Chronique Flamande 1571-1584

[p. 73]

[1583]

[10 januari 1583]

Op den x^e dach van janevaryus 1583, zoe quam in Brugghe v vendels Francoyzen, zonder laest ofte weten van myn heeren van der weedt⁽¹⁾, wandt de Francoyzen van bynnen dye hadden de vacht an de Smeepoerte, ende dye lyetenze in commen, ende als zy in quamen, zoe quam den sarjaendt maeyhoer Vynckelman hemlyeden theeghen, ende hy mendeze alzo duer de steede gheleedt te hebben, ghelych hy ghevuene vas te doene op ander tyden, de soldaden an deen zyde in te laetene, ende dander zyde hudt te leyden; maer als zy op de mardt quamen, zoe stonden zy al stylle ende en vylden nyet voerdere gaen, ofte men zoudense betaelen; maer dat en vas de mennynghe⁽²⁾ nyet, wandt zy zochten och den Buerch in te nemen, maer daer vas een man dye de duere toe sloet van den ommeganch van Synte Donaes, ende den Burch vas bevaerdt van een vendel ghegagyerde soldaden van der stede, dye huelden den

(1) Le colonel français Desprès avait sous ses ordres cinq compagnies françaises, qui en introduisirent dans la ville cinq autres, commandées par le colonel de Rebours. On voit par le récit de Weydts ce qui en advint. Les habitants de Bruges, en reconnaissance des bons services du Grand-bailli de Gryse, qui le premier avait découvert cette trahison, et avait immédiatement fait courir aux armes, lui accordèrent une garde d'honneur de six hallebardiers, pour l'entretien desquels il toucha 100 florins par mois, et ensuite 150. - J.P. Van Male, p. 78 et suiv. - Hooft, p. 837. - Beaucourt, t. II, p. 328 et suiv.

(2) Meeninge, intention.

[p. 74]

Burch vry, datter ghen Francoysen daer op en costen gheraeken, ende de huefversten van deze soldaden ofte Francoysen dye gherochte in colegye, en dye vyerdt daer in ghehouden, ende de vyef vendels Francoyzen dye langhe te Brugghe gheleeghen hadde, dyt zyende dat deze Francoysen den Burch nyet en costen cryeghen, zoe ghynghen zy al op de Buese ende dye bescranschen ende sterch maeken, ende zy vergaederen daer al by melcanderen, ende zy menden al zoe de stede in ghenoemen te hebben; maer de ghemente die ghynghen sterstondt in vaepen met de zeeven ghegagyerde soldaden van der stadt, ende toens zoe quammer ordynancye hudt eet coleegye, dat den sarjaendt maeyhoer zoude commanderen de vyef vendels Francoyzen dye op de Buerse bescraenst laeghen, met dye Francoyzen dye alzoe in ghecommen vaeren in de staedt by veraderye, te vertrecken van stonden an hudt de staedt, ofte men zoudeze doen vertrecken by een ander myddele; wandt eet ghemente vas ghezyndt met de ghegagyerde soldaden van der staedt, dat mese al doedt slaen zoude, maer hudt groete vreese zyn zy met een styleycheyt vertrocken, wandt zy vaeren al scherp ghelaeden ende zy hadden al de mondt vul loedt om te schyeten, ende zy ryepen: ‘Vyve la myssa,’ ende menden alzoe eet ghemente overvallen te hebben ende de staedt alzoe in ghenomen te hebben voer duc dAllenson, maer zye⁽¹⁾ eet vas een faute, zy mosten der hudt gaen, aldat fraensch vas, met scaende.

(1) Zie, voyez.

[p. 75]

Op desen zelsten dach, den x^e van januaryus vas, deden zy och anslach op Dunckercke, dat creghen zy by dye myddele, ende op Berghe⁽¹⁾, Dychmude, Vulvoerde⁽²⁾, Dermonde, Aelst ende Anvercpen, maer daer gheschyede een groete moerdt, zoe dat duc dAllenson moste vluchten, wandt de poerterye dye sloch doet alle de Francoysen dye nyet en costen zuemmen ofte vechloepen, zoe bleven merstere de poerterye van Antverpen, ende de prynse van Orangye vasser och presendt bynnen Antverpen, maer hy en trach hem dat niet an. De Francoyzen bedreven dyt spyl al op een vercoeren maendach, eet vas al op een dach ghedaen, maer tAnverpen en te Brugghe hadden zy faute. Hyer rers⁽³⁾ en groete envye tusschen de Staeten ende de ghementen van de lande jeghens duc dAllenson.

(1) Bergues-S^t-Winoc.

(2) Vilvorde.

(3) Rees, s'éleva.

[17 januari 1583]

Op den xvij^e dach van janevaryus 1583, zoe vaerst gheboeden eenen byddach te houden, ghelych den heeleghen Paschen dach, bynnen Brugghe.

[18 januari 1583]

Op den xviij^e dach dach van janevaryus 1583, zoe vasser een wrauve gheleeghen, ende eet kyndt vyerdt daer kersten gedaen op eet hoechstych⁽⁴⁾, achter de Sceppers scaere, ende de pryester vas ghevacht van soldaden, ende dye soldaden ghynghen den pryester an, ende zy sloeghen den pryester zyn leen te baste, dat hy qualych gaen coste, ende zy naemen zyn mantele; ende noch de goede lyeden dye trochen den pryester in huus hudt huerlyeder anden, ende

(4) Haestig, en toute hâte.

[p. 76]

staeken hem in de camere daer de wrauve van kynde lach, wandt zy zochten hem noch boven in zelste huus ende in de ghebuers huusen om hem doet te slaene; maer zy en costen hem nyet vynden, wandt zy en zochten hem nyet in de camer daer de wrauve lach van kynde.

Onder tusschen, vasser een groete beroerte tAnverpen, dat den prynse van Orangye vylde vederomme acorderen met duc dAllenson; maer eet ghemente en vylde dat nyet, zy verleyden den prynse om dat hy ghezyndt vas te acorderen vederomme met den verradere duc dAllenson, ende de Staeten van Orangye dye vaeren och vel ghezyndt om met hem te acorderen, maer de ghemente van de steden en vylden dat nyet, om zyn veraderye; vylle maer eet ghemente ryep al: ‘Vy vyllen lyever acorderen met de Vaelen;’ wandt eet ghemente van alle de steden dye verlanden⁽¹⁾ zeere om te wetene met vyen⁽²⁾ de heeren ofte de Staten zouden acorderen, wandt alle de copmanscapt dye stondt stylle, ende dye nernynghe⁽³⁾ dye verghynch, ende eet vyerdt groete dyerentydt van alle goede: eet corne xij st. de maete, de buetere v st. vj groete de steen, eet houdt xviij st. tondert eet vleels viij groete eet pondt van couhenvlees, de kerne melck iiij groete de stoept, de heyeren iij st. eet vyventuyns⁽⁴⁾; dese dyeren tydt gheduerde noch lanch, ende eet staerf och te Brugghe zeere van veel duversche zycten: van de quade camerganch, van Synt Gheete-

(1) De ‘verlangen,’ désirer.

(2) Met wie, avee qui.

(3) Neringe, le commeree

(4) Het vyf en twintig, les vingt-einq.

[p. 77]

ruut zyecte, ghenaempt de nyeuve zycte, ende och merst van de perste. De lyeden storven zoe zeere, datter begoste een carre met een belle te ryden achter de stede, om de doeden te voeren buter de staedt, dat alle de kerckhoeven te cleene vyerden; dese sterte⁽¹⁾ gheduerde langhe.

(1) Sterfte, mortalité.

[20 februari 1583]

Op den xx^e dach van februaryus, zoe vasser te Brugghe ghebrocht veel kernemelch hut Olandt, om dat zy ghynch ghelden v groete de stoept.

[7 maart 1583]

Op den vij^e dach van maerte, vasser gheordynerdt vederomme te gheven den x^e pennynch, ende eet ghemente vyerdt ongherust om te geven, duer dat me ghegheven hadde vyer jaer den x^e pennynch, ende daer iiij jaer den v^e pennynch, ende nu vederomme een jaer den x^e pennynch, wandt eet jaer 73, 74, 75, 76, vas ghegheven den x^e pennynch, ende eet jaer 77, 78, 79, 80, vas ghegheven den v^e pennynch, ende desen v^e pennynch vyerdt gheaeldt met ghevelde, ende vyerdt onghevyllych van eet ghemente betaelt duer de groete tachjacye⁽²⁾.

Voerdt, van de acordacye van de Staten ende van duc dAllenson dye en ghynch nyet voerdt, wandt duc dAllenson dye en acorderde maer, om dat hy zyn scatten en juveelen in zyn handen cryghen zoude, dye hy bynnen Anverpen hadde, ende als hy zyn scatten ende juveelen hadde, zoe lyet hy de Staeten vaeren, ende duc dAllenson vylde commen naer Duchmude, om zyn hof daer te houden, maer

(2) Taxacie, taxation.

[p. 78]

Ghendt ende Brugghe ende Ypere en vylde hem gheen passaenghe verleenen.

Voerdt, duc dAllenson vyerdt vederomme te veracorderen met de Staten, om dese zelste passaeghye te hebben naer Dunckercke⁽¹⁾; ende zy verlenden hem de passagye duer eet noerde, op condycyhe dat hy zoude vederomme in anden leveren alle de steden dye zyne fransche soldaden inghenomen hadde, op de x^e van janevaryus, op eenen vercoeren maendach, alleene op Dunckercke⁽²⁾. Naer dat vas alzoe gheacordert, ende daer vyerdt en brugghe ghemact tusschen Sluus en Damme om zyn pascaenghye; zoe de boeren dyt zyende, zyn ghecommen ende hebben de brugghe verbrandt ende de verchlyeden verjaecht, op i^e apryl 1583.

(1) V. l'accord conclu à Anvers entre le duc d'Alençon et les États, le 20 mars, â la suite des: Considérations sur les Pays-Bas Espagnols.

(2) Dunkerke seul exeepté.

[3 april 1583]

Op den iij^e apryl 1583, zoe zyn de boeren onboeden in de camere van Brugghe, om dat zy zouden ghedoeghen zyn passagye; de boeren hebben ghezeydt: ‘Vy zullenze al doet slaen;’ ende de boeren dye presenterden te gheven 300 pondt, om dat myn dye passagyen zouden veranderen; boven dyen de vacht van de porterye versterchte zeere.

Op den zelsten dach, zoe zyn vederomme hudt Brugghe ghezeydt x pryersters, by laste van der wedt.

[7 april 1583]

Op den vij^e apryl, zoe passerde duc dAllenson duer Eeckloe⁽³⁾, ende alzoe van buten de stede omme van

(3) Le duc aurait quitté Eccloo le 4 avril, d'après Beaucourt.

[p. 79]

Brugghe over de Vasselynch brugghe, ende en nam gheen passaeyghe duer het noerde, dan alzoe duer Synte Mychyels naer Houdenbuerch, ende van daerendt naer Dunckercke⁽¹⁾; ende daer trochen hudt Brugghe soldaten, ende hudt Damme, ende hudt Ghendt, om te Dychmude in te gaene, om daer te gaen lygghen, ende de Francoeysen zoudense verlaeten volghende de acordacyhe by de Staeten alzoe ghedaen, dat hy zoud leeveren alle de steden in de Staten handen. Maer als zy daer quamen, de Francoeyzen en vyldender nyet hudtgaen, voer dat zy ten vulle vaere betaeldt; zoe vaeren belaeden de Staeten, dat zy huerlyeder soldaden daer nyet en cryghen en costen, ende zoe trach hudt Brugghe een vendele poerterye naer Damme, om Damme te bevaeren; eet eerste vendel vas Francoyes Domenyckele, ende byn dyen tydt dat duc dAllenson op de reyse vas, zoe vergaerde te Loe vel x dusent Maelcontenten, och om huerlyeder stychen hudt te rechten.

Op den vij^e apryl, zoe quamen de Maelcontenten op de Leyhe, ende naemen daer op zommeghe plaetsen de vacht ende steldenze te rentzoene.

(1) ‘Le passage vers celle ville avait été assuré et réglé par M. de Douzain, gentilhomme de Son Altesse, porteur d'une lettre d'Adolphe de Meetkerke, datée de Termonde, le 51 mars (Documents historiques inédits, t. II, p. 390), au magistrat de Gand. Ce passage avait été intercepté jusqu'alors. Cette lettre annonçait la convention conclue, et le priait de prêter son appui, à M. de Douzain, en tout ce qu'il demanderait concernant ce voyage.’ - De la Roière, Histoire des troubles religieux au XVI^e siècle.

[15 april 1583]

Op den xv^e dach van apryl, zoe verlyeten de Francoysen

[p. 80]

Dychmude zeere ghepylhyerdt ende benaeudt de porterye, dat een claghen vas, ende zoe ghynghen bynnen Dychmude lygghen de State soldaten, ende een vendel van Ghendt, een vendel van Slus, een vendel van Damme, ende capeteyn Merryvoerde van Brugghe, ende de Francoyezen hyelden sterch Dunkercke.

[22 mei 1583]

Op den xxij^e dach van meyhe, zoe quamen de Vaelen noch eens naer de Leyhe om te pylhyeren; zoe quamen zy over by de Ghevaers brugghe⁽¹⁾ met stroe scheepen, onde zy vermoerden de vacht ende veel boeren, ende zy pylhyerden zeere ende roefden veel goedts tot by Hoelem⁽²⁾ ende Knesselaere; zy namen couhen, perden, ende de boeren leyden zy ghevanghen, dat een gru vas om hoeren, ende zy naemen een scrance in, dye an de Leyhe stondt, ende verbranden een huus, dat nyeve ghemact vas, om de cortegarde te houden van de soldaden; dye cortegaerde verbrande daer met eenen man dye daer in vas, dye de vacht hyeldt jeghens de Vaelen.

(1) A deux milles de Bruges.

(2) Oedelem, village près de Bruges.

[25 mei 1583]

Op den xxv^e dach van meyhe, zoe mosten vederomme hudt de cloestere van de Sellebroers gaen de zelste hudt gheloepen Sellebroers, met de gheheele complycyhe dye de wedt zelve daer in ghestelt hadden; vederomme deden de weedt de zelste conplychyhe hudt gaen op lyef ende goedt, en den hudt gheloepen Sellebroere, huerlyeder hoeft ende merster, wandt hy vylde och veeze een roede merster, ende hy ghynch och met een roede; deze zelste moste ter steden

[p. 81]

hudt gaen voer den zonne onderganch, ofte myn heeren van der weedt zouden hem hebben doen duerschyeten op den Buerch, om huerlyeder quaedt boers leeven ende om huerlyeder quaedt regemendt, ende om de snoetheyt dye zy met de zyeken deden, ende om de groete onghestycheyt van dye ghebuers, dat zy och veel vullycheyt ende zommeghe zaeken op de straete vyerpen om een steede te bederven. Om dese rabauwen zoe mosten dye goede mannen, dye houde Sellebroers, huerlyeder covendt laeten, ende mosten daer hudt gaen huerlyeder covendt, dat jammer vas om zyene. Zoe hebben de weedt dyt cloestere ghegeven den mynester van de Bogaerde, om dat hydt zoude verhueren om huerlyeder daer mede te behelpen, want de mynesters van de Bogaerde dye claechden dat zy nyet ghenoech en hadden om te leeven, zoe vas huerlyeder deze plaetse ghelaeten om huerlyeder te helpen; daer de schoele van te voeren ghenoch hadde ende ryche vas, vyerdt nu alzoe bedorven ende gesconden van valsche Luterjanen.

[26 en 27 mei 1583]

Op den xxvj^e ende xxvij^e dach van meyhe, zoe quamen de Vaelen, 500 sterch, vederomme naer de Leye, en zy roefden al dat zy costen ghecryghen, ende zy verbranden veel husen ende dorpen, ende och Lychtervelde vas beroeft ende zom verbrand, de lanslyeden ghevanghen, gherenzoennert, dat een gru vas om zyene.

Onder tusschen zey men van een contrach van eenen paeys, daer nyet of en quam.

Onder tusschen zey men och dat duc dAllenson ve-

[p. 82]

deromme zoude commen te Brugghe zyn hof houden, dat de Staten vederomme veracordert zouden vesen met hem, ende dat den paeys ghemact vas tusschen hem ende de Staten al dat ghebleken heft, wandt men heeft zyn vapenen voer eet Prynsen of vederomme op gherecht ende gemact, dat eet ghemente vervondert vas om dat hy zulchs morder stych ghedaen hadde jeghens huerlyeder, ende noch gaen vederomme met hem acorderen ende an nemen voer huerlyeder hoeft.

[29 mei 1583]

Op den xxix^e dach van meyhe, zoe vasser een ghebodt ter Allen hudt ghedaen, dat men zouden houden den xxx^e dach van meyhe eenen byddach, ende dat men nyet wercken en zoude, by laste van den mynester Capydo ende van der weedt, om dat eet landt zoude in ruste gheraeken, ghelyck in houden tyden gheverst hadde; deze byddach vervonderde zeere eet ghemente, omdat eet den tweede Schynschen dach⁽¹⁾ vas, ende omdat zy och mersdaghen macten, wandt zy zeyden dat dye heylychdaghen vaeren inghezedt van menschen, ende zelven macten zy van huerlyeder byddach een mesdach, ende en ys dat nyet in zettynghe van menschen dat de Luterjaenen in zetten, van mersdagen maeken de werckende dagen ende byddagen? Alzoe zyn de Luterjanen al contraeryhe de Heeleghe Kercke in alle zaeken, een hyghelycke mach hem vel van de Luterjaenen vachten, wandt zy en dueghen nyet.

(1) Den tweeden Sinksendag, le second jour de la Pentecôte.

[p. 83]

Op den zelsten tydt, gheduerende van den xxvj^e tot den xxix^e dach van meyhe 1583, zoe vasser een groete beroerte tAnwercpen, ter cause hoe dat de prynse van Oranzye vylde een waeter delven van het casteel tot in de zee commende, zoe haddy daer mueghen en laeten ende hudt laeten, ende zelve mueghen hudt vaeren halst hy⁽¹⁾ ghevyldt hadde; maer eet ghemente dyt ghevaere vordende, heeft terstondt in vaepen ghescoeten ende vederomme eet ghedelf doen vullen, ende zy hebben de prynse van Oranze vederomme hudt zyn castel gheleedt, ende hebben hem in de staedt gheleydt, hudt vreeze dat hy huerlyeder ontloepen zoude.

(1) Pour ‘als het by.’

[3 juni 1583]

Op den iij^e dach van junyus, zoe quamen de Vaelen voer Toroudt aldaer ontrendt, ende gherochten in Toroudt met ghevelde, wandt de lanslyden dye hyelden de vacht ende zy hadden och stercke bollewercken ghemact jeghens de Vaelen; maer de Vaelen dyt zyende, zy hebben een bollewerch met ghevelde in ghenoemen, ende dan de vacht vermoerdt dye op eet bollewerch vaeren, ende dye daerop de vacht hyelden, ende voert bynnen de gheele prochye hebben zyt al vermoerdt al dat zy costen ghecryghen bynnen ende buten, ende dat coste in tydts loepen dye hadden goet. De Vaelen hebbent beroeft ende ghepylhyert al dat zy hebben cunnen ghecryghen buten ende bynnen: gheldt, juvelen, cleeren, couhen, perden, scaepen, zuynen, lam-

[p. 84]

mers; alzoe mactense dye gheheelen houch rum, ende de lanslyeden quamen ghevlucht naer Brugghe, dat een jammer vas om zyene.

[5 juni 1583]

Op den v^e dach van junyus, zoe vyerter versleghen een groete leghere dye hudt Francrycke ghecommen vas met vel 300 vaeghens met vyctaelhe, om Camerycke te vytalhyeren; maer de Vaelen dyt hoerende dat dese leegher nedervaers quam, zoe hebben zy derrevaerst ghetrocken met iiij dusendt perden, ende zy hebben dese fransche leegher vervolcht ende beleydt, datter nyet een mensche nochte vaeghen bynnen Cameryche en costen gheraeken, wandt zy vyerden al zeere by doet ghesleghen, ende alle de vaeghens dye vyerden ghenoemen van de Vaelen ofte Maelcontenten ghenaempt; ende de reste van de Francoysen dye naemen de vluecht in een groete stercte dye noch met de Francoysen vas, om huerlyeder daer in te bevaeren, ende de Maelcontenten te ontloepen. Maer de Vaelen dye lyepen zoe ras achter de Francoysen om te slaene ende vechtende, zoe dat de Vaelen och mede in de sterckte lyepen, ende de Vaelen vyerden merster van de sterckte, ende daer op dye sterckte gheschyede de merste moerdt van de Francoysen; noch vonnen de Vaelen ij sterchte daerby, ende zoe bleven de Vaelen noch ontrendt Camerycke, ende zoe vyerdt dyt convoey te nyete ghebrocht van de Maelcontenten; dese leegher vas vel van tyen duusendt Francoyzen sterch ter hulpe van de Guesen; dyt aldus gheschyende, de Guezen zaeghen met nuesen.

[p. 85]

[7 juni 1583]

Op den vij^e junyus, zoe quamen de Vaelen vederomme naer Toroudt ende in alle de plecken daer ontrendt, ende zy beroefden de lanslyeden vederomme op een nyeu⁽¹⁾, ende vermoerde al dat zy costen ghecryghen, dat een gru ende een jaemmer vas om hoeren, ende zy macten eet gheheele landt ruum ende lyber, datter nyemandt ghebouhen en costen; ende Ypere vas zeere benaeudt, ende te Meenen vas och een groete beroerte, wandt den cornel van Meenen vas doet ghesleghen van zyn heeghen soldaten, ter cause van de betalynghe, dat hy eet gheldt van de soldaten ontfynch ende nyet en betaelde, zoe datter een alaerme quaem onder huerlyeder dat zy melcanderen vermoerden, ende daer gheschyeder een groete moerdt onder de soldaden, ende zy verdroughen och groete aermoede. De prynse Guezen menden vel in Meenen gherocht te hebben duer dese tweedrachtycheyt, maer eet en vylde alzoe nyet vesen, eet vyel huerlyeder contraryhe.

(1) Op nieuw, de nouveau.

[9 juni 1583]

Op den ix^e dach van junyus, zoe ghebuerde boven Anvercpen, te Roesbeke, een groete slaech, zoe dat de Vaelen ende de Spanjaerden te gaedere sloughen, om jeghens de leeghere van de Staten van Holandt; ende de leeghere van de Staten dye vyerdt gheheel versleghen ende verstroeydt; de Scotten ende de Hynghelschen dye vyerden al doet ghesleghen, ende de Francoyzen naemen de vlucht; zoe vyerdt de Guezen leegher geschuerdt.

[26 juni 1583]

Op den xxvj^e dach van junyus, zoe vasser te Brugghe

[p. 86]

een inderaele vergaederynghe van alle de houde wedthouders, hoefmannen ende alle notabelen, ende och alle de deekens van de ambochten, ter cause van den v^e pennynch op een nyeu te ghevene, vyef jaeren lanch, ende och om duc dAllenson vederomme an te nemen, ende om alzoe den cuenynch van Spaenhe hudt zyn landt te houden, wandt dye zouch ons te verjaeghen. Maer dye deekens veele en consenterdent nyet, ende eet macte ecn groete beroerte onder het ghemente. Onder tusschen dat deze rochgelynghe aldus stondt, zoe trach duc dAllenzon met een styllecheyt naer Vranckrycke, ende lyet vij vyndels van zyn Francoyzen in Dunkercke⁽¹⁾, om dat vel te bevaeren, ende voer hem te houden. De Guezen ende de Staeten dyt zyende dat hy alzoe vas schympende met hemlyeden, ende alzoe duere vas ghetrocken met een styllycheyt, zoe hebben de Staten vederomme een ander hoeft ghecoesen, dat vas de zoene van ducke dAscodt, ghenaempt de prynse van Symahy⁽²⁾, om

(1) Sous le commandement de Chamois.

(2) Charles de Croy, prince de Chimay, était le fils ainé du duc d'Arschot. ‘Les quatre membres de Flandre qui commencoient à voir que les troubles ne produisoient rien de bon, firent la réquisition de la personne de Monseigneur le prinee de Chimay (après avoir esté bien et deuement acertinez de son bon vouloir et délibération), qu'ils esleurent solemnellement gouverneur de la province.’ (Histoire véritable des choses les plus signalées et mémorables qui se sont passées en la ville de Bruges et presque par toute la Flandre, sous le gouvernement de très-illustre prince Charles de Croy, etc.; opuscule de 36 ff., imprimé en 1588 et réimprimé à Bruges à 24 exemplaires. L'auteur doit être un conseiller du prince, qui a voulu garder l'anonyme).
Le prince de Chimay fut accusé de fausseté et d'inconstance par les partisans des États. Il avait été un des premiers à signer le compromis en 1566; en 1573 il partit pour Cologne avec son père, abandonnant les États; en 1580 il alla à Sedan pour épouser la veuve du comte de Berlaimont, fille et unique héritière de Charles de Brimeu, comte de Meghem, ancien gouverneur général des provinces de Frise, Overyssel et Groeninge, mort subitement à Zwol en 1572. La comtesse de Berlaimont, après la mort de son mari s'était retirée à Sedan, auprès de la duchesse de Bouillon. - Ce mariage ne fut pas heureux; le prince de Chimay n'eut pas d'enfants de la eomtesse, qui le quitta eu 1582 et se retira en Hollande. Le prince se montra cette année-là ardent calviniste; il fit imprimer à Sedan un libelle contre le roi d'Espagne, qu'il compare à Roboam, à Achas, à Tarquin, au Grand Turc. D'un autre côté, il exaltait les mérites du duc d'Alençon, auquel il avait voulu livrer l'année précédente la ville de Chimay. Après cela, il se rendit dans son château de Beveren, où les députés de Flandre allèrent le trouver. Il accepta le gouvernement, et quand il vit le moment favorable, il traita avec le prince de Parme. - V. l'opuscule cité plus haut. - J.P. van Male, p. 83 et 84. - Beaucourt. - De Jonghe.

[p. 87]

de landen te regyeren jeghens den cuenynch van Spaenhe.

[30 juni 1583]

Op den lasten dach van junyus, zoe vyerdt beleeghert Dnnkercke van de prynze van Parme met de Vaelen zeere sterch, eet schyndt dat zy beyden tot dat duc dAllenson vertrochen vas, zoe hy vech vas, zoe quam de leegher voer.

[7 juli 1583]

Op den vij dach van julyus, zoe quam bynnen Brugghe ducke dAscot zoene, ghenaempt den prynse van Symaehy, als gouverneur van de lande, voer de Guezen in de plecke van duc dAllenson, ende vyerdt ghelozyert in eet of van Pythem⁽¹⁾. Onder tusschen quammen tydynghen dat de

(1) Située non loin de l'hôtel de Gruthuuse, mais entre celui-ci et l'église de Saint-Sauveur. L'hôtel de Pitthem appartint successivement aux familles de Maldegem et de Claerhout. Jacques de Noyclle, comte de Croix, en était propriétaire en 1641. - V. Sanderus, t. I, p. 167.

[p. 88]

Vaelen ontrent Dunckerke zeere roefden, couhen ende perden, ende dat Dunckercke vas sterch beleeghert.

[11 juli 1583]

Op den xj^e dach van julyus, zoe trach vederomme vech ons gouverneur den prynse van Symahy naer Ghendt, met groete aerste, snavens naer het lucken van de poerte. Noch bleeven de Vaelen lygghende voer Dunckercke, met groete maecht, ende zy benauden zeere alle de steden daer ontrent, Berghe, Nyepoert, Dychmude, Ypere, Meenhe, ende och eet platte landt⁽¹⁾; noch bleeven de Staten ende heeren van de lande ende de weethouders van alle steden heeven hardt ende quaet van opynyhe, zy en vylden niet acorderen met de Vaelen.

(1) V. De la Roiere, p. 477 et suiv.

[14 juli 1583]

Op den xiiij^e dach van julyus, zoe vasser een ghebodt met een trompyllyhe omme de staedt ghesleghen, dat alle de pryesters dye in de staedt vaeren, vrymde ende inghezyeten, dat zy zouden compareren voer myn heeren van der wedt, sanderdachs, op den xv^e dach der zelsten maendt, ten vij hueren voer de noene, in coleegye; ende dese pryesters dye comparenden ten zelsten ghezeyden daghe ende huere. Zoe vas daer den inghezeeten bevoelen dat zy zouden blyven in de staedt, maer zy en mochten gheen messe doen in gheen plaetzen, noch gheen kynders doepen, noch nyet tranwen, op lyef straef; ende de vrymde pryesters dye vaeren hudt ghezeydt ende hudt de staedt ghezonden och op lyefstraf. Broeders, anzyet eens desen lyberteyt van

[p. 89]

Calvynys ende de duecht van zyn decypelen, ende gheeft daer of sentencyhe in hu herte.

Onder tusschen deden zy eet loedt of van den ommeganch van Synte Donaers kercke; zy haddent al van doene ende zy hebbent al ghebrech; dach ende nacht pendense⁽¹⁾ vaer zy mochten dat roeven ende steelen, nyet van huerlyeder goet, maer van eet goet van de gynderaele poorters; ende zy hebben dezen roef van loede ghezonden naer Hynghelandt, met meer ander gestoelen goeden.

(1) Ils pensaient, de ‘peinzen,’ penser.

[16 juli 1583]

Op den xvj^e dach van hoymandt, zoe trocken de Vaelen in Dunckercke duer een apontemendt, wandt de Vaelen dye haddent gheheel hoepen gheschoeten, dat een gru vas, wandt op de waetercandt hadden zy een groete bresse hoepen ghescoeten, datter vel vaeghens en perden in ghekeeren zouden hebben; de borghers dyt zyende ende de fransche soldaten dye den duc dAllenson te Dunckercke ghelaeten hadde, zy zaeghen vel dat zydt nyet en costen langher ghehouden, zoe hebben zy te gaedere gheaccordert, duer de groete benautheyt dye zy zaeghen voer hoeghen ende de groete macht van de Vaelen, hyer duere apontyerdense met vryenschaep met melcanderen, om te behouden lyef ende goet, zoe en laeghen de Vaelen maer xvj daeghen voer Dunckercke; ende de Vaelen zonden terstondt drye arauten⁽²⁾ naer Nyepoert, om te vetene of zy vylden overcommen met vryenschaep, ofte dat zy zouden och moeten metter

(2) Hérauts.

[p. 90]

macht daer voeren commen; dye van Nyepoert hebben ter anvoerde ghegheven dat zy zouden huerlyeder beste doen, ende zy onboeden om noch mer soldaden te Brugghe, om noch sterch te houden jeghens de Vaelen ofte jeghens de cuenynch.

Op desen tyt, zoe rumden de lanslyeden al hudt eet noerde, van vrese van de Vaelen, met al huerlyeder goet, cleeren, juwelen, couhen, perden, calvers, zuynnen ende alle bersten, ende alle goed, ende och de wrauven met de kynders, te vaeghen, te perde, te voet, rycke ende aerme, dat een benauheyt vas om zyene; jae dat een mensche vel zoude sterven de doet, dye de benautheyt zacht van de aerme lyeden, dye ghevlucht quaemen ende nyet en vysten vaer in gaen; zom bleven slaepende op de straete, ende zy bleven op de straete, ende zy bleven vuenende ende slaepende; jae, daer storvender vele op de straete van aermoede; ende in de galderye van de Alle laeghen zy van een hende tot eet dander hende vul, ende van bynnen in de Alle dyerghelycke al vul, ghelych oft een gaersthuus gheverst hadde; zy laeghen daer ghelych bersten in hoey, in stroey, ende zom laeghen bloet op de steenen; zoe datter vele van armoede, van onghemach, van zyckten, van camerganch, och van de perste, dat een mensche morsten veenen dve dat zacht, de groete benauheyt van alle menschen.

Op desen zelsten tydt vaeren mynheeren van der wedt, ende de Guezen van Brugghe, zeere benaeudt ende verbaerst ende vervaerdt, wandt zy zonden huerlyeder goet al

[p. 91]

over eet vaetere naer Zeelandt ende naer Holandt om vel bevaerdt te vesen, ende zy zondent och naer Hynghelandt; by daghe ende by nachte rumden zy ende deden huerlieder goet te schepe, zoe vele dat een vonder vas om zyene; eet scheen dat de gheheele werleyt⁽¹⁾ verhusde ofte eet scheen een duxtrucxcyhe te vesen van de gheheele werleydt; ende daer trochen veel mans ende wrauwen met de kynders mede wech, ende al hudt vreeze van de Vaelen, dat de Vaelen zouden och voer Brugghe ghecommen hebben ofte de stadt zouden hebben commen och belegheren, wandt de Guesen van Brugghe en stonden nyet vel met de Vaelen ende met den cuenynch van Spaenhe.

Op den zelsten tydt rumden de reste van de lanslyeden hudt eet noerde, veel zeerder dan van te voeren, wandt eet rumde al, daer en bleef nyet te rummen, noch menschen noch bersten, ende och al het goet; zoe rumde ende vlucht eet geheele noerden, wandt het wyerdt de lanslyeden al ghestoelen, buten of bynnen, buten van de Vaelen ende bynnen van de soldaden, dat een claghen vas om hoeren ende om zyene, eet verlyes ende de scaede dye de lanslyeden hadde; ende zy en vysten nyet vaer met de bersten gaen, vele dyese vercochten om daer by te leeven, ende zy gaeven de bersten goeden coept, dat een vonder vas; eene goede berste gaeven zy voer xxv schel. gr., dat eene goede melcoe vas; ende eene dye maer reedelycke en vas dye vas ghegheven voer xv sch. gr., ende alzoe alle bersten nave-

(1) Wereld, le monde.

[p. 92]

nante; maer de foraegye vas dyere; ende dese vlucht van de lanslyeden vas vel merder ende derlycher om zyene dan de voergaende, dat Godts claeghelyche vas om zyene de armoede ende de benautheyt van alle menschen; daer storven meer menschen op de straete, dan der hyer voertydts, om Godts vylle, gynghen; alle daghe drough men doeden van de straete om te begraven; de benautheyt en es nyet schryvelyche dye men zach, ende myn heeren mochten al vel zyen, zy en dedender anders nyet toe; zy zaghen de lyeden cryschen ende roupen, dat Godts claghen vas om hoeren ende om zyene.

[17 juli 1583]

Op den xvij^e dach van hoeymaendt, zoe quaem Berghe over, met apontemente, met de Vaelen, ende met de cuenynch.

[19 juli 1583]

Op den xix^e dach van hoeymandt 1583, zoe quamen de Vaelen voer Nyepoert met de gheheele macht, wandt zy nyet over commen en vylden met vryenscaept. De Guesen van Brugghe dyt hoerende, vyerden zeere benaeudt, want zy hebben by daghe ende by nachte hyer te Brugghe huerlyeder goedt te schepe ghedaen, om naer Zeelandt, en naer Olandt, ende naer Hynghelandt, naer Ghendt, naer Anvercpen, dat een vonder vas om zyene, ende veele van de Guesen zyn mede ghevluecht ende vech gheloepen; ende van vervaertheyt, zoe hebben myn heeren van der stede begherdt vrymde soldaden in de steede, Scotten ende Hynghelschen, om eet ghemente te duynghen, x ofte xij vendels, om dat myn heeren vel zoude bevaerdt zyn; maer de

[p. 93]

ghementen ende de ghegagyerde van der stede dye en vyldent nyet ghedoeghen; dyt machte een groete gheruchte in de steede.

[20 juli 1583]

Op den xx^e dach van hoeymaendt, zoe trochen hudt Brugghe ij cornette perden, een cornetten Scotten ende een cornetten van Vaetervlyet, te gaedere; zy trocken naer Jabeke ofte daer omtrent, ende zy quamen vederomme voer de noene inne, ende zy brochten vel vj Maelcontenten ghevanghen met de ghequersten, en zy quamen in de staedt met de groete ghenochte; zoe naer quamen de Vaelen de stede, zy quamen tot de poerte toe, ende naemen al dat zy costen ghecryghen ende ghedraghen, ende zy leeden eet volch ghevanghen; dyt machte een groete beroerte in de stede. De Vaelen dye bleven altoes noch voer Nyepoert lygghende.

Op den xx^e dach van hoeymaendt, zoe vasser een trompylyhe ghesleghen alle de staedt duere; zoe vye⁽¹⁾ in de staedt ghecommen vaere bynnen iij maenden [errewaerts], ende macht nyet en hadde voer drye maenden vyctaelhe in te doene, zy vrymde ofte andere, dat zy moste ter steden hudt gaen bynnen iij daeghen, ende noch zoe vye bryeven ontfanghen zoude van de Vaelen, dat men dye zelste bryeven an mynheeren van der weedt brynghen zoude, op groete corexcyhe daer of ghestraeft te vesen; ende noch alle de ghuene dye vederomme nyeve boemen ofte aghen gheplandt hebben, dat zy zouden de zelveste vederomme of

(1) Wie, eeux qui.

[p. 94]

cappen, of mynheeren zaelt⁽¹⁾ gheven voer een pylaese, tot twee duusent voeten buten de poerte, in eet ronde van de staedt, ende de heeren deeden och vysenteren ronomme de staedt oft alzoe ghedaen vas; men ghynch och omme de staedt van huuse tot huuse, om te weten of elch voerzyen vas voer iij maenden vyctaelhe; dye nyet voerzyen en vaeren, dye belasten mynheeren dat zy huerlyeder zouden voerzyen voer iij maenden, ende dye de maecht nyet en hadden, dye vyldenze ter steden hudt doen gaen, by lasten van mynheeren van der wedt, ende de vacht ghynch verstercken van de soldaten ende van de poerterye, hudt vreese van de Vaelen, ende de poerterye vas zeere te onvrede op mynheeren, om dat zy noch vylden vrymde soldaten in brynghen.

Op den xx^e dach van hoeymaendt, zoe quaem den nyeven gouverneur vederomme te Brugghe, ghenaempt den prynse van Symahy, ende hy quaem van Ghendt; toens vaeren de Ghuesen vederomme zeere vel ghemoet, ende hy brochte met hem vel vij ofte viij vendels vremde soldaden, om te Brugghe met hem in te commen; maer de ghemente ende de soldaden van de staedt dye en vyldent nyet ghedoeghen dat zy in quaemen; dyt vas om een comocyhe te maeckene in de stede, ende eet ghemente en vylde gheen in hebbe; om de laste man, zoe bleven den zelste soldaten buten de stede; maer myn heeren van der stede dye vaeren zoe zeere ghevyerdt om vrymde soldaten in te

(1) Zal het.

[p. 95]

hebben, jae, daer vaerender van de heeren dye zoeren dat zy zouden vrymde soldaten in brynghen, al zoudt hem lyeden costen eet lyef. Noch bleven de Vaelen voer Nyepoert lygghende, ende eet volch vluchte zeere, veel zeerder dan van te voeren, dat een gru vas om zyene; al cryschende, al roupende van benauheyt, van alle canten.

Onder tusschen, machten dye van Brugghe sterchten, ende zy machten huerlyeder ghereedt om jeghens de Vaelen te stellen met ghevelde.

Op den zelsten tydt, lyeten myn heeren van Brugghe in commen, een cornetten perden groene rocken, om bedt bevaerdt te zyne, ofte om te bedt vrymde soldaden in te cryghen.

[24 juli 1583]

Op den xxiiij^e dach van hoeymaendt 1583, zoe quam Nyepoerdt over met de Vaelen, met acordacyhe behoudens lyef ende goet; myn heeren van der wedt ende de Guesen van Brugghe vaeren zeeren drouve dat zy altoes verloesen.

Op den zelsten tyt, lyeten myn heeren van der wedt in commen een cornetten perden, noch al om beet bevaerdt te veesen; eet ghemente dyt zyende, vas zeere verbaerst ende dochte vel dat menheeren zoude alzo eet ghemente bedryeghen.

Op den xxiiij^e dach van hoeymaendt, zoe onboeden myn heeren van der stede, by den raet van den prynse van Symahy, om alle de soldaden hudt Meenene, ende dat zy Meenene ghehel verlaeten zoude ende dat zy op de staende voet zouden te Brugghe in commen; dyt vas jeghens den

[p. 96]

ghementens vylle ende eet veradelyche ghedaen, wandt de heeren van der stede hadden eet ghemeente beloeft met eenen heedt, ghen vrymde soldaten in te laetene ofte in Brugghe te brynghen, wandt de heeren hadden jeghens eet ghemente ghezeydt: ‘In vy vrymde soldaden in Brugghe bryngen, vermoert ons;’ ende den sarjaendt maeyhoer dye hadde och jeghens eet ghemente ghezeyt: ‘Inder vrymde soldaten in Brugghe commen, duerschyet my;’ daer vaeren ock van de heeren van der wedt, dye zoeren op huerlyeder deel hemelrycke, datter gheen vrymde soldaten in Brugghe commen en zoude, ende eet ghemente dyt hoerende, vasser in gherust; maer zoe ghy leest, zy hebben anders ghedaen; zy brochten in Brugghe xix vendels Scotten hudt Meenen; ende zy lyeten Meenen in zulker vorme, alst vas sterch, ende zy lyetender alle de vyctaelhe, vel voer ix maenden, ende eet ghescoet bleefver och al, ende als de Scotten hudt Meenen ghynghen, zoe quammen de Vaelen inne, ende dye hyeldent voer de cuenynch ende zy blevender in lygghende. Als dese xix vendels Scotten in Brugghe quaemen, eet macte een groete beroerte onder eet ghemente. De heeren hadden de zelste twe cornetten perden, dy zy van te voeren och in ghelaeten hadde, doen in vaepen gaen ende te perde doen zytten, ende dese perden bestelden zommeghe straeten, ende zy bestelden och de Maerdt, ende daer stondt och een cornette perden op den Braemberch ende de perden van der staedt, ghenaempt de goede ghevylleghe, dye vaeren och in roere, ende dye reeden te

[p. 97]

perde rondtomme de staedt, al om eet ghemente te duynghen. Eet ghemente vas zeere verbaerst als zy dyt gheruchte ende dyt groet gheveldt zaeghen, eet ghemente moste huerlyeder pacencyhe hebben. Als zy op de Maert vaeren, toens gaef eet ghemente de moet verloeren, wandt zy vel zaeghen dat zy van de heeren ende van de Luterjaenen veraden vaeren.

Onder tusschen, zoe trochen de Vaelen voer Ostende, ende vrachden huerlyeder of zy vylden overcommen met goede ghevyllygheyt; zy hebben ghezeydt: ‘Vy hebben crudt ende loedt ghenoch.’ De Vaelen dyt hoerende, zy hebben altoes blyven lygghende daer ontrent, tot alderstondt.

Op desen zelsten tydt, zoe deden mynheeren van der weedt zommeghe zusters hudt huerlyeder plaetse gaen, om deze vrymde perderuters in te lygghene, ende om de vrymde Scotten van Meenen och in te lygghen; de aerme zusters mostendt och becoepen.

[25 juli 1583]

Op den xxv^e dach van julyus, zoe vasser een trompylyhe alomme de staedt ghesleghen, dat alle de pryesters, zy vrymde ofte in gheboeren, dye onder de tzeeventych jaeren zyn, mosten al hudt de staedt gaen, op groete corexcyhe; de pryesters morstent och becoepen, daer en ghynch niemandt vry. Dyt vas al ghedaen hudt groete vervaertheyt ende groete snoetheyt van de Guesen.

Onder tusschen, de lanslyeden vluchten vederomme zeere van bynnen ende och van buten, dat een gru vas om zyene

[p. 98]

de groete benaeuheyt ende de groete scaede van de lyeden.

Op dezen selsten tydt, ghynch men vederomme kercken breken ende eet loedt al af doen van zommeghe kercken, pryncepaelycke van de kercke van Lysseweghe, ende zy naemen al dat zy costen ghecryghen.

Op den zelsten xxv^e dach van julyus, zoe quamer een trompylyhe te Brugghe, ghecleedt in roedt verveel⁽¹⁾, van den prynse van Parma, om te vetene of dye van Brugghe vylden och overcommen met vryenscaept, maer mynheeren ende de capiteynhen en vaeren van gheene zynne; dese trompylyhe vyerdt gheleydt naer den prynse van Symahy, ende deze trompylyhe vas in de staedt tot sanderdachs; toens reedt hy veder omme met deze bochscaept wech. Eet ghemeente vas zeere tonvrede dat de heeren gheen paeys maeken en vylden; eet ghemeente ryep al om paeys, duer dat zy gheen nerynghe en hadde. De heeren dyt hoerende, dat eet ghemeente gheneghen vas om paeys te macken, zy vaeren zeere graem daeromme, wandt de zoene van Brusaeu dye capeteyn vas, dye zeyde: ‘Men behoerter vi of vii van deze paeysmaekers an een galghe te hanghen ofte te duer schyeten ende te nyete te doenen.’ Bezyet nu vel, catelycken, of de Guesen gheen goede lyeden en zyn; vandt zy gheenen paeys en begherden, ende ryepen altoes overludt: ‘Lyever turxs dan paeps,’ ende screven dyt op huerlyeder rondasse⁽²⁾ met gouden letteren.

Onder tusschen, vluchtenze zeere van alle ghevesten van

(1) Rouge vermeil.

(2) Rondache, bouclier.

[p. 99]

buten ende van bynnen, de porterye rumde och zeere, dat eene benauheyt vas om zyene de droufheyt van de lyeden, want de Vaelen dye quamen voer Hoerstende met de gheheele maecht ende zy spreyden al eet gheheele landt duere, tot Blancheberghe toe, ende naemen eet Ambocht⁽¹⁾, in ende zy lyepen op eet landt tot Synte Pyeters ten dycke, tot Dudzeele, tot Hoerskercke⁽²⁾ toe. Dyt macte een groete ruse in de stede; daer quamen och xix Spanaerden en Vaelen lyggen op een sterch opperof by Hoerskerke; maer dese soldaden met de perden van der staedt, die haeldenze van daerryndt met ghevelde, ende zy brochtenze te Brugghe ghevanghen met groete blytscaept. Deze Vaelen machten eet landt zeere benaeudt ende de stede in groete beroerte; als de Vaelen eet landt aldus beroeft ende ghepylhyert hadde ende groete schaede ghedaen hadde in de bersten, dyt gheduerde vel vj ofte vij daghen, zoe brocken zy vederomme op van voer Ostende ende van dyt gheheele gheverste, ende zy trochen met de gheheele maecht voer Dychmude, ende zy lyeten alzoe Ostende lygghen tot op een ander tydt ende bleeven alzoe leghervys lygghende voer Dychmude, op den xxvj^e dach van julyus 1583.

Alzoe de Vaelen opbroecken ende ghynghen lygghen leghervys voer Dychmude op den xxvj^e dach van junyus, zoe vaeren de Guezen van Brugghe ende de heeren van der weedt zeere verblydt om dat zy Ostende verlaeten hadde; de Guezen en vysten wadt zegghen van blydtschaept,

(1) Pays de Furnes ou Veurne-Ambacht.

(2) Oostkerke.

[p. 100]

zy zeyden dat de Vaelen mosten oppevaerst trecken, dat Casemyerys⁽¹⁾ met zyn volch in eet landt quaem, ende den cuenynch van Averne (?) och met zyn volch, vaeren ghecommen van boeven in Hertoys⁽²⁾, ende vermoerdent ende verbrandent daer al; noch zeyden zy och dat zydt daer nyet langher houden en costen van eet waetere; noch zeyden zy dat zy de stede nyet en zoude hebben cunnen ghecryghen, om dat daer in lach capeteyn Styefbeen⁽³⁾; daerop vaeren vel gherust de heeren van Brugghe, ende dese zaeken vaeren al lueghene dat zy zeyden, alzoe dat bleeck dat de Vaelen trocken voer Dychmude, ende en vas gheenen noedt dat zy in Hertoys trocken, wandt daer gheen paertye en quaem.

(1) Casimir.

(2) Artois.

(3) Michel van Vyve, surnommé Jambe raide (Styfbeen).

[29 juli 1583]

Op den xxix^e dach van julyus, quaemen de Vaelen ende de prynse van Parma met den gheheelen leeghere voer Ypere, ende den prynse van Parma dye zondt zyn trompylyhe in Ypere, om te vetene of zy vylden overcommen met vryenscaept ofte nyet; de heeren ende de soldaden van Ypere dy den trompylyhe hadden hoeren spreken, zy leyden toens den trompylyhe onder de galghe, ende zy naemen den bryef ende zy naegheldese an de gaelghe, ende zy zeyden jeghens den trompylyhe: ‘In ghy hyer meer compt ofte een van u complycyhe, men zal hem an dese gaelghe hanghen.’ Den trompylyhe dye ghynch alzoe duere zyn botscaept doen. Den prynse dyt hoerende met de Vaelen,

[p. 101]

ghynghen stercke leegher voeren legghen ende bollewerken ende och een groete catte⁽¹⁾; eet ghereyden de Guesen van Brugghe vel om dat dye van Ypere zoe sterch hyelden jeghens de Vaelen, ende noch zeyden zy dat den prynse van Parma met de Vaelen nyet en zouden cunnen ghedynghen ofte ghevynnen.

(1) Stormkat, machine de siége. - V. Kilianus.

[30 juli 1583]

Op den xxx^e dach van julyus, zoe vasser een gheboet ter Allen hudt ghedaen, dat men zoude den iij^e dach van hoerst houden eenen byddach, ende dye vyeren ghelych den heeleghen zondach, om te hebben vyctoryhe jeghens de Vaelen, ende dat zy mochten bevrydt vorden van de spaensche tyranden. Dyt ghebot vas ghedaen by laste van den mynester Capydo ende by consent van der wedt gheordyneert in eet colezye; dyt en es och gheen mersdach ghemact van menschen, maer van Luterjaenen.

Op dyt pas, gynghen de heeren van der weedt de poerterye ofte de caetelyche hudt zenden, ende als de goede mannen hudt ghynghen, zoe deden myn heeren de zommeghe vederomme thuus blyven; eet scheen dat myn heeren raesende dul vaeren, dat ze nyet en vysten wadt ze deden ofte laeten moste; de goede caetelyche lyeden vaeren van alle te vreden, de heeren ende de Guesen dye veetendt altydt de papen ende de papauven, dat zy gheen vyctoryhe en hadden, maer eet en vas zeekers de pryesters ende de cateolyche nyet, wandt zy hyelden heurlyeder stylle ghe-

[p. 102]

noech, maer eet belyefde Godt alzoe te doene heeren ende te doene veranderen by zynder gracyhe.

Onder tusschen, quam de tydynghe te Brugghe dat de Vaelen van voer Ypere vertrochen vaeren; de Guesen vaeren zeeren blyde van dese tydynghe, maer eet bleech anders, wandt on toens maer eerst leegher om goet voer Ypere legghen in drye quaertyeren; dyt en ghereyde vederomme myn heeren van Brugghe nyet, als zy dyt hoerde metter vaerheydt zegghen.

[1 augustus 1583]

Op den i^e dach van hoerst, zoe quaem de tydynghe dat over ghecommen vas in anden van den prynse van Parma Dychmude, met apontemente ende met zekere acordacyhe, och behoudens lyef ende goet, ende dat de soldaden zouden hudt gaen met huerlyeder vulle gheverre. Dese tydynghe quam te Brugghe ende eet machte een groete gheruchte, ende de heeren ende de Guesen van Brugghe hadden capeteyn Merryvoerde in Dychmude gheleydt, om dat hydt vel bevaren zoude ende langhe houden zoude jeghens de Vaelen. Desen capeteyn Merryvoerde vas van Brugghe gheboeren, ende hy hadde te Brugghe zyn volch op ghescreven, ende hy hadde langhe de stadt van Brugghe helpen bevaeren, ende veel schelmerye ghedaen met den sarjandt maeyhoer Vynckelman, ende om dat hy zulcken fraeyhen capenteyn vas, zoe hebben mynheeren van der stadt hem in Dychmude gheleydt, om vel bevaerdt te zyne, maer hy gaef de staedt te lycht over, wandt de Vaelen en vaerender maer voeren ghecommen, als hy de staedt over gaef; dyt

[p. 103]

macte een groete gheruchte bynnen Brugghe; men ghyncker alle de soldaden doen vaeken dye in de staedt vaeren, ende alle den nacht in roere, ende alle de perden och dye in de stede vaere; men drouchgher groete zorghe van vaeken.

Op desen zelsten nacht vaeren gherecht v Scotten op den Maerdt, om dat zy te Meenen huerlyeder capeteyn ofte cornel vermoert hadde, om de betaelynghe, vylle dat hy de gaeyze⁽¹⁾ ontfynch ende de soldaden nyet en gaef.

(1) Les gages.

[2 augustus 1583]

Op den ij^e dach van augustus, zoe quamen in Brugghe alle de lyeden dye in Dychmude nyet en vylde blyven by de Vaelen; dyt vaeren och al Guezen dye vervaerdt vaeren, want den mynester dye quam och in den hoept onder de bende; al dyt volch vas te Brugghe vellecom, my eet scheenen al fyelten te zyne; zy ryepen och ter poerten dat alle de papauven schult vas, om dat zy vylden paeys maeken met de Vaelen; dy mosten de cateolycken och hoeren.

Op den zelsten ij^e dach, zoe drouch men de borghers bryevekens, om dat zy zouden gheldt leenen elch naer zynen staedt, den eenen iij pondt, den anderen v pondt, den anderen viij pondt, den andcren x pondt, den anderen xvj pondt, alzoe elch naer zynen staedt, op den voedt by laste van de heeren van der wedt⁽²⁾.

(2) Voir l'ordonnance à ce sujet de par le prince de Chimay, contresignée, de Groote, dans Beaucourt, tom. II, p. 335. - Zegher van Male, dans ses Lamentatien, dit que cet argent ne fut pas rendu et que la ville lui resta redevable de deux billets de 75 florins.

[p. 104]

[3 augustus 1583]

Op den iij^e van augustus, zoe quam de tydynghe te Brugghe dat Vuerne och over ghecommen vas met de Vaelen, met goede apontemente, behoudens lyef ende goet, ende dat de soldaden zouden hudt gaen met huerlyeder vulle gheverre; dyt vas vederomme een groete benaeuheyt voer eet magystraet en voer de mynester, wandt zy vyerden och zeere graem; zy begosten te preken dat men behoerden v ofte vj capeteynhen te hanghen, om dat zy de steden zoe op gaeven; zy creghen och vreeze dat zy och loepen zoude, ende zy prycten och dat men behoerde v ofte vj honderd soldaden op te hanghen, omdat zy jeghens de Vaelen anders nyet en sloughen.

Op den zelsten iij^e dach, zoe quam Merryvoerde te Brugghe bynnen met zyn soldaden; maer de heeren ende de soldaden van der stede dye vyldenze doet slaen ofte doe schyeten met groet ghescoet; men lyedt capiteyn Merryvoerde in Brugghe commen met groete gheruchte.

[4 augustus 1583]

Op den iiij^e dach van augustus, zoe quaem den scotschen capeteyn dye te Vuerenne gheleghen hadde och naer Brugghe met zyn soldaden; deze en vaeren och nyet vellecomme: de heeren ende de Ghuezen vyerden zeere benaeudt om dat dese steeden alzoe over quaemen; men lyet och dese twee capeteynhen in de staedt commen, ende daer vyerden iij capeteynhen ghevanghen: den heenen vas capeteyn Merryvoerde, ende een scotsche capeteyn, ende capeteyn Vyntere, om dat zy zoe quaden dyenst ghedaen

[p. 105]

hadde. Myn heeren vylden zegghen dat zy met den vyandt sheens⁽¹⁾ hadden gheverst.

Op den zelsten dach vasser een trompylyhe alle de staedt duere ghesleghen, dat alle de soldaden zouden hudt de stede gaen dye hudt Nyepoert ghecommen vaeren, op den aels⁽²⁾, om dat zy de staedt van Nyepoert alzoe over ghegheven hadden, ende alle dy vrymde soldaten vyerden ghecasert ende de capeteynhen ghevanghen.

(1) 'S eens, faire un, être d'accord.

(2) Mot à mot: ‘sur le cou;’ c'est-à-dire sous peine d'être pendu.

[5 augustus 1583]

Op den v^e dach van augustus, zoe vasser een trompylyhe ghesleghen alle de staedt duere, dat alle de vrymde soldaten mosten hudt Brugghe gaen op staende voet dye in Brugghe vaeren, ende dye in gheen gaernezoene en zyn och, op den aels ofte ghedoet te zyne.

[6 augustus 1583]

Op den vj^e dach van augustus, zoe vyerter een trompylyhe ghesleghen alle de stadt duere, dat elch zoude den x^e pennynch op brynen dye verachterdt vaeren, op groete corexcyhe.

[7 augustus 1583]

Op den vij^e dach van augustus, zoe vyerter een ghebot ghedaen met een trompylyhe alle de staedt duere, dat elch zoude op brynghen de leenynghe dye noch nyet opghebrocht en vaeren schyer en avendt, ofte men zoudense zenden eet huus vul soldaeten, ende vercoepen van den gheresten goede tot de vulle betaelynghe.

[9 augustus 1583]

Op den ix^e dach van augustus, zoe vasser een monsterynghe ghedaen van alle de soldaten dye in Brugghe vaeren,

[p. 106]

ende men gaefse betaelynghe met eet ghelt van de lennynghe van eet ghemente. Bezyet nu vaermede myn heeren de soldaten betaelt, ofte dyt goet ghelt es of nyet; om de soldaten te betaelen, myn heeren dye creghendt al daer zy costen, tzy recht of onrecht.

Op desen zelsten tydt, ghynghen de heeren nyeve soldaten op scryven te Brugghe, om dat de soldaten van Nyepoert, van Vuerne, van Dychmude, ghecassert vaeren, ter cause dat zy de steeden zoe lychte over ghegheven hadden in handen van de Vaelen.

Onder tusschen, quammer veel volch van Brugghe vederomme thussevaerdt van dye ghevlucht vaeren in Zeelandt, duer dat den prynse van Oranghye huerlyeder goet dede arysteren in Zeelandt ende in Hollandt; eet en ghyncher nyet vel, wandt eet volch moste veel gheldt gheven om huerlyeder goet veder te hebben; elch moste gheven naer zyn verde, eet goet vyert in Zeelandt ende in Hollandt ontpach, ende eet vyert och veele ghestoelen ende gheroeft, ende vermoerdt op den wecht op de zee; eet scheen al verbuert te vesen, zoe dat in alle canten de soldaten zoe roefden ende stoelen dye Ghuesen soldaten; de lyeden ryepen ende cresschen, dat een gru vas om zyene vaer zy ghynghen, vaer de catelycken lyeden stonden om vluchten, eet vas al omme quaedt, wandt den prynse van Symahy dye dede noch te Brugghe een nyeu vendel soldaten op scryven tot zynder dyenste.

[7 augustus 1583]

Och op den zelsten vij^e dach van augustus, zoe haelden

[p. 107]

zy noch eet loet van de kercke van Lysseweghe, ende zy brochtent al te Brugghe, by laste van der wedt, wandt zy haddent al ghebrech.

[9 augustus 1583]

Op den zelsten ix^e dach van augustus, zoe vasser een trommele al omme de staedt ghesleghen, datter gheen soldaden en mochten buten gaen om roeven ofte stelen eet goet van de lanslyden, op de galghe, noch hudt gaen zonder paspoert, op ghelyche straffe.

Op den zelsten ix^e dach van augustus, zoe trocken hudt Brugghe v vendels soldaten om te Hyppere in te gheraeken, want zy volch van doenen hadden; maer deze v vendels soldaden en costen bynnen Hypere nyet gheraeken, wandt op den x^e dach der zelster maendt, quamen vel een hondert soldaden ghevlucht naer Brugghe, den eenen nyet vetende van den ander; zoe en vysten zy och nyet van huerlyeder capeteyn. Men vyldese och te Brugghe nyet in laeten, om dat zy huerlyeder capeteyn nyet ghevolcht en hadden; den sarjaendt maeyhoer Vynckelman dye haeldese noch bynder staedt, ende hy dede huerlyeder gheverre aflegghen bynder poerte, om dat zy nyet bedt zorghe ghedreghen hadden, wandt het vas een schande voer de soldaden.

Op den zelsten tyt, quam in stede capeteyn Styfbeen, ghenaempt Mychyel van Vyve; hy quaem van Orstende met zyn soldaden, om te trecken naer Sluus, om daer te lygghen.

Op den zelsten ix^e dach van augustus, zoe vertrach hudt

[p. 108]

Brugghe den prynce van Symahy met de heeren van Brugghe, ende deze capeteyn Styfbeen dye trach och mede, ende een cornette perderutters ghelverocken, ende trocken alzoe tsaemen naer Sluus om daer de weedt te vermaeken; als zy te Sluus bynnen vaeren, zoe onboeden zy den capeteyn van het casteel, dat hy zoude commen spreeken jeghens den prynse van Symahy ende jeghens mynheeren. Den capeteyn dye quam hudt zyn castel in Sluus: als hy by de heeren quaem, de heeren die deeden hem daer een bryeveken scryven an zyn soldaden, dat zy zouden op de voedt commen hudt eet castel, ende zy deedent; ende zy leyden daer op eet castel, dezen zelsten capeteyn Styfbeen om bedt bevaerdt te zyne. Alsdan dyt alzoe ghedaen vas ende de weedt och vermact vas, zoe zyn de heeren vederomme met den prynse naer Brugghe ghecommen, ende alzoe betrauden zy malcandere quaelych⁽¹⁾.

(1) C'est le 5 août 1583, d'aprês l'auteur anonyme de l'Histoire véritable des choses les plus signalêes, etc., que le prince de Chimay voulant s'assurer de l'Écluse et de Damme, dont les commandants lui inspiraient de la défiance, se rendit lui-même sur les lieux. Il déposa le gouverneur du château de l'Écluse, nommé de Grooft, et son neveu le capitaine Potter, qui commandait à Damme. Michel van Vyve resta à l'Écluse, dont Grunevelt fut nommé gouverneur, et le seigneur de Ledain fut nommé gouverneur de Damme. Outre le serment ordinaire prêté à la ville de Bruges, le prince leur fit jurer de garder ces places pour lui, d'y faire ce qu'il leur ordonnerait, et de n'y laisser entrer aucune espèce de gens de guerre sans sou consentement.

[12 augustus 1583]

Op den xij^e dach van augustus, zoe vyerter een trompelyhe ghesleghen alle de staedt duere, dat alle de soldaden

[p. 109]

dye van Yperen ghecommen vaeren ofte dye huerlyeder capeteyn nyet ghevolcht en hadde, dat zy mosten op de voedt vertrecken hudt de stede, ende volghen huerlyeder capeteyn, op de galghe⁽¹⁾, ende de soldaden en vysten nyet beter; zy vertrachen in Godts ghelee.

Onder tusschen zach men zulcken groete aermoede van alle dat ghevlucht volch, dat een verscrych vas van de groete benautheyt ende aermoede, dat zy nyet en vysten vaer in gaen om heeten ofte om dryncken ofte om slaepen, zy bleven slaepende op de straete ghelych een berste. Eet Synt-Jans huus vas och vul zyeken; de kercken dye vaeren merst al ghebrocken ende vercocht, de zelste kercken dyeder vaeren blyven staende, daer prycten zy ynne; ende vas huerlyeder de kercke te groet daer zy in prycten, zy macten daer in turf oucken ende schueren, daerme alle manyeren van vruchten in leydt van eet landt, ende me daster⁽²⁾ och inne; zoe bleef den aermen ghevluchten altyt verjaecht, ende mosten blyvende op de straete; dyt vaeren de vruchten van de Guezen.

(1) Sous peine d'être pendus.

(2) Derschter ook in, on y battait le grain.

[28 augustus 1583]

Op den xxviij^e dach van augustus, zoe vasser iij ofte iiij persoenen ontrendt vuenende de Vrydach maert, dye daer ten zelsten daghe op de Vrydach maerdt deden maeken een groete langhe loegye van deylhen⁽³⁾, om dese aerme zyeken ghevluchten lyeden in te legghen, hudt groete compassyhe,

(3) Deel, en planches de sapin.

[p. 110]

wandt als eet reynde, de aerme lyeden vyerden zoe naedt dat Godts claeghelych vas; daeromme vas dat huus daer ghemact by de Zudtzandt brugghe ande straete, ende voer dyt huus vas ghesteldt een busse om de aellemoessen in te steeken ten profyte van dese ghevluchte lyeden; dyt vas ghedaen hudt goeder herten, wandt myn heeren van der weedt hyer voeren gheen zorghe en droughen, dan of dyt gheen menschen gheverst en hadde; de lyeden storven op de straeten ghelych bersten; de Godtshuusen vaeren vuel, de galderye ende de Alle vas vul bynnen, en de plaetse van de Alle vas vul; de boeghen onder de Vaeteralle⁽¹⁾ vas vul, onder de Craene vas vul, Synte Crystoffels kercke vas vul, Synte Pyeters kerche vas vul, Synte Nycolaeus huus vas vul ende de capelle och, de gheheele pandt vas vul, ende alzoe vas vul alle de huusen ende alle de straeten van der staedt van alle dye ghevluchte lyeden, eet scheen te vesen een onderganck van de gheheele weerlyt; onder dyt volch, ende och onder de borghers van der staedt, rynnerde een groete zycte van camerganck van Synte Ghetterhudt zytte, ghenaempt de nyeuve zycte, ende och de perste zeere; ende de carre dye reedt noch achter de staedt, om de doeden lyeden op te raepen ende om wech te voeren.

(1) De Waterhalle. - L'hôtel du Gouvernement oceupe aujourd'hui l'emplacement de l'ancienne Waterhalle, ainsi nommée parce qu'elle était bâtie sur le bord d'un canal, et que les bateaux marchands pouvaient y venir à couvert sous des galeries voûtées, pour prendre ou déposer leurs chargements. - V. Delepierre, Guide dans la ville de Bruges, p. 24.

[p. 111]

Op den zelsten xxviij^e dach van augustus, vasser doet ghevonden snuchtens op de straete vj persoenen, van benauheyt dat zy gheenen thuus en hadden; eene vas ghevonden voer Groenevoerde, eene an de verst Vleeshuus, eene op de Vrydachmaerdt, eene an de Craene, eene voer de Wateralle, eene alf leevende ende alf doet ghevonden achter eet verst Vleshuus op de straete, ende vas ghedreghen in ent heelych Ghersthuus, ende hys daer terstondt ghestorven; de heeren van der staedt en vaeren nyet belaeden in dese zaeken, maer eet ghemente stont melcanderen by; de heeren hadden zoe veele te doene met roeven ende stelen van kercken goeden, dat de reste verloeren ghynck.

Onder tusschen, bleven de Vaelen lygghende voer Ypere zeere machtych, ende haddender stercke bolle vercken voeren ghemaect om te benauven, maer dye van Ypere bleeven heeven quaedt en vylden met goetheyt nyet overcommen.

Op den zelsten xxviij^e dach van Augustus, broch men in Brugghe ghevanghen xiij Maelcontenten met groete blydtschaept; eet scheen da tzy alle de Vaelen in brochten van de leghere; ende bynnen desen zelsten tydt, zoe broch men vel in Brugghe xxx vaeghens ghelaeden met loedt, dye zy gheroeft hadden op de kercken van Blancheberghe ende van daer ontrendt; dyt vas ghedaen by den lasten van de heeren van der staedt ende van der wedt, wandt zy haddent ghebrech, zy en lyeten nyet daer zy hyet

[p. 112]

vysten om stelen ofte om roeven; daertoe vaeren zy alle vroeme soldaten, maer om jeghens de vyaendt vaerendt aerme scaepen.

[1 september 1583]

Op den i^e dach van septembere, zoe quaem den prynse van Symahy te Brugghe bynnen, van Ghendt, met zyn huuswrauve, om de wedt te vermackene; ende de heeren van der wedt, ende de capeteynhen van de ghegagyerde, dye deden dachvaerden ende vergaederen de poerterye ende de soldaten, om hun in te haelen, ende de poerterye met de soldaden stonden van de poerte tot zyn palaeys toe, over beede de zyden van de straete, ende de perde ruters dye quaemen met hem in, ende alle de capeteynhen van de ghegagyerde soldaten dye quaemen och mede te perde, ende alzoe vas hy in gheaelt, ghelycme plochte in te aellen den prynse van Orangye, met groete heeren; ende den ij^e dach der zelster maendt, vas de wedt van Brugghe vermaect, naer oude costume; noch bleeven de Vaelen lygghende voer Ypere zeere sterch.

Op desen zelsten tydt, quaem de tydynghe te Brugghe dat te Doernycke ghecommen vas den hertoghe van Savoeyzen, met groeten macht van soldaten voor de Vaelen ende voer de cuenynch van Spaenhen.

[8 oktober 1583]

Op den viij^e dach van octobere, zoe vaeren de Vaclen voer de poerten van Brugghe, ende naemen daer veel bersten, vel drye hondert, ende naemen ghevanghen veel lyeden ende sloughender vele doet, ende zy ghynghen alzoe met den budt duere naer de leghere; dye van Brugghe vaeren

[p. 113]

zeere belaeden; maer de Vaelen dye bleven altydt lygghende voer Ypere.

Onder tusschen rynnerde⁽¹⁾ de perste zoe zeere onder de poerterye ende de vrymde lyeden, ende onder de lanslyeden dye ghevlucht vaeren, dat een gru vas om zyene ende om hoeren; de lyeden storven zoe zeere in alle huuzen, op alle straeten, in alle canten, op alle plaetsen, dat derlycke vas om hoeren, zoe datter op desen tydt, bynnen den termyn van viij maenden, zyn ghestorven bynnen Brugghe van de perste ende van ander haesteghe zykten vel tachtentych dusendt persoenen onder mans, ende vrauven, ende jonghe dochters, ende jonchmans, zonder de cleene kynders; God ghedyncke de zyelen. Leest over alle gheloeveghe zyelen een Paternoster ende een Ave Marya.

(1) Régnait. - La Flandre, qui a été occupée par un grand nombre d'étrangers, a eonservé bien des mots empruntés à différentes langues, que le peuple emploie en leur dounant une terminaison flamande.

[14 oktober 1583]

Op den xiiij^e dach van octobere, zoe deden de heeren van der wedt vergaederen alle de soldaden van de ghegagyerde, ende deen partye vas ghesteldt op den Maerdt, ende noch een partye op den Burch, ende noch een partye op den Frere plaetze, daer de houde kercke op stondt, ende daer naer vas ghenaempt dese zelste plaetze den Houdtmaerdt, ende dyt scheen te zyne eene groete monsterynghe; maer als zy by een vaeren in vaepen, zoe ghynghen de heeren van der wedt bryevekens hudt zenden om de goede catelyche lyeden hudt te zenden tot een wychtych toe, ende

[p. 114]

mosten hudt gaen op de staende voet, ende als dese goede catelyche lyeden buten der poerten quaemen, zoe vaerender soldaten hudt Brugghe ghetrocken, ende laeghen op duversche veeghen, en vachten om dese lyeden te roeven ende te pylhyeren met ghevelde.

Dyt zyn de persoenen dye ghepylhyert vaeren:

Jaekys Aghe, ghepylhyert op den vech van Damme ende duer zyn aerm ghesteken⁽¹⁾.

Saerlys⁽²⁾ Schyl, ghepylhyert.

Jan Dynne, twee ghebroers in de dry Pectonnen, ende ontsleghen van zyn dyenst.

Francoys de Graete.

Jan Jansnhens.

Mynheere van Bellevaere, ende vas och ghepylhyert.

Jan Heynghe vas ghepylhyert onder Damme met zyne zuene.

De man op het Naeyhuus met zyn zuene⁽³⁾.

Hoe de reste voeren, dat veedt Godt. Dyt zyn goede Guezen, zy zonden de lyeden hudt de staedt dye catelych vaeren, ende boven dyen, dye vaeren zy ghepylhyert ende ghequest.

Op desen tydt vaeren deze lyeden al hudt ghezonden zonder wetene vaeromme, ende deze soldaden stonden al-

(1) Jacques Haeghe, Aghe, et d'après J.P. van Male, Verhaeghe.

(2) Charles.

(3) J.P. van Male cite encore l'ancien bourgmestre, Corneille van Baesdorp, et le greffier François Aula.

[p. 115]

dus vergaedert, om dat eet gemeente nyet roeren en zoude nochte gheen oploep maeken en zoude.

[15 october 1583]

Op den xv^e dach van octobere, zoe vasser een trompylyhe ghesleghen alle de staedt duere, dat alle de pryesters dye in de staedt vaeren, dat zy zouden hudt de staedt gaen op de voedt, van wadt staeten ofte van vadt quaeleyteyt dat zy zyn, och zonder zegghen de cause vaeromme. Dyt zyn och goede Guezen; vacht huerlyeder vel, catelychen, van de Guesen.

[18 october 1583]

Op den xviij^e dach van octobere, zoe vasser een trompylyhe ghesleghen alle de staedt duere, dat elch zoude zyn huusen buten ende zyn casteelen doen afbreken, ende doen of cappen alle de boemen ende aghen, een aelf myle verre buter stadt, op pene eet zelste te gheven voer pylaghye, ende voert dat men zoude hoch by daghe op de torre van de Alle vacht stellen, om als zy zouden de vyaendt zyen commen naer de staedt, om dat zy zouden de cloche al een boerdt slaen, ende als dyt zoude ghebueren, dat een hyghelyche nyet daer in en zoude verschyeten, tzy by daghe ofte by naechte, ende dat alle de laenslyeden zouden in steden bryngen alle goeden ende och alle vyctaelhe, bynnen den termyn van twee daeghen, op pene van pylhye, ende dat elch hem zoude voerzyen voer iij maenden vyctaelhe, alle poerters, ende dye bynder stede vaeren voenachtych.

Op desen zelsten dach, zoe quamen de Maelcontenten te Eeckeloe ende dat gheheele landt duere, tot onder Sluus toe, alzoe commende naer Brugghe naer de Leyhe, ende

[p. 116]

alzoe naer de leeghere voer Ypere; zy roefdent ende pylhyerdent eet landt, dat een gru vas om hoeren van alle goeden, och van alle bersten; zy noemen vel iij duusendt bersten, vedt ende maeghere, zuynen, scaepen, couhen, perden; dyt vas een gru om hoeren, ende zy leefden zoe haerdt met de lyeden dat jammer vas.

En de lanslyeden dye quaemen vederomme naer de staedt ghevlucht, dat een gru vas om zyene, dat de aerme lyeden alzoe sueckelde achter de straete van aermoede; een mensche moeste veene dyeze zach in zulchen benauheyt; dyt macte een groete ruse in de stede. De Vaelen bleven noch voer Ypere lygghende; een deel van de Vaelen de bleven op huerlyeder bollewercken lygghende, ende zy lyettendt alzoe dye van Ypere lusten, ende voerdt de gheheele leeghere van de Vaelen dye vas in eet landt ghecommen, ende zy bleven Eeckeloe houdende, ende zy naemen och in Myddelburch in Vlaenderen, ende deden daer hudt eet casteel gaen de Gueze soldaten met ghevelde, ende zy lyeten de Guezen hudt gaen zonder gheverre ende zonder nyet mede te draeghen, ende zoe bleven de Vaelen och op dat casteel lygghende, ende noch naemen de Vaelen och in eet Zaes van Ghendt⁽¹⁾, och met ghevelde, ende zy gherochten alzoe in het landt van Vaesen⁽²⁾, met acordaeyhe, ende cregen daer indt eet landt van Vaesen alle de dorpen ende

(1) Le Sas-de-Gand, actuellement petite ville hollandaise, située aux frontières belges.

(2) Le pays de Waes.

[p. 117]

alle de cleene steekens, al met vryenschaept, ende de Vaelen dye quaemen alle daeghe voer de staedt van Brugghe ende naemen al dat zy costen ghecryghen, datter nyemandt en mochte vry buten de poerte gaen, of hy vas ghepylhyert ofte hy vas vermoerdt, ofte hy vas ghevanghen van de Vaelen.

Alzoe deden zy och voer Damme ende alzoe och voer Sluus: zy quaemen och over de vaerden tot op de vaerdt van Sluus, daer roefden zy och ende vermoerden de lyeden; alzoe ghynghen de Vaelen och lygghen onder Ghendt op alle de prochyen, datter nyemandt te Ghendt en coste gheraeken zonder doet ghesleghen ofte ghevanghen te vesen: aldus benauden de Vaelen eet gheheele landt; dyt macte een groete dyerte bynnen Brugghe ende een groete benautheyt.

Op desen zelsten tydt, vasser een trompylyhe ghesleghen alle de staedt duere, dat een yghelyche hem zoude vorzyen van vyctaelhe voer vj maenden; voert alle de lanslyeden dye bynnen een jaer zyn commen vuenen in de staedt, dat zy zouden huerlyeder och voerzyen van vyctaelhe voer vj maenden, ende dye de macht nyet en hadden om dat te doene, dat zy mosten achter een hudt de stede gaen her de zonne onderganch, op groete corexcyhe van der wedt.

Op desen zelsten tydt, ghynghen hudt Brugghe merst alle de soldaten dye vylden, om te gaen pylhyeren, ende te razeren, ende te gaen branden, buten alle de huusagyen dye noch stonden, huusen, schueren, casteelen, boemen, aghen,

[p. 118]

ende alzoe vyerdt al te nyete ghebrocht; eet scheen een duxtruxcyhe te vesen van de gheheele verlydt, zoe dat elck ghelaeden in quaem, dat een vonder vas om zyene.

Op desen zelsten tydt, zoe vyerdyt een groete dyerste van alle goede, ende daer rynnerde een groete zycte, ende een groete perste zoe zeere, dat een gru vas om zyene; jae, zoe zeere, dat de carre noch morste omme de staedt ryden om de doeden, ende an de carre hynch een belle, om dat elch mocht hoeren vaneer de carre quam, ende elch dye doeden hadden dye mochtense daer op legghen, ende dese carre vas ij ofte iij keyren vul doeden op een dach, ende dese carre voerde vel xx ofte xxx doeden te gaedere; zy vyerden ghevoerdt merst op eet Madeleine veldt in een groete pydt, ende als dye pydt vul vas, zoe mactede zy een andere pydt, noch nyet temyn en vyerter begraeven bynder stede op alle kerckhoven, dat eelch dede begraeven zynen vryendt, zoe veele dat de kerchoeven te cleene vaeren, ende morsten och groete pytten maeken op de kerckhoeven, ende men ley vel xxx ofte xl doeden in elcken pydt; zy tastense daer op melcanderen ghelych men bochen ofte hondt op een tassen zoude, om datter zoe letter plaetse vas op de kerkhoeven om de doeden te begraeven, ende eet gheduurde langhe; elch verloes zynen vryendt, eet vas een zaeke om veenen; de benautheydt dyemen zaech over alle menschen, ende de dyerste dye rees och allyns te zeerder, merst in eet graen.

[9 november 1583]

Op den ix^e dach van november, zoe vasser een gheboedt

[p. 119]

ter Allen hudt ghedaen, dat men zouden houden, op synte Maertens avendt, den x^e dach van der zelster maendt, eenen byddach, gheordynerdt van Capedo den mynester, ende dye vyeren ghelych de Paersdach, ende Synte Maertens dach moeten wercken. Zyn dyt nyet quaede Guesen?

[11 november 1583]

Op den xi^e dach van novembere, op Synte Maertens dach, zoe trochen hudt Brugghe veel soldaten, ende menden een coers ghedaen te hebben op Dychmude, ende op Ypere, ende op eet casteel te Vassenaere, met groet ghescoet, maer zy mysten alomme, zoe vas den byddach voer nyet gheordynerdt; noch deden myn heeren alle de meulen vallen slychten dye buten laeghen ter bevaerynghe van de staedt; by eet ghemente mostet al doen, ende de delvers vaeren dycvyels ghejaecht van de Vaelen; myn heeren van der wedt dyt al zyende, bleven altydts heeven quaedt ende boers, vyelle naemen de vluecht van de borghyers hudter staedt, de nerrynghe dye verghynch zeere bynder staedt; de lyeden dye clachden zeere van de benautheyt dyeder vas.

[29 november 1583]

Op den xxix dach van november, zoe quamen de Vaelen voer de Ghendtpoerte ende naemen daer veel bersten, couhen, perden, zuynen, scaepen, ende naemen de lyeden ghevanghen ende zy sloughender doedt iiij ofte v persoenen, ende zy querstender veele, ende dyt macte een groete gheruchte in de stede, ende de Vaelen deeden noch dychwyels loepen de delvers naer de steede, ende de delvers dye lyetent al achter, hudt vreeze van ghevanghen te veesen.

Op desen zelsten tydt, vyerdt Ypere ghevyctalhyert te

[p. 120]

aelse van aventurhyers, van buetere, caers ende ander zaeken, wandt Ypere vas in groete benauheyt van vyctaelhe; ende de Vaelen dye laeghen voer Ypere, ende als zy dyt ghevaere vyerden, zoe sloughen zy deze vyctalhyers doet.

[1 december 1583]

Op den i^e dach van december, zoo quaemen de Vaelen voer de Cruspoerte met iiij cornetten perden, ende zy naemen veel bersten, couhen en perden ende veel scaepen, dat een vonder vas om hoeren, ende zy naemen veel lyeden ghevanghen ende zy macte een groete beroerte in de stede; de Scotten trocken hudt Brugghe, maer zy en dorsten nyet an gaen; zy quamen naer de stede veeder omme gheloepen ghelych haezen, ende de Vaelen achter tot by de poerte toe, ende dye van de stede dye scoeten daer naer met groet gescoet, maer dye van der stede scoeten een perdt doet van de Scotten, in stede van te schyeten in de Vaelen, ende alle reyze datter een scoete hudt de stede ghescoeten vas met groet ghescoet, zoe ryepen de Vaelen een ‘jaeu’ eenen ‘jaeu,’ ende eet vas avendt heer zy vertrocken van daerynt. Zy roefden ende zy brandent al dat zy costen, ende zy leedent al mede al dat zy costen ghecryghen. Ende de prynse van Symahy dye zacht dyt spyl al an, maer letter vyerter toe ghedaen; ende alzoe de Vaelen vertrocken van voer de Cruspoerte, zo trocken zy naer de Smepoerte, ende naemen daer och de bersten, couhen ende perden, ende de scaepen, en och veel lyeden naemen zy ghevanghen, ende alzoe leedent zy al mede naer de leeghere dye noch voer Ypere lach, omdat dye van Ypere nyet over commen en vylde.

[p. 121]

[16 december 1583]

Op den xvi^e dach van decembere, zoe bleven de poerten van Brugghe ghesloten, ter cause van een convoey dat men ghereedt macte van perden, om naer Ypere⁽¹⁾ te trecken met ghevelde; de ghegagyerde capeteynhen dye ghynghen al de staedt deure, ende zy haelden alomme de perden hudt de huusen van de lyeden met ghewelde, ende zy leydenze al in eet Prynsen of, om daer ghereedt te maeken vel tot v hondert toe, ende zy machtenze ghereedt, zom ghelaeden met corne, ende dander met duversche vyctuaelhe, ende zy meende alzoe te perde ende te voet met dese ghelaede perden ende met de vyctaelhe in Ypere te smyten met gheveld; maer de Vaelen dye droughen goeden vacht, ende zy smetendt al of. Zoe vast vederomme snaevens in de stadt groete beroerte, om dat eet convoey of ghesleghen vas, ende om datter zoe veel soldaten doet gesleghen vaeren ende om eet verlies van alle de vyctaelhe. Zoe begosten zy vederomme met mandekens ten alze te vyctaelhyeren, ende zy gherochten in Ypere met dese mandekens tot ij ofte iij maelen; maer dye Vaelen dye vachtense, eens dat zy meenden duere te gheraeken vel met v mannen, ghelaeden met duversche vyctaelhe; maer de Vaelen dye sloughenze och eens al of, ende merst al doet, ende zoms ghevanghen;

(1) Le commandant d'Ypres était M de Marquette, renommé pour sa bravoure et son intrépidité. Le 19 août, la duchesse de Parme écrivit au magistrat de cette ville pour l'informer de son prochain départ, et lui conseiller de se réconcilier avce le roi - Documents historiques inédits. t. II, p. 409. - De la Roière, p. 483.

[p. 122]

nyemandt en dorste daer mer gaen naer Ypere om te vyctalhyeren. Ypere hyeldyt noch sterch met quaetheydt; zy zonden hudt Ypere iiij hondert persoenne, ende de kynderen hyelden zy bynnen, ende zy zoeren dat zy zouden lyever de kynderen heeten, dan dat zy over commen zoude in de ghenaede van den cuenynch.