De Onze-Lieve-Vrouwekerk en de grafkapel voor Oranje-Nassau te Breda

(2003)–G.W.C. van Wezel– rechtenstatus

bron

G.W.C. van Wezel, De Onze-Lieve-Vrouwekerk en de grafkapel voor Oranje-Nassau te Breda. Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist / Waanders Uitgevers, Zwolle 2003

codering

DBNL-TEI 1

Wijze van coderen: standaard

dbnl-nr weze009onze01_01

logboek

- 2011-05-18 AS colofon toegevoegd

verantwoording

gebruikt exemplaar

eigen exemplaar dbnl

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van De Onze-Lieve-Vrouwekerk en de grafkapel voor Oranje-Nassau te Breda van G.W.C. van Wezel uit 2003.

redactionele ingrepen

Door het hele boek zijn de bijschriften direct bij de bijbehorende illustraties geplaatst.

p. 446-466: de eindnoten zijn in deze digitale versie direct bij de bijbehorende nootverwijzingen geplaatst. De genoemde pagina's zijn hierdoor komen te vervallen.

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten.

[pagina 1]

De Onze-Lieve-Vrouwekerk en de grafkapel voor Oranje-Nassau te Breda

de nederlandse monumenten van geschiedenis en kunst

[pagina 2]

DE NEDERLANDSE MONUMENTEN VAN GESCHIEDENIS EN KUNST

Geïllustreerde Beschrijving uitgegeven in opdracht van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen

[pagina 3]

De Onze-Lieve-Vrouwekerk en de grafkapel voor Oranje-Nassau te Breda

Gerard van Wezel

met medewerking van Paul le Blanc, Matthijs Burger, Tim Graas, Liesbeth Helmus, Jos Koldeweij, Jacques Maassen, Jean-Pierre van Rijen, Frits Scholten, Michel Timmermans, Harry Tummers, Karen Wisselaar, Mieke van Zanten

en de leden van de Nijmeegse studentenwerkgroep Diewert Berben, Marieke Berkers, Titia van Gemert, Vera Hamers, Suse van der Linden-Lindemann en Michel Timmermans

Redactie: Jos Koldeweij en Gerard van Wezel (samenstelling en eindredactie)

Fotografie en beeldbewerking: Chris Booms, Gerard Dukker, Paul van Galen en Kris Roderburg

RIJKSDIENST VOOR DE MONUMENTENZORG, ZEIST

WAANDERS UITGEVERS, ZWOLLE

[pagina 6]

Inhoud

	Ten geleide		11

	Inleiding		13
	Gerard van Wezel

	MIDDELEEUWEN
I.	Bouwgeschiedenis		25
	Matthijs Burger

II.	De bouwplastiek binnen de kerk		43
	Michel Timmermans

III.	De functie en betekenis van de muur- en gewelfschilderingen		82
	Paul le Blanc

	Catalogus Middeleeuwen		86

	RENAISSANCE
IV.	‘Veel treffelijke begraaf-plaatsen’, de grafmonumenten en epitafen		172
	Frits Scholten

V.	Grafzerken		191
	Tim Graas en Harry Tummers

VI.	Het nieuwe Herenkoor als grafkapel voor Oranje-Nassau (‘de Prinsenkapel’)		204
	Gerard van Wezel

VII.	Altaarstukken voor de Reformatie		220
	Liesbeth M. Helmus

	Catalogus Renaissance		240

	NIEUWE TIJD
VIII.	De protestantse inrichting: het interieur sedert de Reformatie		357
	Tim Graas

IX.	Voorslag, beiaard en trommelspeelwerk		381
	Jacques Maassen

	Catalogus Nieuwe Tijd		395

	Catalogus Nieuwste Tijd en entries over van elders afkomstige interieuronderdelen		433

	Noten		446

	Bibliografie		467

	Registers		477

	Afkortingen, afbeeldingen en colofon		484

	Gedetailleerde inhoudsopgave

	MIDDELEEUWEN
I.	Bouwgeschiedenis		25
	- Historiografie		25
	- Bronnen		25
	- Voorgangers van de huidige kerk		25
	- Bouw van de huidige kerk		26
	- Het hoogkoor		28
	- Het transept		32
	- Het schip		32
	- De toren		34
	- Koorkapellen en omgang		34
	- Voltooiing van het schip		35
	- Koor en transept		35
	- Bouw van het schip		36
	- Uitbreidingen van het koor		36
	- Bouw van de toren		37
	Matthijs Burger

II.	De bouwplastiek binnen de kerk		43
	Sluitstenen vertellen		43
	- Inleiding		43
	- Verschillende functies van een sluitsteen		43
	- Datering		46
	- Iconografie		47
	- Het bruidsmaal van het Lam in het hemelse Jeruzalem in het hoogkoor		48
	- Het verlossingswerk in het transept		51
	- Verdwijnen en verschijnen in het gewelf in de viering		52
	- De ‘Zoete Naam van Jezus’ in de zuidelijke zijbeuk		55
	- Wapenschilden in het middenschip		58
	- Gods schepping in de zijbeuken, de zijkapellen, de kooromgang en onder de toren		59
	- De vijf wonden van het Sacrament in de Heilig-Sacraments- of Niervaartkapel		61
	- Besluit		62
	Het overige beeldhouwwerk; niet louter decoratief		63
	- Inleiding		63
	- Het kapiteel, een bevoorrechte plaats voor plantaardige motieven		63
	- De figuratieve motieven op de kapitelen		66
		Algemene betekenissen	66
		Beschrijving en plaats van de Bredase figuren	67
		Duivels, draken en een wildeman	69
		Gedrongen mengwezens, kleinere draken en een hond	71
		Mannenkop en borstbeelden	72
	- De motieven op kraagstenen van halfzuilen en boogaanzetten		74
		In de hoofdbouw	74
		In de kooromgang, zijkapellen en andere uitbouwen	75
	- De wandbekleding van de lichtbeuk en de zijkapellen		77
	- Besluit		80
	Michel Timmermans

[pagina 7]

III.	De functie en betekenis van de muur- en gewelfschilderingen		82
	- De middeleeuwse kerk was altijd bepleisterd		82
	- De architectuurpolychromie en de gewelfschilderingen		83
	- De schilderingen in het koor		83
	- Het Heilig Sacrament		84
	- Broederschappen en gilden		84
	- De Twaalf Artikelen van het Geloof		84
	- Oudtestamentische voorstelling		85
	- De heiligen		85
	- De ‘geheimzinnige’ kruisbloem		85
	- Conclusie		85
	Paul le Blanc

	Catalogus Middeleeuwen		86
	1.	Grafmonument voor Jan II van Polanen	86
	2.	Grafmonument voor Jan III van Polanen	89
	3.	Grafzerk van Peter de Bonte	91
	4.	Monstrans	92
	5.	Monstrans	92
		- Kerkzilver in de Onze-Lieve-Vrouwekerk	92
		- Retabelmonstransen	93
		- Restauraties	95
	6.	Reliekkruis	96
	7.	Kandelaar (paaskandelaar)	97
	8.	Kruisdragende Christus	98
	9.	Annunciatie	98
	10.	Jacobus Minor	103
	11.	Kruisbogen en schilden	105
	12.	Zon en maan	106
	13.	Cirkel van engelen	107
	14.	Gewelfschilderingen	110
	15.	Koorgestoelte	118
		- Beschrijving	118
		- Functie	119
		- Houtsnijwerk	120
		- Verschillende handen en eenheid in stijl	132
		- Restauratiegeschiedenis	133
	16.	A. Het oksaal	134
	16.	B. Deur noordzijde kooromgang	136
	17.	Zes fragmenten van figuratieve reliëfs	137
	18.	Tien fragmenten van losse beelden	139
	19.	Grafzerk van een onbekende	141
	20.	Grafzerk van Peter Hoze (†15..?) en familie	141
	21.	Grafzerk van Heinrick van Hasselt (†1504) en echtgenote	142
	22.	Grafzerk van Adam van Nyspen (†1510) en twee echtgenotes	142
	23.	De transi-figuur: grafmonument voor Jan, Bastaard van Nassau (1458-1505)	143
		- Beschrijving en iconografie	145
		- Identificatie	147
		- De transi als laat-middeleeuws fenomeen	148
		- De herontdekking en receptie van het grafmonument	149
	24.	Fragmenten van gotische architectuur	151
	25.	Fragmenten van vier kraagstenen	151
	26.	Christuskop en profi	154
	27.	Grafmonument voor Engelbrecht I en Johanna van Polanen en hun zoon Jan IV van Nassau en echtgenote Maria van Loon	154
	28.	Hek voor het grafmonument van Engelbrecht I van Nassau	166
	29.	Twee scherven van een geknielde, biddende man	167
	30.	Grafzerk van Hieronymus van Oesterzeel	169
	31.	Grafzerk van Johannes Januensis	169
	32.	Grafzerk van Françoise Draeck	170
	33.	Grafzerk van Anna van Mehlz	170
	34.	Grafzerk van Loefridus Cornelii	171

	RENAISSANCE
IV.	‘Veel treffelijke begraaf-plaatsen’, de grafmonumenten en epitafen		172
	- Drie laatmiddeleeuwse grafmonumenten		172
	- Van flamboyante gotiek naar renaissance		175
	- Het grafmonument voor Engelbrecht II		178
	- Grafmonumenten rond het Hof		182
	Frits Scholten

V.	Grafzerken		191
	- Historiografie		191
	- De middeleeuwen		193
	- Renaissance en Reformatie		194
	- De periode na 1637		197
	- De achttiende eeuw		199
	- De negentiende en twintigste eeuw		199
	Tim Graas en Harry Tummers

VI.	Het nieuwe Herenkoor als grafkapel voor Oranje-Nassau (‘de Prinsenkapel’)		204
	- Bouw en wijding van de kapel, circa 1520-1526		204
	- Bouw van de kooromgang, de zijbeuken en de nieuwe sacristie		206
	- Het nieuwe Herenkoor		207
	- De opdrachtgever Hendrik III, graaf van Nassau-Dillenburg		208
	- De kunstenaar Tommaso Vincidor da Bologna en de Italiaans-klassieke stijl		210
	- Voltooiing van het nieuwe Herenkoor, 1530-1534		211
	- De begrafenis van Hendrik III op 25 september 1538		212
	- Het decoratieprogramma		214
	- Restauratiegeschiedenis		216
	Gerard van Wezel

VII.	Altaarstukken voor de Reformatie		220
	- Het Sacramentsretabel van Niervaart		224
		De wonderhostie van Niervaart; kroniek en wonderen	224
		De Bredase Sacramentsbroederschap; opdrachtgevers	225
		Het oorspronkelijke Sacramentsretabel van Niervaart	227
		Het verklarend gedicht en de reconstructie	228
		Infraroodreflectografisch onderzoek	231
		Toeschrijving aan twee kunstenaars	233
	- Het Drieluik met de vinding van het Ware Kruis		234
		Iconografie	234
		Jan van Scorel en de heren van Nassau	235
		Materieel-technisch onderzoek	236
		Pedigree en conditie	238
	Liesbeth M. Helmus

	Catalogus Renaissance		240
	35.	Het met groteskenmotieven beschilderde gewelf van het Herenkoor	240
		- Grotesken	240
		- Werkwijze	241
		- Eerste restauratie, 1937-1938/1947	242
		- Tweede restauratie, 1997-nog niet voltooid	243
		- Beschrijving	244

[pagina 8]

	36.	De gebrandschilderde glazen van het Herenkoor	261
		- Zeldzaamheidswaarde	261
		- Restanten van de twee bewaard gebleven glazen	261
		- Uitvoering	264
		- Aandacht en restauratie	267
	37.	Grafmonument voor Engelbrecht II en Cimburga van Baden	278
	38.	Drieluik met de vinding van het Ware Kruis	285
	39.	Het Sacramentsretabel van Niervaart	285
	40.	Het goede en slechte gebed	289
	41.	Christoffel	292
	42.	Tapijtschildering, opgehouden door engelen, en Twee weiden met vee	295
	43.	Lakenscharen	297
	44.	Twaalf Artikelen van het Geloof en andere fragmenten van schilderingen op de pijlers van het schip	298
	45.	Schaduwschilderingen	299
	46.	De renaissancebouwsculptuur van de kooromgang en van de sacristie	300
		- Restauratie	302
		- Beschrijving van de authentieke renaissanceornamentiek	303
	47.	Onderdelen van het orgel van 1534	315
	48.	Deuren en ijzerwerk koorpartij	316
	49.	Houten hek ter afsluiting van het Herenkoor	317
	50.	Houten hek ter afsluiting van de doopkapel	320
	51.	De Doopvont	321
		- Inleiding	321
		- Traditie en materiaal	323
		- Beschrijving	324
		- De kraan	325
		- Iconografie	325
		- Gipsafgietsels	327
	52.	Grafzerk van Willem van Galen	327
	53.	Grafzerk van Raso Cornelii	329
	54.	Grafzerk van Symon le Hardi	329
	55.	Grafzerk van Magdalena van Renesse	330
	56.	A. Grafzerk van Jan de Boubert	331
	56.	B. Grafzerk van Roelandt Alartsz. en echtgenote 1485 en Adrianus Heys	331
	57.	Grafzerk van Andries van Liere (†1522) en echtgenote Anna van Eyntiner	332
	58.	Grafzerk van Margareta van Rheenen	333
	59.	Epitaaf voor Joris van Froenhusen	334
	60.	Epitaaf voor Nicolaas Vierling	335
	61.	Epitaaf voor een onbekende	337
	62.	Epitaaf voor Jan van Hulten	338
	63.	Epitaaf voor Jan van Dendermonde	339
	64.	Epitaaf voor Dirk van Assendelft en Adriana van Nassau	341
	65.	Grafmonument voor Frederik van Renesse (1470-1538) en zijn echtgenote Anna van Hamal (1472-1550)	344
	66.	Hek voor het grafmonument van Jan II van Polanen	348
	67.	Het koorhek	348
	68.	Diverse fragmenten gebrandschilderd glas	350
	69.	Rouwbord Jan van den Wijngaerde	352
	70.	Abraham en Isaäk en een tekening van een kruisbloem	353
	71.	Engelen met eredoek, tapijtschilderingen en andere decoratieve voorstellingen	354
	72.	Hosties en kelken	356
	NIEUWE TIJD
VIII.	De protestantse inrichting: het interieur sedert de Reformatie		357
	- De Beeldenstorm in 1566		357
	- De kerk vier maanden in protestantse handen, 1581		358
	- De protestantse periode, 1590-1625		359
	- De eerste protestantse inrichting van de kerk		360
	- De katholieke interimperiode, 1625-1637		360
	- De kerk uiteindelijk protestants, 1637		361
	- De inrichting van de ‘preekkerk’, 1648-1672		362
	- De verdere uitrusting van de kerk, 1672-1715		363
	- Weinig veranderingen, meer comfort, 1715-1793		365
	- De Franse tijd en de strijd om het bezit van de kerk, 1793-1822		367
	- Herstel van de kerk en uitbreiding van het bankenplan, 1822-1859		368
	- De moderne tijd (1859-1902), gasverlichting en opkomende monumentenzorg		370
	- De eerste fase van de kerkrestauratie, 1902-1908		372
	- De restauratie van het interieur, 1930-1956		372
	- De heringebruikname van het schip in 1956		374
	- De periode tussen twee restauraties, 1956-1992		375
	- De jongste restauratie van 1992-1998		376
	- De inrichting van de consistoriekamer		378
		Historisch kader	378
		Beschrijving van de inrichting	380
	Tim Graas

IX.	Voorslag, beiaard en trommelspeelwerk		381
	- De eerste voorslag (1503), de tijdsaanduiding hoorbaar gemaakt		381
	- De volgende voorslagen (tot 1685)		382
	- Een nieuwe grote Bom, 1667		383
	- De beiaard van 1685		384
	- De brand van 11 mei 1694		385
	- De beiaard van 1723/1724		387
	- De beiaard van 1929		388
	- Klokkenvordering (1943) en nieuwe (vierde) beiaard		389
	- De vroegere trommelspeelwerken		390
	- Het trommelspeelwerk in de voormalige torenwachterskamer		392
	- Het huidige trommelspeelwerk		394
	Jacques Maassen

	Catalogus Nieuwe Tijd		395
	73.	Grafsteentje met huismerk	395
	74.	Grafzerk van Johan Backx (†1593) en echtgenote	395
	75.	Grafzerk van Michiel Willemsen Reyers	396
	76.	Grafzerk van Govert van Strype (†1609) en zoon	396
	77.	Grafzerk van Ferdinand de Bernuy (†1613) en echtgenote	397
	78.	Grafzerk van Anna van Carlewijck	398
	79.	Grafzerk van Sara van Schorrenborgh (†1616) en familie	398
	80.	Grafzerk van Christiaan Piermans (†1582), ca. 1630	399
	81.	Grafzerk van Henricus Coerman	399
	82.	Grafzerk van Francois van Ferrier (†1647) en Anna van Nassau (†1673)	400
	83.	Grafzerk Maria Maertens Denys (†1643) en anderen	401
	84.	Het gesloopte tochtportaal in het noordtransept	401

[pagina 9]

85.	Tochtportaal in het zuidtransept		402
86.	Vier avondmaalsbekers		402
87.	Tafels		403
88.	Preekstoel		405
89.	Koperen accessoires van de preekstoel		407
90.	Houten accessoires van de preekstoel		407
91.	Prinsenbank, 1663		408
92.	De rugwerkluiken van het orgel		410
93.	Lezenaar op standaard		415
94.	Doopbekkenstandaard		415
95.	Fragmenten van het hek tussen schip en viering		416
96.	Rouwbord van Maria van Alphen		417
97.	Twee kerkborden		418
98.	Grafzerk van Francois Domis (†1645)		419
99.	Grafzerk van Jan Antoni Schuermans (†1680) en twee echtgenotes		420
100.	Grafzerk van een onbekende		420
101.	Grafzerk van Theobald baron von Weibnom		421
102.	Grafzerk van kostersfamilie Jonston		422
103.	Grafzerk van Maerten Kip (†1718) en echtgenote Hester Poulle		423
104.	Grafzerk van Ernst Willem baron de Salisch en echtgenote		423
105.	Onderdelen van het orgel van Jacobus Zeemans		424
106.	Drie avondmaalsschotels		427
107.	Drie collectevazen, midden 18de eeuw		428
108.	Statenbijbels		429
109.	Witstoel		431
110.	Epitaaf voor Andreas August graaf van Pretorius		432
Catalogus Nieuwste Tijd en entries over van elders afkomstige interieuronderdelen			433
111.	Handbrandspuit		433
112.	Torenwachterslantaarn		433
113.	‘Hoorn’ van de torenwachter		434
114.	Beeld van harpspelende koning David en twee engelenbeelden		434
115.	Orgelkas, met oudere onderdelen		435
	- Geschiedenis		435
	- Het huidige orgel van Flentrop		437
	- Oud en nieuw werk aan de kas		438
		1534-1536	438
		1655	438
		1710-1715	438
		1758	438
		1893	438
		1956-1983	438
	- Het binnenwerk		439
	- Bijlage: huidige dispositie met toelichting		439
116.	Kleine koorbanken		440
	- Beschrijving		440
	- Herkomst en datering		441
117.	Wezenbord		442
118.	Kabinetorgel met bankje		444

De auteurs van de catalogusentries worden met hun initialen vermeld

DB	Diewert Berben 17, 24, 25
MB	Marieke Berkers 15, 116
PIB	Paul le Blanc 9, 10, 11, 12, 13, 14, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 70, 71, 72
TvG	Titia van Gemert 51
TG	Tim Graas 21, 34, 47, 69, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 87, 88, 89, 90, 91, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 107, 108, 114, 115, 117
VH	Vera Hamers 52, 56A, 56B, 58
LH	Liesbeth Helmus 38, 39
JK	Jos Koldeweij 7, 8, 15, 16A, 16B, 26, 28, 48, 51, 60, 67
Sv/dL	Suse van der Linden-Lindemann 23
JM	Jacques Maassen 111, 112, 113
J-PvR	Jean-Pierre van Rijen 4, 5, 6, 86, 106
FS	Frits Scholten 1, 2, 17, 18, 24, 25, 27, 37, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 110
HT	Harry Tummers 3, 19, 20, 22, 30, 31, 32, 33, 52, 53, 54, 55, 56A, 56B, 57, 58
GvW	Gerard van Wezel 23, 29, 35, 36, 46, 47, 49, 50, 68
KW	Karen Wisselaar 9, 10, 11, 12, 13, 14, 40, 41, 42, 43, 44, 70, 71, 72
MvZ	Mieke van Zanten 92

[pagina 484]

Colofon

Uitgave: Waanders Uitgevers, Zwolle Vormgeving: Roelof Koebrugge bNO Druk: Waanders Drukkers, Zwolle

Behoudens uitzonderingen door de wet gesteld mag zonder schriftelijke toestemming van de rechthebbende(n) op het auteursrecht niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, mikrofilm of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op gehele of gedeeltelijke bewerking. De uitgever is met uitzondering van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigde vergoedingen van kopiëren, als bedoeld in artikel lid 2, Auteurswet 1912 en in het K.B. van 20 juni 1974 (Stb. 351) ex artikel 16b Auteurswet 1912, te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te trede.

Copyright reserved. Subject to the exceptions provided for by law, no part of this publication may be reproduced and/or published in print, by photocopying, on microfilm or in any other way without the written consent of the copyright holder(s); the same applies the whole or partial adaptations. The publisher retains the sole right to collect from third parties fees payable in respect of copying and/or to take legal or other action for this purpose.

ISBN 90 400 8746 6

NUR 648, 521

Vorige Volgende

Over het gehele werk

plaatsen