Het boek en het volkskind

[p. 8]

Het sprookje.

Sprookjes zijn voor een kind, wat het genot van een kunstwerk is voor den volwassene. Ze zijn een ware schat voor de kinderlijke verbeelding. En men noeme het niet kinderachtig om van sprookjes te houden. De kunstenaars die de wereld rijker hebben gemaakt door het schoone, dat zij haar schonken, zij deden als de kinderen, zij leefden in het rijk der droomen.

Oogenblikken van genot kan men de kinderen bereiden door ze liefst op geheimzinnigen toon de oude sprookjes te vertellen van Moeder de Gans: van Roodkapje, Klein Duimpje, Asschepoetster, Sneeuwwitje, of de Schoone Slaapster in 't Bosch. Men moet de Wildeman en Blauwbaard b.v. een beetje grappig behandelen, anders worden de kinderen bang. En dat zou heelemaal verkeerd zijn.

Er zijn in de arbeidersgezinnen een aantal kinderen die zelfs deze overbekende sprookjes niet kennen, die nooit van ‘Zuster Anna’ gehoord hebbeu, noch van ‘Sneeuwwitje op de bergen bij de zeven dwergen’. En men hoort soms jongens van acht of negen jaar zich er op beroemen, dat zij te groot zijn voor sprookjes, dat dit alles maar flauwe onzin is. Bij deze kinderen is reeds iets verloren gegaan. De dorheid van het leven heeft een mooie neiging in hun hartjes verwoest. Moeders, geeft u kinderen mooie sprookjes. Maakt ze er gelukkig mee!

Niet alle sprookjes zijn echter mooi. Vooral onder de nieuwe zijn erg leelijke sprookjes. Een voorbeeld daarvan is het sprookje getiteld: ‘Hoe klein Knoelie onder de Menschen kwam.’

Dit is het zonderlinge verhaal van een moederhond, die haar jong in een kool stopt, van een engel, die uit den hemel komt om het kleine hondje uit de kool te halen en te brengen in een huis, waar ‘groote

[p. 16]

smart’ geleden wordt om den dood van een hond. Dit is heelemaal een onwijs vertelsel. En het is jammer dat Wenckebach het door zijn mooie illustraties aan de vergetelheid, waarin het zonder hem verzonken zou zijn, heeft onttrokken.

Een ander voorbeeld van wansmaak is het sprookje van Hoffman: ‘Notenkraker en Muizenkoning’. Ook dit verdiende niet de heerlijke sprookjesachtige illustraties van Wenckebach. Door zulke verhalen leidt men de verbeelding der kinderen in geheel verkeerd spoor. Dit sprookje brengt ons niet in de wereld van den schoonen, maar in die van den valschen schijn. 't Is of lamplicht en daglicht samen vallen. Half droom half werkelijkheid. En het geheel is een soort nachtmerrie. Een sprookje is een product der verbeelding, dat is waar. Het vertelt dingen die niet kunnen gebeuren in het werkelijk leven. En toch heeft ook het sprookje vaste wetten en regels van logica en waarschijnlijkheid. Binnen de grenzen van het sprookje moeten de beelden duidelijk zijn; alles moet echt zijn; het verband tusschen oorzaak en gevolg mag ook daar niet telkens verbroken worden.

Hoffmans sprookje is een product van wilde romantiek. Het griezelige moet het aantrekkelijke er van zijn. Een mama gaat naar bed en laat haar dochtertje Marietje alleen bij de glazen speelgoedkast zitten. Marietje beleeft daar allerlei akelige avonturen. Later zegt men haar, dat ze gedroomd heeft. Maar ze heeft een zonderlinge oom, die kijkt haar veelbeteekenend en griezelig aan. Hij heeft dien nacht als uil boven op de klok gezeten. Marietje is zoowat verliefd op een notenkraker, een houten mannetje, die de neef is van haar zonderlingen oom. Het is één lange nachtmerrie. Zulk een sprookje, en dit is een voorbeeld van veel slechte sprookjes, houdt de verbeelding bezig met onsamenhangende voorstellingen, die in 't hoofdje der lezertjes een nevel vormen van tooverij zonder meer. Vergelijk nu eens de sprookjesdichter Andersen met Hoffman. Daar is bv. Andersen's sprookje van ‘De Zeemeermin’. Fantastischer, wonderlijker verhaal kan men zich niet denken. En toch, wie dit sprookje eens

[p. 17]

gehoord heeft, vergeet het nooit meer. Zóó duidelijk en in zóó scherpe trekken geteekend staan daar al die figuren. De heks, de zusters, zij kunnen niet anders zijn en 't zeemeerminnetje met haar liefde en haar smart is een werkelijkheid in de sprookjesweld. Wij leven, wij lijden met haar mee.

Waar de grens is tusschen het zuivere en het onzuivere in het sprookje, dat is het geheim van het talent. Een schrijver die echt dichterlijke gaven bezit, die kent de grens bij intuitie, als 't ware van zelf. Maar zonder talent kan men nooit een mooi sprookje maken.

Behalve de sprookjes van Andersen, zijn de oude sprookjes van Moeder de Gans en die van Grimm voorbeelden van goede sprookjes. Zij beantwoorden geheel aan de kunst-eischen die men aan kinderlectuur mag stellen. De handeling is eenvoudig maar toch spannend, de voorstelling is waar, hoewel in de lijst van het sprookje gebleven en de karakters zijn met een paar forsche trekken onverbeterlijk juist geteekend. Blauwbaard is, van 't begin tot het einde, de woeste Blauwbaard en zijn vrouw is ‘de Nieuwsgierigheid’ voor altijd. Er worden nog wel sprookjes gemaakt, maar de nieuwere sprookjes zijn toch nooit meer zoo mooi als de oude. Dat kan ook eigenlijk niet anders. De oude sprookjes zijn oorspronkelijk niet voor kinderen geschreven. De sprookjes van Grimm bv. zijn ontleend aan oude volkslegenden en sagen. De verbeelding der bergbewoners schiep den reus Rubezahl en de kobolden, die in de rotsen woonden. Het zijn niet zoo maar verzinsels. De natuurverschijnselen om hen heen wekten die droomgestalten bij de bewoners op. En daarom zijn al die figuren zoo scherp omlijnd, met zoo sprekend karakter geschetst. Ook de koningen en prinsen, de ridders en edelmannen, waar de oude sprookjes vol van zijn, hooren thuis in een vervlogen tijdperk, in de avontuurlijke tijden der middeleeuwen. Onze tegenwoordige, moderne vorsten hebben niets sprookjesachtigs meer over zich, al omringen zij zich nog steeds met praal en luister.

De tijd van de oude volksgrappen van Tijl Uilenspiegel en Münchhausen is ook onherroepelijk voorbij.

[p. 18]

't Fabrieksvolk verzint geen sagen, de stoomfluit wekt geen schoone verbeelding op; met den besten wil kan men in den zwarten rook der schoorsteenen geen elfen of droomgestalten zien.

Er worden nog wel somtijds mooie sprookjes gemaakt. Ida Heijermans b.v. is een schrijfster die de kunst verstaat, en een mooi nieuw sprookje kan verzinnen. Maar dit is het merkwaardige van de werkelijk mooie sprookjes van tegenwoordig. Ze missen dat onbezorgde, dat vreugdevolle van de vroegere sprookjes. Het is of onze treurige wereld, de nooden onzer maatschappij, de ernstige vraagstukken, die zich in dezen tijd overal aan ons opdringen, zich zelfs tot in het kindersprookje afspiegelen. Toch wijst onze tijd weer een nieuwe richting aan, waarheen het sprookje zich nu gaat wenden. Het nieuwe terrein, dat het kindersprookje nu gaat betreden, ligt waarschijnlijk in het gebied der natuurwetenschappen. De kennis der levende natuur vooral, die in onzen tijd zooveel beoefenaars vindt, is de rijke bron, die stof in overvloed zal bieden voor mooie nieuwe sprookjes voor het kind. Het kind dat nog zoo dicht staat bij de natuur. is zeer ontvankelijk om het leven van dieren en planten te begrijpen, De eenvoudige en duidelijk sprekende hartstochten van het dier, zijn genieten van het oogenblik zonder aan de toekomst te denken, zijn zorgeloos natuurleven trekken het kind aan. Wreedheid bij kinderen is een gevolg van onwetendheid. In de natuursprookjes nu, leven de kinderen met de dieren. Het dier wordt er niet beschouwd van het standpunt van den mensch, maar in zijn eigen natuurlijke omgeving geschetst.

Het kind leert in zijn schoolboekje: ‘De zwaluw is een nuttige vogel omdat hij zooveel schadelijke insecten vernietigt’. Maar in het natuursprookje ziet het kind, wat dit vernietigen beteekent. Het ziet, dat de lieve zwaluw door het insect lang niet als nuttige vogel wordt beschouwd. Zoo leert het kind de waarheid van het natuurleven dikwijls beter kennen in het sprookje dan in het schoolboek.

Vooral de sprookjes van Carl Ewald teekenen de dieren in hun eigenaardig karakter. Ieder dier handelt zoo, omdat het zoo handelen moet, omdat het door zijn

[p. 19]

bouw en samenstel niet anders handelen kan. Er zijn geen goede en booze dieren. Alles gebeurt, omdat het zoo gebeuren moet, volgens vaste natuurwetten. Zelfs de koekoek mag men niet verwijten, dat zij haar eieren niet zelf uitbroedt, omdat er natuurlijke oorzaken zijn, die het haar onmogelijk maken.

Aanleiding tot toespelingen op het maatschappelijk leven der menschen, biedt de natuurstudie volop. Zoo leeren de kinderen in het prachtige boek van Fr. Stevens: ‘ De Avonturen in het Bijenland’, door het medeleven met de bijen in de korf, hoe ten slotte in de natuur het samenwerken voor één groot doel (de bijen leven samen slechts voor het ééne doel: het welzijn van de korf) even noodzakelijk kan zijn als de strijd om het bestaan. Hoe mooi behandelt een sprookje van Ewald, getiteld: ‘Het Koraaleiland’ een dergelijke stof. Het beschrijft hoe de koraaldiertjes werkten aan den bouw van een eiland, hoe elk diertje vóór het stierf, het wachtwoord overgaf aan zijn nakomeling: ‘Denkt aan het eiland!’ Hoe duizenden en duizenden jaren later de vruchten van den cocospalm, die op het eiland midden in de zee groeide, den schipbreukeling verkwikten. ‘Dat moest mijn overgrootmoeder nu eens weten’, zei het laatste koraaldiertje.

Is zulk een sprookje niet vol diepen zin? Kunnen de kinderen er niet onopzettelijk uit leeren hoe groot de kracht kan zijn van de geringste personen als ze in massa en met toewijding arbeiden voor één groot doel? Voor jongere kinderen is allerliefst: ‘ Onder 't Nachtvolkje’ door C.D. Pierson. In dit geestige en toch kinderlijk mooi geschreven boekje zien we, wat er zoo al omgaat onder de dieren des nachts in bosch en veld en in het water. Wat de arbeid is van 't waschbeertje en de bunzing en zoo menig insect. Hoe ontwikkelend is het voor kinderen van de stad b.v., die zoo weinig van 't natuurleven weten.

In deze richting heeft het sprookje zeker nog een mooie toekomst.