Greep naar de macht

Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933-1945

2.4 Besluit

Het vnv claimde de rol van nationaal-socialistische eenheidspartij voor Vlaanderen. De partij werd daarbij tot op zekere hoogte gesteund door het Militaire Bestuur. Zo geraakte het vnv in het begin van 1941 enkele lastige concurrenten kwijt.

Hendrik De Man probeerde met de Nationale Bond Vlaanderen een politieke concentratie tegen het vnv tot stand te brengen. De organisatie stelde zich op een ‘Belgisch-federalistisch’ standpunt. Door een verbod van de bezetter mislukte de opzet. Rex-Vlaanderen en het Verdinaso werden door de bezetter voor de keuze geplaatst: verdwijnen of aansluiten bij het vnv. Rex-Vlaanderen slaagde er door de politieke zwakte van Rex niet in een rol van betekenis te spelen. Het Verdinaso was intern verdeeld in een burgerlijke Belgischgezinde en een radicale Grootgermaanse vleugel. Geen van de rivaliserende groepen vond steun aan Duitse zijde. dmo-leider Jef François kreeg uiteindelijk de voorkeur, alleen omdat hij bereid was te onderhandelen met het vnv.

Jef François werd door het Militaire Bestuur voor de keuze geplaatst: een overeenkomst bereiken met het vnv of verdwijnen. Rex-Vlaanderen onderging hetzelfde lot. Vooral de onderhandelingen tussen het Verdinaso en het vnv zijn van belang. Rex-Vlaanderen was te onbetekenend om iets in de pap te brokkelen. De opname van Odiel Daem in de Raad van Leiding was het enige wat Rex-Vlaanderen uit de brand kon slepen. De dinaso-onderhandelaars probeerden vooral de identiteit van de dmo te redden. De meeste van hun eisen sneuvelden mede onder de druk van de bezetter die de dinaso-onderhandelaars tot bescheidenheid aanmaande op grond van hun geringe aanhang.

Op 10 mei 1941 werd de oprichting van de Eenheidsbeweging-vnv plechtig afgekondigd.

[p. 407]

Ideologisch liet dit feit geen sporen na. De Eenheidsbeweging-vnv had identiek hetzelfde programma als het vnv. In de onderhandelingen had dat aspect nauwelijks een rol gespeeld. Er werd vrijwel uitsluitend over posten en posities gesproken. De organisatorische gevolgen bleven beperkt, behalve voor de eenheidsmilitie, de dm/zb, waar schriftelijk in een heuse fusie tussen de Zwarte Brigade en de dmo was voorzien. De dinaso-onderhandelaars hadden gehoopt de leiding ervan in handen te krijgen. Jef François werd wel commandant maar kreeg boven hem commandant-generaal Reimond Tollenaere. Verder trad Pol Le Roy toe tot de Raad van Leiding van de Eenheidsbeweging-vnv. Hij kreeg bovendien de leiding van het nieuwe weekblad De Nationaalsocialist, als compensatie voor het verdwijnen van Hier Dinasol. Enkele andere kaderleden werden opgenomen als vrijgestelden in het vnv.

Het vnv kon zich voortaan wel de Eenheidsbeweging-vnv noemen, het politieke monopolie had ze daarmee niet verworven. De leiding van de Algemene-ss Vlaanderen distantieerde zich uitdrukkelijk en stelde haar leden gerust dat er van een toetreding geen sprake zou zijn. De Algemene-ss Vlaanderen probeerde zichzelf op te werpen als het centrum van een concentratie waarbij vooral gemikt werd op de Grootduitse en antisemitische groepjes. Veel succes sorteerde dat niet. Op 1 september 1941 zou de Algemene-ss Vlaanderen worden omgevormd tot de 1ste ss-Standaard Vlaanderen, deel van de Germaanse ss. Het maakte een opslorping door het vnv onmogelijk. Anders dan het Verdinaso en Rex-Vlaanderen kon de Algemene-ss Vlaanderen rekenen op machtige beschermers, zodat het Militaire Bestuur - zo het dat al gewild zou hebben - er geen vat op had. Het Militaire Bestuur wenste het vnv geen politiek monopolie toe te kennen. Dat zou al te zeer de toekomst hypothekeren en in tegenspraak zijn met zijn opdracht. Om dezelfde redenen mocht de Eenheidsbeweging-vnv zich niet Nationaal-Socialistische Beweging Vlaanderen noemen. Waarschijnlijk werd als compensatie de titel van het nieuwe weekblad De Nationaalsocialist toegestaan.

Niet alleen op grond van het afzijdig blijven van de Vlaamse ss kan de Eenheidsbeweging-vnv een mislukking worden genoemd. Vrijwel onmiddellijk trokken de belangrijkste leiders van het Verdinaso en ook Odiel Daem zich terug. Het Verdinaso versplinterde totaal. Uiteindelijk bleven slechts enkele kaderleden aangesloten bij de Eenheidsbeweging-vnv.

De mislukking van de Eenheidsbeweging-vnv en de daarmee samenhangende constatering dat het vnv ondanks alle inspanningen er niet in slaagde het politieke monopolie te verwerven, leidde in augustus 1941 tot een crisis in de schoot van de vnv-leiding. Het ontlokte een debat over de modaliteiten van de vnv-collaboratie en over de vraag hoe het verder moest. Twee vleugels stonden tegenover elkaar. Ze formuleerden radicaal tegenovergestelde voorstellen. Aan de ene kant waren er Reimond Tollenaere en Edgard Delvo. Ze hadden Staf De Clercq gesteund in de onderhandelingen met de ss. Ze kregen gedurende de enkele maanden dat hij lid van de leiding was, de steun van Pol Le Roy. Delvo verwoordde hun opvattingen in een lijvig rapport waarin hij betoogde dat het vnv niet moest streven naar politieke garanties. De partij moest haar vertrouwen in de Führer stellen en daardoor de voorwaarden scheppen nodig om eisen te kunnen stellen op het moment dat de beslissingen genomen zouden worden, dat was na de eindoverwinning van Duitsland. Aan de andere kant stond de vleugel die niet wilde weten van onderhandelingen met de ss. Het voortzetten van de collaboratie moest integendeel afhankelijk worden gemaakt van het verkrijgen van politieke garanties, hetgeen o.m. het verdwijnen van een annexionistische beweging tot gevolg diende te hebben. Frans Daels wierp zich op als woordvoerder van deze groep. Hendrik Elias meende dat naar een bondgenootschap met Belgische groepen gezocht diende te worden. Staf De Clercq vond een middenweg. Aan de ene kant stelde hij als doel van het vnv de inschakeling van Vlaanderen in het ‘complex der Germaanse volkeren’, aan de andere kant beklemtoonde hij de Nederlandse lotsbestemming. Voor deze laatste doelstelling wou hij onmiddellijk garanties van Duitsland verkrijgen.