Greep naar de macht

Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933-1945

6.3 Besluit

Hoewel het vnv in vergelijking met de vorige gemeenteraadsverkiezingen bij de verkiezingen van 1938 aanzienlijke vooruitgang boekte, waren de resultaten eerder teleurstellend. De winst bleef beperkt tot de kleine gemeenten. Over het algemeen stagneerde het vnv in steden en grote gemeenten. Dit zette de toon in de commentaren. Binnenskamers was de vnv-leiding eerder ontgoocheld. De uitslagen waren een eerste aanwijzing dat de partij niet moest rekenen op een herhaling van de spectaculaire doorbraak van 1936. Ook de concentratie gaf niet wat ervan werd verwacht. Slechts in een beperkt aantal gemeenten leverde de rechtse Vlaamse concentratie winst op. Deze gemeenten waar voornamelijk vnv'ers samen met kvv'ers bestuurden, zijn een bewijs dat het isolement van het vnv zeker niet absoluut was. Op vele plaatsen was de kloof tussen links (vrijzinnig) en rechts (katholiek) groter dan tussen het vnv en de andere partijen. De katholieke rechtse Vlaamse Beweging speelde een bindende rol.

De verkiezingsstrijd had weer serieuze deuken aangebracht in het toch al geringe vertrouwen tussen de leiding van de kvv en die van het vnv. In een open brief aan Alfons Verbist beklaagde Volk en Staat-hoofdredacteur Antoon Mermans er zich over dat een groot deel van de Vlaamse katholieke kranten, ook die welke sterk bij de kvv-leiding aanleunden, het vnv hadden verketterd. Het waren dezelfde kranten die na de verkiezingen het failliet van de concentratie verkondigden.

De tegenvallende uitslagen van de concentratielijsten zouden de kvv-leiding ertoe aanzetten om afwijzend te staan tegenover het vnv. Bij de parlementsverkiezingen die enkele maanden later volgden, werd dat nog duidelijker.

[p. 261]

De verkiezingsstrijd in 1939 begon onder een gunstig gesternte voor het vnv: de regering was gevallen over een communautair probleem. De affaire-Martens werd bovendien door vele commentatoren aangevoeld als een bewijs van de verloedering van het politieke bestel. Toen twee weken voor de verkiezingen Duitsland Bohemen-Moravië annexeerde, verschoof de aandacht volledig naar het internationale gebeuren. In de campagne van het vnv werd de nadruk gelegd op de communautaire problematiek en op de economische crisis, terwijl de internationale politiek in mineur werd behandeld. De andere partijen, ook de kvv, vielen het vnv aan als een Duitsgezinde en fascistische partij.

De Vlaams Nationaal Blok-formule die in 1936 succes had gesorteerd, werd herhaald. De opvallendste niet-vnv'er op de Vlaams Nationaal Blok-lijsten was Florimond Grammens als lijsttrekker in Antwerpen. Zijn kandidatuur gaf het Vlaams Nationaal Blok in Antwerpen, maar ook elders, het propagandistische voordeel zich te kunnen profileren als de Grammenslijst. Elders vormden de lijsten zich zoals te verwachten en te voorzien. Alleen de kandidatuur van Hendrik Borginon verdient nog een beschouwing. De man die in 1936 in ‘smadelijke omstandigheden’ - dixit Borginon - de eerste plaats in Antwerpen had aanvaard en die om ideologische redenen in diepe onmin leefde met het vnv, duwde de kamerlijst in Brussel. Hij hield er een gecoöpteerd senatorschap aan over en bleef zo voor de buitenwereld een boegbeeld van het vnv.

Het Vlaams Nationaal Blok kreeg op 2 april 1939 12,8% van de stemmen in de Vlaamse arrondissementen en in Brussel (+1,3%). Het leverde één zetel winst op. De winst was bijna volledig toe te schrijven aan de vooruitgang in de provincie Antwerpen en vooral aan de Grammenslijst in het arrondissement Antwerpen. Elders in Vlaanderen was er over het algemeen een stagnatie waar te nemen. De weliswaar lichte terugval in de arrondissementen van enkele vnv-boegbeelden en het tanen van Staf De Clercqs populariteit waren vege tekenen. De vnv-leider mocht zijn volgelingen dan wel inprenten dat het vnv oprukte naar de macht, via legale weg was dat niet bepaald voor morgen.

Het vnv stond na de verkiezingen van 1939 geïsoleerder dan ooit. Rex was weggeveegd en met de overblijvende rexistische mandatarissen bleek geen zinvol gesprek meer mogelijk. In de kvv bestond geen bereidheid om nog met het vnv te onderhandelen. Het vnv had geen politieke bondgenoten meer.