Chronique Flamande 1571-1584

[p. 24]

[1581]

[12 mei 1581]

Op den xij^e dach van meyhe 1581, zoe trach hudt Brugghe, de scotten naer de leegher te Looe.

[22 mei 1581]

Op den xxij^e dach van meyhe 1581, zoe vaeren de Vaelen te Herdenburch in Vlaeldere⁽¹⁾, capeteyn Hecke, ende veele van Brugghe, ende zy pylhyerdent ende vertrocken.

(1) Ardenburg in Vlaenderen.

[23 mei 1581]

Op den xxiij^e zoe naemen de Vaelen vel drye hondert vaeghens vyctaelde⁽²⁾, voer Doernycke, dat vas ghedaen van Monteny⁽³⁾.

(2) Victuailles.

(3) Montigny. Voir Mémoires de Montigny, annotés par J.B. Blaes, dans les publications de la Société de l'Histoire de Belgique.

[24 mei 1581]

Op den xxiiij^e dach, vasser een ghebodt ghedaen ter Allen hudt, dat elch mochte messe doen in zyn menaeze⁽⁴⁾, ende trauven, ende nyet meer dan met cleene vergaederynghe, ende och doepen met leetter volch⁽⁵⁾.

Onder tusschen, vyerdt noch gebrochen zommeghe cercken, ende zoe vyerdt och vercocht eet landt, ende huusen, ende renten, van de pryesters.

(4) Ménage.

(5) Letter volk, peu de monde.

[2 juni 1581]

Op den ij^e dach van vedemaendt, zoe vasser ghecloncken metter belle, veel landt van eet gheerstelych, ende van de gheerstelyche plaetzen al dat zy costen.

Op desen tydt, vyerdt och ghebrochen Carmys cercken, al van spydt ende quaetheyt.

Onder tusschen, vyerdt op ghescreven te Brugghe twee cornetten perden, ende vyerden ghenaempt de goeghevylleghe, om de steede te bevaeren.

[p. 25]

Op desen tyt, zoe vylden de Vaelen dat de lanslyeden zouden commen buten voenen, ende dat zy huerlyeders caemers opzegghen zoude, op peene van huerlyeder goet ofte huusen te verbranden, ende eet vyert alzoe ghedaen. De lanslyeden zeyden huerlyeder caemers op, zom te Brugghe.

Onder tusschen vyerter de presse⁽¹⁾ ghehouden te Colcercke, voernoene van den vij tot den viij hueren, voer de boen⁽²⁾, ende dan vederomme van den ix tot den x, dat vas voer de ghehuude lyeden⁽³⁾ van der steede.

(1) De preek, le prêche.

(2) Sans doute par abréviation, pour boeren, paysans.

(3) De gehuwde lieden, les gens mariés.

[5 juni 1581]

Op den v^e dach van junyus 1581, zoe vyerdt dat verboeden, dat men nyet meer daer precken en zoude.

Op den v^e dach, och van junyus, zoe vasser doet gesleghen vyef soldaden van Vleys volch, te Godts vast ghedaen.

Op desen tydt quammen tydynghe hudt de leegher, dat de Ghuezen ghesleghen hadden de Vaelen, ende dat zyt ghewonnen hadden; maer eet bleech contraryhe, wandt de Vaelen hadden gesleghen de Ghuezen ende groete scaede daer in ghedaen, vaer omme groete beroerte te Brugghe vas.

[6 juni 1581]

Op den vj^e dach, quammen tydynghe te Brugghe dat de Vaelen Honscoete⁽⁴⁾ hadden ghepylhyert.

(4) Hondschoote, entre Bergues et Furnes.

[7 juni 1581]

Op den vij^e dach, quamen de Vaelen voer de poerten van Brugghe, ende naemen ghevanghen veel volch ende

[p. 26]

perden, ende de vacht dye schoeter naer, ende de Vaelen dye scoeten och naer de vacht, ende de poerten vyerden toe ghesloeten, wandt de Vaelen dye quaemen tot an de poerten, over de zyde van de Ghendt poerte, Catelyne poerte, Smepoerte. Eet macte een groete beroerte bynnen Brugghe.

Op den vij^e dach, hudt den hadt⁽¹⁾ dat de Vaelen dyt voert ghesteldt hadden, ende desen groeten roef ghedaen hadden, zoe ghynch eet coleze⁽²⁾ van Brugghe vergaederen, ende zy sloeten een avys op de pryesters; zoe ghebyerdyt datter een trompylyhe ghesleghen vas naernoene, dat men gheen messe doen en zoude in gheen cercken, noch in gheen cloesters, noch in gheen gasthuuzen, noch in gheen ander huuzen, noch in gheen secreten plaetsen de prekene och nyet, nochte doepen, nochte trauwen, dan by den guenen dye mynheeren van der weedt daer toe zouden stellen, nochte gheen vergaederynghe te maeken, ende de pryesters dye bynnen iiij jaeren te Brugghe zyn, commen vuenen, dye vaeren hudt gheseydt van stonden an, ende och dye zyech, ofte zyech zouden mueghen vorde zyn, dat dye gheen pryesters en mochten by huerlyeder nemen om ghevysenteert te veesen, dan mynersters dye mynheeren daer toe stellen zouden. Dyt ghebot ghereyde de Guesen van Brugghe zeere vel.

Hyer macte mynheeren van der wedt van huerlyeder

(1) Au moment, pour ‘in den act.’

(2) Le collége des Bourgmestre et Échcvins.

[p. 27]

mondt, huerlyeder schytgadt, met reverencyhe ghesproken, voer mynheeren de Ghuezen, wandt op den xxiij^e dach van meyhe, zoe dedense doen een ghebot ter Allen hudt, dat een hynghelyck mochte messe doen, elch voer zyn menaze, in vadt plecken dat zy, ende trauven met v ofte vj persoenen, ende doepen de kynderen; maer hudt quaetheyt van de Vaelen dat zy de Ghuesen zoe ghesleghen hadden, vyert dyt ghebodt ghedoen⁽¹⁾.

(1) Gedood, rappelé, supprimé.

[10 juni 1581]

Op den x^e dach van junyus 1581, zoe hadden de Guezen de Jacobtpyne⁽²⁾ cercke ghereedt ghemact, om huerlyeder presse; zoe es ghebuert dat zy op den x^e junyus huerlyeder eerste presse deeden in Jacoppyne cercke; nu hadden zy de Jacoppyne, Synte Donaes, Synt Hoeburghe⁽³⁾, Synt Salvators, Synt Jacob, ende zy hadden ghenoch ghebt an eene, maer den roef vas goet van alle cercken, wandt daer omme vast⁽⁴⁾ al ghedaen⁽⁵⁾.

Op desen tydt, zoe brocken zy Carmys kercke, hudt groete quaetheyt, wandt zy en zochten anders nyet dan cercken roeven ende breken, om huerlyeder baete.

(2) ‘De Predikheeren gheseyt Jacopynen.’ - Zegher van Male, p. 10.

(3) Walburge.

(4) Was het, c'était.

(5) Sur les profanations des églises, consultez Lamentatien van Zegher van Male, p. 8 et 9, déjà cité.

[19 juni 1581]

Op den xix^e dach van junyus, zoe vasser een ghebodt ter Allen hudt ghedaen, ende met een trompylyhe achter de steede ghesleghen, dat alle de vychmeesters zouden

[p. 28]

omme gaen van huuse tot huuse, ende vraeghen daer naer elch menagye hoe veel graen dat hadde, ende zoe vyste dye de steede zoude vyllen leeveren ofte veraden, ende dat te kennesse te brynen, dye zoude hebben drye hondert carolys guldens, al vaery een van de zelste veraders, hy zoude meede deelen; dyt ghebot vas te vergheefts ghedaen.

[23 juni 1581]

Op den xxiij^e dach, vasser een ghebodt ter Allen hudt ghedaen, een zeeker ghebot van huuzen te vercoepen, ende dat men nyet en zoude zuemmen⁽¹⁾ in de Reyhe ofte in de westen⁽²⁾ naer houde costume; als me een ghebot ghedaen heeft zoe en ludt men dye clocke nyet van den eenen⁽³⁾, maar eet vas sanders dachs Synt Jans dach, den xxv^e dach van junyus, ende hudt den adt⁽⁴⁾ ende nydt van dye mesdach, zoe deden de heeren van der wedt de clocke luden, om dat de lyeden zouden wercken op Synt Jans dach, maer eet en vylde nyet zyn; eet ghemeente en vrochte nyet, maer de Gueze dye vrochten openbaer.

Op desen tyt ghynghen ze veder breken de cercke van Syndt Zyllys⁽⁵⁾ van bynnen, om den roef te hebben; zoe vaeren zy och ghezynt om te breken van bynnen den Augustyne cercke; noch stondt Onse Wrauve cercke lyber⁽⁶⁾; zy en hadden daer noch nyet an gheverst; zy hebben al de

(1) Zwemmen, nager.

(2) Vesten, remparts.

(3) La cloche d'Une heure après-midi.

(4) Uit den haet, en haine.

(5) Saint-Gilles.

(6) Le mot français libre, flandrisé.

[p. 29]

cercken ende cloesters gheschendt dye te Brugghe vaeren, op Onse Wrauve kercke naer.

[25 juni 1581]

Op den xxv^e dach, zoe vaeren de Vaelen te Maele ende te Vueghelzanhe; daer vynghen zy veel persoenen, mans en wrauven, ende dochters, ende eet volch quam ter poerten in gheloepen om doet te loepen met menychte, vandt eet vas te Maele kerremesse; den Sarjant maeyoer⁽¹⁾ vas an de Cruus poerte, ende joncker Dycbeen⁽²⁾, zy zaeghen vonderlych an.

Op desen tydt, mactense een straete commende rondt omme de cercke van de Jacoppyne; ende Onse Wrauve cercke stondt noch ongheschendt.

Ondertusschen vaerense te Brughhe bevrest van de lyeden dye zy hudt ghezeydt hadden, vresende dat zy zouden vallen met de Vaelen.

(1) Winckelman.

(2) Nous ne sommes pas parvenus à découvrir quel personnage portait le surnom de Joncker Dikbeen ou Messire grosse Jambe.

[28 juni 1581]

Op den xxviij^e dach van junyus, vaeren te Bernem⁽³⁾ dertych Vaelen, ende zy beroefden eet gheheele doerpt, ende zy leyden eet volch al ghevanghen dat zy costen ghecryghen, vaerof de heeren de Guezen zeere vervaerdt vaeren te Brugghe; ende dye zelste Vaelen vyerden ghevaere de soldaden van Ghendt, duer eenen lutenandt; maer zy naemen de vlucht.

(3) Village aux environs de Bruges.

[19 juni 1581]

Op den xix^e dach van junyus, zoe verloesde prynce van

[p. 30]

Oraengye Breeda⁽¹⁾, van den cuenynch van Spaenhes volch, dye gherochter inne duer lysten ende laeghen; vaerof dye van Anvercpen drouve vaeren, ende dye van Brugghe och, wandt hudt quaetheyt zondense vederomme vel hondert mannen hudt Brugghe met een bryeveke; dese tydynghe quam te Brugghe den xxix^e dach van junyus.

(1) L'auteur se trompe ici; c'est le 18 juin que Claude de Berlaimont s'empara de la ville, aidé du baron de Fresin, qui y était prisonnier. La garnison avait livré la ville aux États généraux des Provinces-Unies en 1577.

[2 juli 1581]

Op den ij^e dach van julyus, zoe vaeren de Vaelen in veel bleckeryen buter poerte, ende zy roefden ende naemen al eet lynvaet; dye vander staedt vaeren zeere beroert.

Op desen tyt, zoe vyerter een trompylyhe ghesleghen alle de stadt duere, dat alle de ghuene die quade vacht ofte onghevyllych zoude waeken, dat men dye zouden zenden met een bryeveken.

[4 en 5 juli 1581]

Op den iiij^e ende den v^e dach van julyus, zoe zondense veel catelycken lyeden hudt Brugghe dye zy best kenden, met een bryeveken; voer zonne onderganch mostense huut Brugghe zyn.

[6 juli 1581]

Op den vj^e julyus, zoe trocken de perden hudt Brugghe; dye zelste perden dye te Brugghe opghescreven vaeren, dye trocken naer Ghystele, om de kercken te breken, ende eet volch te pylhyeren, ende de pryesters dye brochtense scandelych te Brugghe.

[7 juli 1581]

Op den vij^e julius, zoe trocken dese zelste perden naer Hoelem⁽²⁾, ende zy pylhyerden daer och de kercken, ende

(2) Oedelem, village près de Bruges.

[p. 31]

zy naemen daer och veel goedts, ende zy brochten de pryestere op een perdt te Brugghe, met zyn cazule an, also hy messe dede; alzoe reeden zy met den pryester duer de staedt; dyt hyelden zy voer een groete vyctoeryhe, maer zy en vysten vadt doen van quaetheyt, om dat de Vaelen zoe groete vyctoeryhe hadden. De vacht van der poerterye dye ghynch och verzuaeren. Daeromme dese pryestere zaet achter op een peerdt, met de cazule an; een andere perderutere dye brochte de quyespele, ende een ander den kylch, ende een ander eet doezeke van de ostyen, ende zy hadden eet pasebaert⁽¹⁾ voeren an eet hoeft van een peerdt gheanghen, ende zy sloughen de pryester ghelych een hondt om doet te slaene, dat hy ghequest⁽²⁾ was. In eet incommen van de poerte, zoe ryepen dye soldaden van der wacht, zoe scandelycke als zy costen, den eenen soldaet slouchem⁽³⁾, den ander dye stach hem, den ander ryep scandelych, ghelych de Joden deden achter Godt Almachtych. Eet vas hut quatheyt al ghedaen.

(1) Patène.

(2) Gekwetst, blessé.

(3) Sloeg hem, le frappait.

[13 juli 1581]

Op Synte Margaryetens dach, ofte op den xiij^e dach van julyus, zoe ghebuerdyt datter in de Heezelstraete woende een bachere, by de meyskens schoele, dye quaelych zyn vyer bevaerde, zoe dat eet vyer in zyn huus quaem, ende baernende zyn huus of, ende daer den brandt vas; in eet blusschen zoe vyelder een zoldere in, ende zy vyel op vj ofte vij persoenen; den eenen vas zyn been gheheel ghebrocken, eet vas een hoemakere; och dye zyn handen verbrande,

[p. 32]

noch een scoemaekere, by de Heezelbrugghe; een ytalyaen dye vyel te baerste, dat hy bynnen een huere daer naer doet vas; noch een tegheldecker och te baerste, alby doet; een tegheldeckers cnaepe vaest, genaempt Osten, dye vyel och alby doet; noch zynder doet ghebleven in den brandt ende in de braeke v ofte vj persoenen, vaerin datter een overyer⁽¹⁾ vas.

(1) Sans doute le mot ouvrier, flandrisé.

[14 juli 1581]

Op den xiiij^e van julyus, zoe overleedt pater Cornelys, een broere van de Frere cloestere, ende vas begraeven in de kercke van Synt Janshuus; dyt vas een weerdych ende gheleerdt predycandt, dewelcke vel voerzeydt heeft den tydt zoe zy ghecommen es, ende hy vas gheboeren van Dordrecht in Holandt⁽²⁾.

(2) Il s'agit ici de Corneille Adriaenssens. Van Meteren, par esprit de dénigrement et de parti, raconte de lui des choses incroyables. - Voy. Van Meteren, - Beaucourt, édition Delepierre, p. 59. - Bor, liv. 16.

[23 juli 1581]

Op den xxiij dach van julyus, zoe trocken hudt Brugghe de perderuters dye te Brugghe in gaeyze vaere, ende trocken naer Rouselee⁽³⁾ ende beroefden daer de kercke, ende quamen naer Brugghe met den budt, ende zy hadden an ghedaen onder huerlyeder, viij cazulen, ende also reeden zy te peerde, ende als zy bynnen de poerte quaemen, zoe gaeven zy de soldaden van der vacht ostyen teetene ende zy schympten zeere.

(3) Ruysselede, village entre Gand et Bruges; Beaucourt dit: ‘Rousselaere,’ p. 316.

[24 juli 1581]

Op den xxiiij dach julyus, zoe vast op Synt Jacobs avendt,

[p. 33]

ende me dede⁽¹⁾ een ghebot ter Allen hudt, naer costume, van de perdemaerdt, ende myn heeren dye gheboet den clocludere dat hy de clocke zoude luen⁽²⁾ ten heenen, om dat het ghemente sanderdachs gheen mersdach houden en zoude, om dat zy zouden wercken; maer de poerterye dye catelych vaeren en vrochten nyet, zy en vrachde daer nyet naer^(3).

(1) Men deed, on fit.

(2) Luiden, sonner.

(3). C'est à la fin de juillet que l'archiduc Mathias, considérant que l'objet principal des troubles tendait au renversement de la religion catholique, et qu'il ne pouvait y apporter aucun remède, remercia les États et leur remit toute l'administration. - Beaucourt, ouvr. cité, p. 316.

[5 augustus 1581]

Op den v^e dach van hoerst, zoe vasser een ghebot ter Allen hudt ghedaen, dat een hyghelych zoude hem gheredt maecken om eet nachmael te ontfanghen⁽⁴⁾, jeghens den ix^e dach van hoerst, ende om te bydden dat duc dAllensoen zoude indt landt gheraeken, ende dat zy zouden vyctoryhe hebben jeghens de Vaelen, wandt Camerycke vas zeere benaudt, wandt de prynse van Parme dy hadder voeren gheleghen xj maenden lanch, de velche prynce van Parme vas doen vertrocken, van duc dAllenzoen in zyn afcommen naer Vlaenderen met een valschen bryef, gheteckendt met den cuenynck van Spaenhens teckene, maer eet vas vaels, ende dat en vyste den prynce van Parme nyet, zoe vertroch den prynce van Paerme met zyn leeghere, ende lyedt duc dAllensoen commen bynnen Camerycke, met zyn leeghere, ende als duc dAllensoen in Camerycke vas, zoe hyelt hy

(4) Faire la Cène.

[p. 34]

voer hem ende voer Vranckrycke, ende alzo quam duc dAllensoen naer Vlaendere ter asestencyhe van de Ghuesen; maer hy dede och quaden dyenst⁽¹⁾.

(1) ‘Les Estats généraulx faisans toute chose pour un mieux, et afin de pouvoir repousser l'ennemy avec plus grand force, ont traicté avec Mons. le duc d'Anjou en cest manière. Le due s'oblige de lever 10000 piétons et deux mille chevaux, payez et gages à ses dépens l'espace de trois mois, lesquels expirés, si la guerre n'estoit encore finie, qu'il continueroit son secours avec 3000 soudards et 500 chevaux, et qu'il se déclarera ennemy de Don Jan et ses adhérens, pourquoi les Estats luy donnent le titre de Défenseur de la patrie, promettans en oultre de le préférer à tous autres, en cas qu'ils fussent contraincts à changer de prince et seigneur, en outre luy donnant le duché de Luxembourg et la comté de Bourgongne, et pour la retraicte de ses gens et son asseurance, les villes de Landercy, Quesnoy et Bavais, et plusieurs autres actions contenues en l'accord fait et publié à Anvers, à la présence de Monseig. le prince et Estats avec les ambassadeurs du Seigneur duc, le 29 jour d'aoust l'an 1578.’ - Histoire des troubles, déjà citée, p. 440. - V. Inventaire des archives de la ville de Gand, n^o 493.

[8 augustus 1581]

Op den viij^e dach van hoerst, zoe deden myn heeren dachvaerden by de stede garsoen⁽²⁾, alle de dekens van alle de ambochten, elch met zyn heedt, ende zy vaeren och ghedachvaert, alle dye in steeden dyenst vaeren, ende och

(2) ‘Le magistrat tient à sa solde douze messagers appelés garçons de ville (stede garsoenen), qui, sur sa réquisitlon, sont chargés d'assigner les parties devant le banc de justice (rechterstoel). Chacun de ces garçons de ville reçoit par an pour son costume (voor eenen rock ofte keerel), 4 livres de gros et seize sous, et pour ses appointements annuels, 12 livres, outre les profits des assignations. Pour une assignatian dans l'enceinte de la ville, ils reçoivent 1 gros, hors de l'enceinte 4 gros, à un mille de distance 12 gros. 11 y avait aussi des garçons à cheval (peerde garsoenen).’ Damhouder, Van de grootdadigheyt der Brugsche stadsregerynghe, p. 516.

[p. 35]

alle de capeteyhen ende alle sarjaenten van der steede, dat zy zouden al commen op den ix^e dach van hoerst, vergaderen op den Burch voer de clocke achte, om alzo te trecken naer de cercke van Synt Salvaeters prosessevyes⁽¹⁾.

(1) Processe wyse, processionnellement.

[9 augustus 1581]

Op den ix^e dach van hoerst, zoe voer den achten voer den noene, zoe vergaerdense op den Burch ende in eet Scheepen huus, alle dese persoenen dye ghedachvaert vaeren, ende als zy by een vaeren vergaedert, zoe ten clocke ix, vertrocken zy van den Burch, twee ende twee te gaedere, prosesse vyes, naer Synt Salvators om te hoeren de presse ende te nachmaele. In dese prosessyhe, ghynch voeren de schaebeletters⁽²⁾, daer naer de stedegarsoen, daer naer de clocludere, daer naer de sarjanten van de camere⁽³⁾, daer naer de wedt, daer naer de crychraedt, daer naer de capeteynhen, daer naer de sarjanten van de soldaden, daer naer

(2) ‘Le magistrat a également à sa solde quatorze gardiens (schaede beletters, mot à mot empêcheurs de dégâts). Chacun des deux bourgmestres a le droit, au moment de sa nomination, de désigner un nouveau gardien; ils sont constamment au service des bourgmestres pour leur prêter aide et assistance dans leurs fonctions. Ils sont nommés scaede beletters, parce qu'ils sont chargés d'empêcher les dégâts et les périls (peryckelen); leurs fonctions consistent à apaiser les différends et les querelles entre les voisins, avant que les causes ne soient portées devant le bourgmestre et l'écoutète. Deux scaedebeletters veillent la nuit, â tour de rôle, sur la place devant la Halle. Chacun d'eux reçoit par an pour son costume (eenen rock), 6 livres, et pour ses appointements, 24 livres, à part les profits journaliers provenant de sa mission conciliatrice.’ - Damhouder, ouvr. cité, p. 517.

(3) Espèce d'huissiers de salle.

[p. 36]

de deekens, elck met zynen heedt; ghy catelycke leet hyer op, vas dyt nyet een schoene prosessche, ende zeere devoedt gheordeneerdt van Capede (Capito)⁽¹⁾ den menyster? Desen bydtdach vas gheordenerdt op den ix^e dach, om dat den x^e dach vas Synte Lauwereyns dach, om dat zy zouden dan wercken op den heelych dach, ende op den ix^e dach ordenerdense den byddach, ende dye te vyeren ghelych den Paesdach, maer de catelyche lyeden dye vrochten secredt op den byddach, ende zy vyerden Synte Lauvereyns dach.

Om te weetene hoe dat dese prosessehe zoe gherust ghedaen vas, zy stelden een capeteyn Vouterman op den Buerch, daer dese prosessehe vergaederde, met zyn soldaden, ende Herderycke met zyn soldaden op den maerdt, daer zy paserden, ende alle de sarjanten van de soldaden ende van de poerterye, dye bleeven in de kercke tot dat de mynestere Capydo, den fondatuer van desen mesdach, al ghedaen hadde, ende een cornette perden dy reeden al de staedt duere, tot dat ghedaen vas, ende de poerten dye vaeren ghesloeten ronomme de staedt, ende de vacht ende de reste van de soldaden te voet, dye stonden al ronomme de staedt, ende alzo vas eet ghemeente ghedvonghen, ende zoe vyerdt dyt met gheveldt al ghedaen.

(1) Les prédicateurs protestants de Bruges étaient Adrien Lepius, Fr. Junius, et avant tous Jean Capito, qui s'était mis à la tête du consistoire. Il demeurait à la place Saint-Jean, et avait épousé la fille du capitaine Jean Vleys. - J.-P. Van Male, p. 35.

[10 augustus 1581]

Op den x^e dach, zoe ghynckmen omme vraeghen huter

[p. 37]

naeme van de consestoryhe, in de procghyhe van Onse Wrauve, om te hebben de meerste voeysen van de prochejaenen, om te ghebrucken Onse Wrauve kercke, om daer in och te pressen, ende zy ghynghen om de voeysen te hebben tot Ghuesen vraeghen, ende dye vaeren vel te vreeden, ende tot cateolycke lyeden, dye en vrachdense nyet, wandt dye en zouden huerlyeder voeyzen nyet ghegheven hebben. Dyt vas de laeste kercke van Brugghe dye noch onghebroecken vas, ende dese voeysen van huerlyeder ghezynde vaeren overghedreghen, ende de kercke vas huerlyeder ghegheven, van mynheeren van der weedt ende van de crychraedt.

[15 augutus 1581]

Op den xv^e dach van hoest, zoe begosten zy van bynne Onse Wrauve kercke te breken, dat Godts jammer vas om zyene, ende zy dedent al vercoepen al dat zy costen ghecryghen, zy ghynghen daer mede toe, ghelych of zy roefvers ghevest hadden, zoe nydych.

Noch op den zelsten xv^e dach van hoerst, de heeren van der wedt deden de werchclocke luden; eet vas Onse Wrauve dach aelfhoerst, om dat de lyeden zouden openbaer wercken, maer de catelycken dye hyelden mesdach ter heeren van Onse Lyeve Wrauve.

Voert mynheeren van der wedt bevael op den zelven dach, den clochludere, dat hy zoude zonder meer te vraghene, luden de werckclock op alle heelych daghen, aposteldaghen. Dyt vas ghedaen om al de heelychdaghen te nyete te brynghen; hyer machte mynheeren van der wedt van

[p. 38]

huerlyeder mondt, huerlyeder schytgaedt, wandt zy een ghebodt ter Allen hudt deen roppen, een zeeker lybertheyt op den xiiij^e dach van wedemaendt 1579, ghelych hyer voeren staedt, gheheel contraeryhe in eet jaer 1581.

[20 augutus 1581]

Op den xx^e dach van hoerst, zoe quaem een poerst te Brugghe, ende brochte an mynheeren van der wedt, tydynghe ende bryeven, hoe dat duc dAllensoen vas ghecommen bynnen Camerycke⁽¹⁾ met groete macht van Francoyesen, zonder slach of zonder stoedt van de leegher van de Vaelen, dye daer zoe langhe voeren gheleghen hadde. Dese tydynghe vas vellecomme an mynheeren van der wedt ende an de Ghuesen van Brugghe; eet scheen dat daer

(1) ‘Le prince de Parme, voyant que les provinces s'étaient données â un prince français et qu'clles en attendaient des secours, entreprit d'en intepcepter la source. II marcha vers les frontières du côté de la France et mit le siége devant Cambrai. C'était encore une ville qui, comme Tournai, n'avait pas voulu accéder au traité d'accommodement des provinces et des villes wallonnes, et qui tenait fermement le parti des États. Malgré sa bonne défense, elle fut vivement presséc. Le due d'Alençon, qui venait de conquérir les Pays-Bas, voulut se signaler par leur défense. Il assembla une belle armée, dont un grand nombre de gentilshommes français rehaussaient l'éclat. Il arriva heureusement à propos pour secourir la place. En effet, le prince de Parme, pressé lui-même par différents corps de troupes des États, à l'approche de l'armée française, fut obligé d'abandonner ses travaux et ses redoutes et de lever le siége.’ Vander Vynckt, Histoire des troubtes des Pays-Bas, t. III, p. 9. - Le due d'Alençon s'étant rendu maître de Cambrai, en remit le gouvernement à Jean de Monlue, seigneur de Balagny. - V. Histoire d'Albert et d'Isabelle, publiée par Ad. Campan, et nos Considérations sur le Gouvernement des Pays-Bas, t. I, dans les Mémoires de la Société de l'Histoire de Belgique.

[p. 39]

mede al ghevonnen vas met de comste van duc dAllensoen.

[21 augustus 1581]

Op den xxj^e dach, zoe deden mynheeren de groete clocke luden een huere lanch snoens, van groete blutschaept, van de goede tydynghe, ende van de goede tydynghe dyeder noch quam van den prynse van Orangye dye te Anvercpen vas.

[22 augustus 1581]

Op den xxij^e dach, zoe deden mynheeren van der wedt de groete clocke luden snoens ende snaevens, twee hueren, ende deden stellen pectonnen ende me schoeter met groet gescodt, ende men schoeter puppen, ende men bedrefveer groete ghenochte, ter cause van de blyde tydynghe van duc dAllensoen.

[23 augustus 1581]

Op den xxiij^e dach van hoerst 1581, zoe deden myn heeren van der wedt een ghebodt ter Allen hudt roppen, dat alle de ghuene dye hudt ghegaen vaeren by huerlyeder vryhe wylle, dat zy mosten veeder in commen, op convyscacyhe van huerlyeder goet, bynnen de termyn tot den xiiij^e dach van september 1581; maer van dye hudt ghezeydt vaeren en vas nyet vermaendt.

Onder tusschen, zoe breken zy Onze Wrauve kercke van bynnen, om huerlyeder presse daer in te doenene.

Ondertusschen, zoe quammen een guerssche schoel wrauve in de meyskens schoele in de Heezel straete; de maere ghynch och dat de wrauve cloesters och zouden scheen.

[2 september 1581]

Op den ij^e dach van septembere, zoe vasser een ghebodt ter Hallen hudt ghedaen, ende gheroepen, den cuenynch

[p. 40]

van Spaenhe vyandt van dese Nederlanden, hem al of te gaene, zyn vaepens te nyete te doene, ende een anderen heedt te doene, ende cuenynchs volck te veeren ende te nyete te doene, met goet ende bloet.

Ondertusschen, zoe vas men beezych om te maeken de huuzen te Freere, ende vyerden alzoe vercocht, ende de groete plaetse daer de kercke ghestaen hadde, vas gheheeten den Houdt maerch.

Onder tusschen, zoe brockenze of de Carmys kercke om te roeven ende te vercoepen de brache.

Onder tusschen, deden mynheeren monsteren alle de soldaden, ende een anderen heedt doen contraryhe den cuenynch van Spaenhe, de dye of te gaene ende te vederstaene.

Onder tusschen, de Vaelen bleeven orloghende, ende van dese zyde och, maer dese zyde mochte dyckels⁽¹⁾ loepen.

Ondertusschen, ghynghen hudt huerlyeder cloestere de zusters van Synte Claere, ende ghynghen breeken de kercke van Synte Claere och om den roef⁽²⁾.

(1) Forme populaire pour ‘dikwils’ souvent; mochte dyckels loepen, mot à mot: pouvaient souvent courir, pour étaient souvent obligés de fuir.

(2) Clarisses ou Colettines, près de la porte Sainte-Catherine. - V. plus haut, p. 2.

[2 oktober 1581]

Op den ij^e dach van octobere 1581, zoe deden myn heeren van der wedt dachvaerden alle de clercken, om heedt te doene den cuenynch van Spaenhe te loeghenen, ende te vederstaene met goet ende met bloet, ende eet

[p. 41]

roems relygye of te gaene⁽¹⁾; maer zy en vyldent dat nyet doen, wandt eet macte een groet beroerte in de stede; wandt Jan Spestael dye moste hudt de stede gaen, op den zelsten dach, voer den zonne ondergaench, om dat hy zeyde lyever hudt de steede te gaene, dan zulken heedt te doene; zoe deden zy hem hut de stede gaen, achter een; ende dander dye zoe stoutelycke nyet en sprocken, dye vaeren in huerlyeder huus ghezeydt, al zoe langhe alst myn heeren ghelyefden.

(1) Formule du serment:
Hier zweer ick dat ick voordaene den coninck van Spaengnie niet meer respecteren, onderdanich zyn ofte kennen, en zal voor myn prince ofte overheere, maer dat ick den zelven coninck van Spaengnien zal verlaeten en my houden voor ontslaeghen van alle plichten en verbintenisse daermede ick hem voortyts als overheere van voors. lande verbonden mach gheweest zyn in eenygher manieren. - En zweerende voorts den voors. Gheunierden Nederlanden, namentlick den provintie van Brabandt, Gelderlandt, Vlaendre, Hollandt, Seelandt, Atrecht, Mechelen, Vrieslandt, Overyssel en Ommelande en huere gheassocierde, metsgaders oock den landraedt en overicheidt by de Staeten en voors. provintien inneghestelt, ghetrouwe, ghehoorich en ghehult te wesen; ende de zelve alle behulp en assistentie naer myn vermoeghen te doene teghens den voors. coninck van Spaengnie, zyne adherente en alle andere des landts vianden. En voorts al te doene dat goede en getrouwe inneghesetenen en landtsaeten van voorsyde Gheunierde Landen, huere overicheidt en vaderlandt schuldich zyn te doene, soe moedt my Godt Almachtich helpen. Aldus ghedaen en besloten ter verghaederynghe van Generale Staten der Gheunierde Nederlanden in Sgravenhaeghe, den xxix^e july xv^e eenen tachtentich. Onder stondt geschreven: Ter ordon. van voorsyde Staten,
Ondertecekendt: J. Heufflin.
(Archives de la ville de Gand. - Inventaire, n^o 1396).

[p. 42]

[3 oktober 1581]

Op den derden dach van octobere, zoe deeden den heedt de stedegarsoens, ende scabeletters, ende de sarjanten van de camere; dese deden heedt hudt vreeze te verleysen huerlyeder ofycyhe.

[4 oktober 1581]

Op den iiij^e dach van octobere, zoe deden heedt zommeghe dekens; de eene dedese ende dandere en dedese nyet, zoe ghebuerdyt dat eet ghemeente te zeere beroert vyerdt, duer dat zy zeyden dat zy den cuenynch nyet en vylde loeghenen, ende den heedt nyet doen en zouden, om de laste druepel bloet nyet, lyever hudt de stede te gaene dan dyen heedt te doene; myn heeren dyt zyende en nyet voerder met huerlyeder zaeken gaen, vreesende eenen oploept van het ghemeente.

Onder tusschen, naemen de Vaelen de bueter⁽¹⁾ vaeghens ende de caers⁽²⁾, ende al dat naer Brugghe quaem, ende voerdent mede, ende naemen de lyeden ghevanghen, ende deden gheven rentzoen.

(1) Beurre.

(2) Fromage.

[6 oktober 1581]

Op den vj^e dach van octobere, zoe quaem de prynse van Symahy⁽³⁾ te Brugghe met zyn wyef ende met den graeve van Zvartzenbuerch⁽⁴⁾, ende lach tot Uyenlandts tuus⁽⁵⁾.

(3) Chimay.

(4) Schwartzenberg.

(5) Ce doit être ou la maison des Anglais, Inghelandts huus, située près du Pont Royal (Koningsbrugghe, op den hoek van Schrynwerkersstraet), ou bien encore la maison de Nieulandt, près du pont des Baudets (Ezelbrugghe). - J.P. Van Male, raconte que ce jour arrivèrent à Bruges les princes d'Orange et de Schwartzenberg, et que le prince d'Espinoy vint les rejoindre (V. p. 42). Ils logèrent, dit-il, à la maison de Nieulandt; mais il ne parle pas du prince de Chimay.

[p. 43]

Onder tusschen, zoe vasser een scabeletter gheanghen van Brugghe, ter cause dat hy hudt gheseydt vas, ende hy trach naer Corterycke, ende hy ghynch daer dyenen den cuenynch, zoe vaest eens op den xiij^e dach van octobere, dat hy quam met zyn mede soudaden te Ryckevelde, by Brugghe, ende vyerdt daer ghevanghen ende naer Brugghe ghebrocht, ende zom van zy mede soldaden vyerden verbrandt ende doet ghesleghen, ende zom ontlyependt⁽¹⁾. Dyt vas ghedaen van de soldaden van Brugghe, ende zy brochten dese scabelettere naer Brugghe, ende vyert op den xv^e dach van octobere gheanghen, om dat hy in steeden dyenst gheveest hadden, in den tyeen⁽²⁾ van de Ghuezen, ende dat hy daer naer den cuenynch dyende.

(1) Ontliepen het, s'échappèrent.

(2) Pour ‘tyden,’ pendant le temps.

[11 oktober 1581]

Op den xj^e dach van octobere, zoe quam te Brugghe de prynce van Antonhe⁽³⁾ met cleene staete.

Op dat pas, zoe vertrach de gheheele leeghere van

(3) Pierre de Melun, prince d'Espinoy, seigneur d'Antoing, rassemblait de toutes parts des troupes pour secourir Tournai, défendu par sa femme, Philippine de Lalaing. Il était partisan des Gueux et affichait cependant de grands dehors de catholicité. Le prédieateur Cotrel travailla de toutes ses forces pour empècher que les Gueux et d'Espinoy n'entrainassent Tournai dans le parti des États. Trois corncttes envoyées d'Audenarde par le prince d'Orange pour s'introduire dans la ville, furent battues au mont Saint-Aubert par des arquebusiers de Farnèse, qui exposa les enseignes prises à la vue des assiégés. - Hoverlandt de Bauwelaere, t. LXVIII, p. 200. - Chotin, Histoire de Tournai. - Mémoires de Warny de Wisenpierre, publiés et annotés par M. Chotin, dans les publications de la Soeiété d'Histoire de Belgique.

[p. 44]

Dunckercke naer Doernycke, wandt eet vas beleydt van de Vaelen zeere sterch.

[18 oktober 1581]

Op den xviij^e dach van octobere, zoe vertrach hudt Brugghe naer Ghendt, den prynce van Orangye met den prynse van Antonhe, om ontzet te doene Doernycke.

Ondertusschen, zoe vylde de prynse van Antonhe met ghevelde in Doernycke smyten; maer de Vaelen dye belettent hem, ende zy smeten doet veele van zyn volch, zoe dat hy de vlucht nemen moste.

Als den prynce van Antonhe vadt hadde gherust, ende vederomme zyn soldaden in ordene gesteldt hadde, zoe trach hy vederomme met ghevelde naer Doernycke, om daer bynnen te gheraeken, omdat hy daer gouvernuer of vas, van de staedt ende van het casteel; maer de Vaelen dye belettent hem, ende smeten doet vele van zyn volch, wandt daer vaeren iiij cornetten perderuters ghesconden, ende v vendels voetvolch te nyete ghebrocht, doet ghesleghen, ghevanghen ende ghequest; den leegher van de Vaelen blef noch voer Doernycke lygghende⁽¹⁾.

(1) Voir la note qui précède.

[1 november 1581]

Op Alder heelych dach, den i^e dach van novembere, zoe moste te Brugghe de werchclocke laden naer eet ghebodt van der Alle, om dat een hynghelyck wercken zoude, ende een hyghelycke moste zyn vynckel open doen, ende daer vyerdt een messe secretelycke ghedaen in Synte Nycolaeus straetze; maer dye soldaden haddent bespyet; de soldaden

[p. 45]

quamen in eet huus ende naemen den kylch ende al dat daer vas, ende zy vylden och neemen clochen mantels⁽¹⁾, maer dat vyert beledt duer eet gheruchte; ende den pryester dye vyerdt van de soldaden gheleedt naer de buermerstere.

Op den i^e dach van novembere, zoe vasser een poerter van de staedt op een care⁽²⁾ ghesteldt met een bryef voer hem gheverst, ende alzoe ter steeden hudt ghedaen, ter cause van de vacht.

(1) Voir la note 1, page 14.

(2) Carre, charette.

[3 november 1581]

Op den iij^e dach van novembere, zoe vasser een ghebodt ter Allen hudt ghedaen, by laste van der weedt, dat een hyghelycke hem zoude ghereedt maeken jeghens den viij^e dach van novembere, om te gaene ofte te ontfanghen eet nachmael, ende bydt-dach te houden, ende dyen dach te vyeren, ende gheen werch te doene, noch nyet te vercoepen, noch op de maert nyet te vandelen, op groete boete; dese mestdach es inghesteldt van Cabedo den menyster. Op Alder heelych dach deden zy wercken.

[16 november 1581]

Op den xvj^e dach van november, zoe quamen de Vaelen voer Brugghe snach, ende scoeten naer de staedt, ende de soldaden van bynnen dye schoeten och zeere, ende de Vaelen van buten dye vyerden te trompen: ‘compt hudt, ghy dobbel guezen;’ ende zye ryepen luude: ‘hen, hen, hy en derf⁽³⁾ nyet commen; hen, hen, hy es vervaerdt!’ Dyt

(3) Durft, ose, de durven, oser.

[p. 46]

hoerende de soldaden van bynnen, zy schoeten der naer met groet ghescoet, ende daer vas een groete beroerte bynder steede, ende eet vasser al in roere, ende de Vaelen leeden meede ghevanghen al dat zy costen ghecryghen.

Onder tusschen, zy macten eet Prynsen of ghereedt jeghens de compste van duc dAllenzon.

Onder tusschen, de Vaelen bleven lygghende voer Doernycke.

[17 november 1581]

Op den xvij^e dach van november, zoe quamen de Vaelen tot by Sluus toe, ende macte een alaerme ten Damme; de soldaden ten Damme die schoeten zeere, ende zy sloughen den trommele alaerme; de Vaelen dye namen couhen, perden, ende veel volch meede ghevanghen van lans lyeden, ende de Vaelen ryepen an dye van Damme: ‘Vy zullen hulyeden noch commen bezyen.’

Onder tusschen, quam de tydynghe datter Francoyzen te Calys⁽¹⁾ ghearyverdt vaeren van duc dAllenson volck, vaeromme de Guesen van Brugghe zeere verblyt vaeren.

Noch quammer een tydynghe, dat de Scotten van Meenen vaeren duer de valsche⁽²⁾ leegher ghesmeten, ende gherocht vaeren in Camerycke⁽³⁾, vaer in dat de weedt zeere verblydt vas.

(1) Calais.

(2) Waelsche, wallen.

(3) Le mot Doernycke se trouve écrit dans le manuscrit au-dessus de Camerycke, d'une autre main, mais d'une écriture également ancienne. Ce ne peut être que cette dernière ville que l'auteur a voulu désigner; Camerycke est un lapsus calami.

[p. 47]

[28 november 1581]

Op den xxviij^e dach van novembere, zoe vasser een groete ghenochte bedreven bynnen Brugghe van vyeren te maeken van pectunnen te stellen, ende van lanterrens hudt te hanghen, ende groete clocke dye lude op de Alle, ende de Guesen dye luden och in de prochekercken, alzoe langhe als de groete clocke lude; ende zy lude noch een poeze bynnen de achternoene, ende zy presten in de prochecercken; ende op de Buese⁽¹⁾, daer hynck men hudt te toeghen eet vaepen van duc dAllenson ende van Hynghelandt.

De heeren van der stadt vaeren zeere blyde ende al de Guezen och; ende al van blyscepe dat desen duc dAllenson zoude ghetraudt zyn met de coneghynne van Hynghelandt, ende om datter volch in Doernycke gherocht vas.

Onder tusschen, zoe quam de tydynghe dat de Vaelen vederomme voer Doernycke ghecommen vaeren, ende ghynghen de stadt beschyeten ende beclemmen met groete macht; dyt en ghereyde de heeren van Brugghe nyet zeere vel ende de Guezen zaeghen och nedervaerdt.

(1) De Beurs, la Bourse.

[2 december 1581]

Op den ij^e dach van december, zoe quam de tydynghe dat de Vaelen te Doernycke bynnen vaeren gherocht by acordacyhe, ende leefden zeere heerlycke met eet ghemeente, God danch; de soldaden dye ghynghen daer huudt met huerlyeder vulle gheveere, ende de ghemente bleven zyttende, behoudens lyef ende goet, ende dye daer nyet en vylde blyven in de houde relygye cateolyck, dy hadden

[p. 48]

iij maenden respydt om huerlyeder goet te vercoepen, ende te vertrecken al daer zy vylden. Dye van Brugghe vaeren zeere verbaest.

[8 december 1581]

Op den viij^e dach van december, zoe quammen duer Brugghe een groete menychte van Francoyzen, te voet ende merst te perde, vel v cornetten te perde, ende iij vendels voetvolch, met een zeere groete achtergheloept, dat een gru vas⁽¹⁾ om zyene. Dese fransche soldaden en ghelecken gheen soldaden, maer zy ghelecken fyelten⁽²⁾ ende dyeven, zoe bloet ende zoe nact, zonder cossen, zonder scoen, zonder hemd, met een saeygye ouver huerlyeder hoeft, zonder gheveere, merst zonder rapyer, alzoe passerdense duer de stede, dat eet ghemente ryep achter huerlyeder ‘al galghende⁽³⁾,’ ende de heeren vaeren bescaempt dat zy de soldaden zaeghen. Dyt vaeren de Francoysen dye de heeren langhe vervacht hadden, vel x maenden langh, om ons vaeders landt te beroeven ende te schenden, ende nyet om veder te slaen de vyandt, wandt zy quaemen te laete, wandt de Vaelen vaeren al in Doernycke ende stelden daer goede polecye.

Onder tusschen, zoe quamen de Vaelen te Rouselaeren⁽⁴⁾ ende te Hyseghem⁽⁵⁾, ende in veel prochein daer ontrent;

(1) Dat een gru vas, pour ‘dat het eene gruwelyke zaek was,’ que c'était une horrible chose.

(2) Fielt, coquin.

(3) De galge, potence; le peuple voulait sans doute dire qu'ils n'étaient bons qu'à pendre.

(4) Rousselaere, Roulers.

(5) Iseghem.

[p. 49]

ende dye van der staedt van Brugghe vaeren zeere belaeden⁽¹⁾; dese Vaelen hyelden heurlyeder zeere stylle, ende deeden daer letter quaedt.

(1) Pour ‘bekommerd,’ inquiet.