Besnard

In Vergeelde portretten vertelt E. Breton de Nijs de ondergang van een Indische familie van landeigenaars, die werd meegesleurd in de stormen, waarin Nederlandsch-Indië tenslotte onderging. Zij is meer representatief voor de tragiek van deze ondergang dan de mensen van Nederland ter zee, de trekkers, die teleurgesteld en verbitterd heengingen, maar die andere wegen konden zoeken en vinden. De De Paulys behoren tot een in wezen feodale groep, die nimmer tot volkomen wasdom kon komen, tot de ijle nederzetting van de laatste veroveraars, die de tijd en de gelegenheid misten om zich, zoals de Indonesische vorsten en artistocraten, volledig te assimileren. Wel waren zij tot welvaart en aanzien gekomen, wel begonnen zij reeds bijna tot de stand van landadel te geraken, maar deze ontwikkeling werd te vroeg afgeremd.

Nederland, het land van hun afkomst, het volk waaraan zij hun trots ontleenden, werd hun ten noodlot. Nederland had de politieke macht en toen de 19e eeuw ten einde liep, begonnen Nederlandse nieuwelingen met hun gejaagde tempo, hun efficiency en hun vooruitstrevende ideeën het land te overstromen, steeds krachtiger, steeds sneller.

De De Paulys en hun genoten moesten toezien, dat de trekkers zonder op hen te letten, hun wereld veranderden. Hun invloed en welvaart schrompelden in, zij kwamen stil en mokkend in verzet en gingen zelfs de droom koesteren van de Britse settlers, die de Verenigde Staten stichtten. Zij haakten naar een ‘eigen lndië’. Het was een politieke onzin, die hun hart deugd deed.

Maar zelfs hun verlangens konden zij niet aan. Zij waren nog te veel gehecht aan de tradities van hun afkomst, om zich geheel aan Indonesië over te geven. Toch waren zij ongemerkt reeds bezig zich te assimileren; hun gemoedsleven werd steeds meer geabsorbeerd door hun omgeving. Zij geloofden reeds in magische bezweringen, in de macht van doekoens [medicijnmeesters] en krachtige geheime obat [medicijnen]. Zij brandden wierook en hechtten aan slamatans [offerfeesten], nochtans vreesden zij ‘degeneratie’ als het ergste.

Zij wilden blijven heersen, meestal goedhartig en patriarchaal maar uit de hoogte en met een aangenaam geruststellend gevoel van minachting voor de ‘inlander’, dat groeide, naarmate Indonesië zich sterker opdrong, ook in hun bloed.

Bij elke geboorte in de familie, wachtten zij angstig af en hoopten dat het kind mooi blank zou zijn en niet de merken zou dragen van het ‘vermaledijde bloed’, waarin zij dreigden onder te gaan. Zij verloochenden het niet al te zeer, want de fijnere lichaamsbouw, de sierlijke, slanke han-

[p. 122]

den en de zachte koelit langsap [lichtbruine huid] dankten zij toch aan dat bloed, evenals een zweem van het Oosterse type, dat hun meisjes zo interessant maakte, zo anders dan de totoks. Zij waren een eigen Indische clan geworden, geen Nederlandse mensen met grove polsen, grote voeten en rode gezichten.

‘Tante Sophie en Oom Tjen [in werkelijkheid heetten ze natuurlijk anders] trouwden in 1917; zij was toen vijfendertig, hij dertig, maar hij zag er nog jonger uit. Ik herinner me een foto van het bruidspaar temidden van de bloemen, staande op de marmeren treden van het huis op Salemba. De foto heeft jarenlang in de kamer van mijn ouders gehangen; ze was op het laatst vergeeld, maar het beeld heb ik nu nog vóór me. Tante Sophie stond een trede lager dan Oom Tjen [dat blijkt dus niet waar te zijn], het donkere haar was in het midden gescheiden en ze had al iets zorgelijks in het gezicht. Oom Tjen was lang en mager als een schooljongen met een aarzelend snorretje en ook al weinig verheugd van uiterlijk. Het is alsof deze ernst hun bijgebleven is, altijd zijn er zorgen geweest; tegenslagen, ziekten en dood en maar weinig geluk.’ (uit ‘Vergeelde portretten’).

Zij leefden geïsoleerd, want zij voelden zich nog te zelfgenoegzaam, te hoog, om Indonesische notabelen te worden. Daar waren zij nog niet aan toe, maar aan de andere kant drongen de Nederlanders, de trekkers, nauwelijks meer in hun familie door. Zij kenden de angsten en de hardnekkigheid van de apartheid; zij werden trots en tragisch. De storm die kwam opzetten en die hen zou wegvagen, werden zij nauwelijks gewaar; zij vervloekten het nationalisme, alsof ze het zo zouden kunnen bezweren en als zij zagen naar hun arbeiders en bedienden die bleven dienen in de oude trant, gevoelden zij zich sterk al moesten zij de kracht voor zich zelf soms accentueren, door zich harder te doen gelden.

[p. 123]

Van deze mensen vertelt Breton de Nijs, die een van de hunnen is en hun noodlot op andere wijze heeft ondergaan, toen hij zijn geloof verloor in hun recht, hun roeping en hun vooroordeel. Hij neemt afstand, alsof hij bevreesd was, dat men hem van hun ‘ketterij tegen de geest van de tijd’ zou verdenken. Maar hij ziet hen toch als een geslacht, dat altijd stijl heeft gehad, zowel de mannen als de vrouwen. Ze hadden, zo zegt hij, iets grand-seigneuriaals, zelfs als ze verarmd waren, of afgezakt naar de kampong.

Hij vindt tante Sophie, van wie hij een meesterlijk portret geeft, belachelijk en verachtelijk, maar tegelijk tragisch, tiranniek, maar tevens medelijwekkend, bekrompen dwaas, en bevooroordeeld, maar toch ook tolerant, meegaand en opofferend, zelfs van een instinctieve opofferingsgezindheid.

Hij vreesde, dat zijn ambivalente gevoelens hem bij zijn werk zouden hinderen, maar hij nam zich voor alles te laten afhangen van de mogelijkheid, die het schrijven hem zou toelaten. En omdat hij dit ook deed, schreef hij een goed boek.

Wanneer men jarenlang in Indië geleefd heeft, schijnt het alsof men al de mensen die hij in zijn Vergeelde portretten doet zien, heeft gekend. Dan ziet men bij hem raak en scherp getypeerd, al wat deze Indische mannen, vrouwen en meisjes heeft gekenmerkt. Dan is er slechts weinig boosaardigheid nodig, om hen als karikaturen op te nemen, maar het diepere inzicht, de oprechtheid en de innerlijke genegenheid, waarmee Breton de Nijs zijn mensen schetst, maken hen zo menselijk, hun zwakheden zo begrijpelijk en zelfs hun bijgeloof zo aandoénlijk, dat wij met hen geheel en al vertrouwd en verzoend geraken. Hij laat ons toe in de familie en daardoor begrijpen wij, dat deze mensen in hun milieu niet vreemder, niet anders en niet beter of slechter zijn, dan wij in het onze.

Hij vertelt in alle eenvoud van hun gewone doen en laten, van hun kleine en grote zorgen en moeilijkheden en bouwt zodoende hun persoonlijkheden op met een bijna argeloos meesterschap, dat zijn hoogtepunt bereikt in de figuur van tante Sophie, een der laatste telgen van het uitstervende geslacht. In haar voltrekt zich de tragedie van de familie. Zij voert de laatste hopeloze strijd tegen het onweerstaanbare verval.

Breton de Nijs begint zijn boek met haar afsterven en begrafenis, gebeurtenissen die wij, dank zij een singuliere opmerkingsgave, zijn zin voor typische details en zijn vertelkunst, geheel en al meebeleven. Hij brengt ons in de sfeer, zonder opdringerig te zijn, opdringerig is hij slechts een enkele maal, waar hij gebruik maakt van populair geworden clichés als: verijdeling (frustratie), overdracht, identificering en andere verengende termen van het jargon, dat de wetenschap gebruikt om te schiften en te determineren, maar dat wij afwijzen voor ons denken en gevoelen, ook omdat wij er nog niet onbeperkt aan kunnen geloven. Nochtans, voor zover

[p. 124]

dergelijke begrippen Breton de Nijs dienstbaar zijn geweest, hebben zij hem blijkbaar geen moeilijkheden gegeven. Zijn psychologische tekeningen kunnen wij zonder afweer aanvaarden. Want in tante Sophie, het al niet meer jonge meisje, dat haar man, de zachtmoedige oom Tjen, met bewust beleid in de familie sleept, tante Sophie die alles beheerst en beheert, heeft hij met een zuiver menselijk begrip de tragedie van de ondergang van het geslacht getekend. Zij houdt de familie hoog, zij voedt de drie achteraf gewettigde kinderen, die oom Alex, tot haar weerzin, bij een inlandse vrouw verwekte op, zij zorgt voor allen en alles, zij onderhoudt ook het mausoleum, waardoor de familie magisch verknocht is aan de Indonesische grond. Zij doet eigenlijk niets dan wel, zonder dat zij ooit dankbaarheid ondervindt, ook niet van de drie meisjes, die zij heeft opgevoed, maar die slechts weten van haar tirannie.

Want alle gevoel, dat wellicht spontaan en weldadig in haar had kunnen opwellen, verhardt tot een plicht, tot de droge redelijkheid van de vrouw, die als een man in de frontlijn vecht. En als dit jarenlang onder haar plicht opgekropte gevoel zich ten laatste nog eens baanbreekt in de ijdele amoureuze bevlieging van een oudere vrouw voor een nog jonge man, wordt zij belachelijk. Maar Breton de Nijs vertelt ook dit zo argeloos en eerlijk, dat het navrant wordt. Zo vertelt hij zijn lezers van de mensen, van het land en van de dingen, eenvoudig en suggestief, zodat dezen als zij Indië kennen, hun eigen herinneringen samen zien vloeien met zijn verhaal en een ogenblik weer herbeleven, wat zij zo gaarne weer zouden willen herbeleven.

Het is zeker niet de geringste verdienste van Breton de Nijs, dat hij, waar de literatuur over het leven in het oude Indië zo arm is, de portretten van deze mensen uit de debâcle heeft gered.

Hij deed, hoe ambivalent hij zijn gevoelens ook dacht, een werk van genegenheid en al heeft hij gelukkig geen literatuur willen maken, zijn boek is literatuur geworden en dus echt.

[Dit artikel van Albert Besnard (1887-1966) verscheen eerder in de Nieuwe Rotterdamse Courant van 15 januari 1955.]