Greep naar de macht

Vlaams-nationalisme en Nieuwe Orde. Het VNV 1933-1945

1.2 De stichtingsproclamatie van het VNV

Op 7 en 8 oktober 1933 verscheen in de Vlaams-nationale weekbladpers de langverwachte stichtingsproclamatie van de nieuwe Vlaams-nationalistische eenheidspartij³³.

VLAAMS NATIONALE KAMPGENOTEN!
Eindelijk hebben de verscheidene eenheidspogingen in onze Vlaams-nationale gelederen tot de definitieve oprichting ener eenheidsorganisatie geleid.
Het Vlaams Nationaal Verbond is opgericht.
Het Vlaams Nationaal Verbond stelt zich tot doel en onafgebroken taak de bevrijding te bewerken van het Vlaamse volk en de bevordering der Nederlandse volksgemeenschap.
Wij behoren tot de ene Nederlandse natie; niet uit eigen wil, maar door de machtsbeschikking van vreemde heersers zijn we gescheiden.
Uit de diepten van ons kultureel en stoffelijk verval is bij alle overtuigde Vlamingen het bewustzijn ontwaakt dat alleen de verovering van onze politieke zelfstandigheid samen met de vestiging der Nederlandse volkseenheid leiden kan tot de gezonde en harmonische ontwikkeling van ons nationaal bestaan.
Het Vlaams Nationaal Verbond wil met dit grootse doel voor ogen alle Vlamingen opleiden tot volwaardige Dietsers.
Het wil de samenwerking tussen de beide Nederlandse volksdelen bevorderen en door het verwekken van een innige wederzijdse liefde voor ons gemeenschappelijk nationaal erfbezit in Noord en Zuid de drang tot hereniging aanvuren.
Het moet intussen onze dagelijkse taak blijven de voortwoekerende verfransing met hardnekkigheid terug te dringen en in de plaats de gezonde nationale geest op te wekken.
Van elke brok zelfstandigheid welke wij kunnen veroveren zullen wij ten volle gebruik maken om de aanvalskracht van onze beweging te verscherpen.
De nationale beweging is echter veel te ruim om in een enge partijstrijd te kunnen geleid en begrensd worden; deze moet dan ook tot zijn werkelijke waarde, die er in hoofdzaak een propagandistische is, herleid worden.
Tegelijk met de nationale herleving betrachten wij een sociaal-ekonomische herinrichting van de algehele volksgemeenschap.
Wij bekampen het ekonomisch en politiek liberalisme met zijn noodlottige gevolgen als overheersing van het groot-kapitaal, proletarisering der massa's, partijenstrijd, ontwrichting van het leven der natie.
Wij bekampen het marxisme met zijn materialisme, zijn klassenstrijd en zijn machteloos internationalisme.
Wij bestrijden de verwording van het huidige parlementarisme als noodlottig voor een gezonde inrichting der maatschappij.
Wij willen het herstel der samenhorigheid tussen alle standen der natie, alle volksgenoten solidair gebonden en gericht op het gemeenschappelijk welzijn³⁴.
Op deze beginselen en volgens deze richtlijnen is het Vlaams Nationaal Verbond opgericht.
Ten aanzien van het gezag der leiding, van de degelijke organisatie van het Vlaams Nationaal Verbond, van de flinke opleiding der strijdgenoten, is er vereist:
Van alle leiders: een koene besluitvaardigheid, een volledige zelfverloochening, een onbeperkte werkzaamheid; van alle strijdgenoten die tot onze rangen toetreden: een vrijwillige doch dwingende tucht en volgzaamheid, het geloof en het volste vertrouwen in de leiding, een gedurige kampvaardigheid tegenover de vijand.
De geordende centralisatie, welke wij voor de stevige organisatie van ons verbond onontbeerlijk achten, vergt

33 Al naar gelang van de verschijningsdag van de bladen verscheen de proclamatie de 7de of de 8ste. De proclamatie werd later o.m. gepubliceerd in de brochure Kester 1934-1935. Dietschland Hou-Zee: Eigen verzameling documenten.

34 Na deze paragraaf volgde in de tekst van 10 juli 1933: ‘Wij willen een gezonde en aangepaste volksmedezeggenschap en democratie, welke een oude Nederlandse traditie vormen.’

[p. 105]

van alle toetredende groepen het onverbiddelijk opgeven van alle provincialisme en gewestelijk particularisme.
Eénzelfde geest, éénzelfde wil moet door onze rangen varen!
Alleen in deze voorwaarden heb ik de leiding van het vnv aanvaard.
Als organisatorische lichamen worden ingericht:

1.	de sociale centrale^35
2.	de politieke centrale^36
3.	de culturele centrale^37
4.	de perscentrale^38
5.	de jeugdcentrale^39
6.	de centrale voor vrouwenorganisatie

Deze zes centrales zijn de grondpijlers van onze hernieuwde nationale beweging; op hen rust de taak ons Vlaamse volk in onze beweging in te lijven, te organiseren, op te voeden.
Zij zullen de nationale strijd met scherpe beginselvastheid en onverbiddelijke krachtdadigheid voeren.
Deze strijd moet thans onmiddellijk aangevat.
In elke gouw gelast zich de gouwleider met de direkte inrichting en verantwoordelijke leiding der strijdorganisaties.
Aan de leiders der centrales en aan de gouwleiders werden uitvoerige opdrachten gegeven.
Samen met de Leider, de algemene propagandaleider⁴⁰ en de beheerder der financies vormen zij de hoofdraad van het Vlaams Nationaal Verbond.
Bij de Leider en de hoofdraad berust alle gezag⁴¹.
Alle Vlaams-nationale groeperingen worden tot aansluiting aangezocht. De toetredende verenigingen zullen ontbonden en volgens de direktieven van het vnv heringericht worden.
Onverwijld zal er overgegaan worden tot de aanstelling van de leiders der centrales, de gouwleiders, arrondissementsleiders en plaatselijke leiders.
De hoofdzetel van het Vlaams Nationaal Verbond is gevestigd te Brussel.
De leider van het Vlaams Nationaal Verbond
Staf De Clercq

De genese van bovenstaande tekst bracht aan het licht dat de fascistischgezinde vleugel grotendeels zijn stempel drukte op de redactie van de stichtingsproclamatie. Nu rijst de vraag in welke mate de vnv-geboorteakte embryonaal fascistisch kan worden genoemd.

Vooraleer deze analyse te maken is het nodig stil te staan bij het begrip fascisme. Het is een van de meest beladen en daardoor wetenschappelijk moeilijk te hanteren begrippen. Sommigen pleiten ervoor het zonder meer te schrappen als wetenschappelijk begrip⁴². Anderen wijzen op de enorme verwarring waaraan het begrip ten prooi is gevallen. De Nederlandse historicus Herman von der Dunk drukte het plastisch uit: ‘Historici, sociologen, politicologen, en wie zich verder in het debat hebben gemengd [lijken] op de geestelijk gestoorden die met elkaar een conversatie trachten te voeren, waarbij elk het in een andere taal over andere dingen heeft [...].’⁴³ Het is een boutade, maar het blijft niettemin een ernstige waarschuwing aan het adres van degenen die het begrip fascisme willen hanteren als een wetenschappelijk begrip. Een duidelijke definiëring is noodzakelijk.

Ik hanteer de term fascisme als een algemeen begrip dat zowel het Italiaanse fascisme als het Duitse nationaal-socialisme omvat en de vele verwante bewegingen in Europa tijdens het Interbellum. Onderzoekers hebben die bewegingen vergeleken en kwamen tot de vaststelling dat ze een aantal gemeenschappelijke kenmerken vertoonden. Zo werd een typologie van het fascisme opgesteld die meteen gehanteerd kan worden als een analytisch instrument. Ik gebruik de typologie zoals die ontworpen werd door Stanley Payne⁴⁴. Ze berust op een vrij grote wetenschappelijke consensus. Payne bouwde verder nog op de inzichten van de befaamde fascisme-specialisten Ernst Nolte en Juan Linz⁴⁵.

35 De tekst van 10 juli 1933 vermeldt bij de sociale centrale: ‘Zij ontwerpt naar de hierbovenstaande richtlijnen, een grondig sociaal programma, richt tot verwezenlijking ervan alle nodige organismen op en wendt alle noodzakelijke middelen van organisatie en propaganda daartoe aan. Zij vormt een stevig kader van bekwame sociale leiders en verenigt de leden in degelijke organisaties. Zij voert een gedurige propaganda in de pers, door brochuren, aanplakbiljetten enz.’

36 De tekst van 10 juli 1933 vermeldt bij de politieke centrale: ‘Organiseert de Vlaams-nationale strijdgenoten in sterke, tuchtvolle gelederen, leidt de nationale strijd volgens de beginselen van het Verbond, leidt de leden op tot bewuste, moedige medestrijders, regelt en leidt de verkiezingsactie, richt landdagen, congressen, betogingen in, financiert de Vlaams-nationale strijd.’

37 De tekst van 10 juli 1933 vermeldt geen cultuurcentrale.

38 De tekst van 10 juli 1933 vermeldt bij de perscentrale: ‘Aan haar leiding worden toevertrouwd: beheer en redactie van de Vlaams-nationale dag- en weekbladen, het uitgeven van alle studie- en propagandaschriften, brochuren, aanplakbrieven e.a., de buitenlandse voorlichting, kortom alle persuitgaven met betrekking tot de dagelijkse strijd.’

39 De tekst van 10 juli 1933 vermeldt bij de jeugdcentrale: ‘Organiseert de jeugd in flinke jeugdverbonden, studiebonden, verweergroepen enz...; leidt de jeugd op tot bewuste onderlegde, offervaardige Vlaams-nationalistische strijders, vormt de reservekaders voor de andere organismen’.

40 In het hierboven al genoemde zestien-puntenprogramma dat Staf De Clercq het ‘vertrouwelijke vnv-programma’ noemde, wordt de taak van de propagandaleider omschreven. Hij is zowat de rechterarm van de leider. Het is een bezoldigde functie. De leider kan hem waar dan ook inzetten voor het uitvoeren van beslissingen. Hij is ook de plaatsvervanger van de leider. In de eerste plaats zal hij zich bezighouden met de uitbouw van de organisatie. De tekst stelt letterlijk dat hij een soort algemeen secretaris is. Noch de stichtingproclamatie noch het zestienpuntenprogramma voorziet in de eigenlijke functie van algemeen secretaris.

41 De stichtingsproclamatie vermeldt niet de precieze verhouding tussen de Hoofdraad en de leider. Het zestien-puntenprogramma vermeldt dat de Hoofdraad ‘richtingen, directieven en standpunten’ vaststelt. De leider heeft vetorecht. De leider benoemt en ontslaat alle leiders. Hij heeft dus een zeer grote macht die alleen wordt beperkt door het recht tot het instellen van een motie van wantrouwen door de Hoofdraad.

42 G. Allardyce, What Fascism Is Not: Thoughts on the Deflation of a Concept, in: American Historical Review, jg. 84, 1979, pp. 367-394.

43 H.W. von der Dunk, Het fascisme - een tussenbalans, in: Internationale Spectator, jg. 24, 1975, 1, p. 32.

44 S. Payne, The Concept of Fascism, in: S.U. Larsen, B. Hagtvet en J.P. Myklebust (ed., o.l.v.), Who were the Fascists? [...], pp. 14-25.

45 E. Nolte, Die faschistische Bewegungen [...], München, 1966; J.J. Linz, Some Notes Towards a Comparative Study of Fascism in Sociological Historical Perspective, in: W. Laqueur (ed.), Fascism [...], pp. 13-78.

[p. 106]

Payne maakt een onderscheid tussen de fascistische negaties, de fascistische ideologie en de fascistische stijl en organisatie.

1.	De fascistische negaties: - antiliberalisme - anticommunisme - anticonservatisme.
2.	Ideologie en doelstellingen: - de vorming van een nieuwe nationalistische staat, niet gebaseerd op de traditionele principes of modellen; - de organisatie van een nieuw soort gereguleerde nationale economische structuur met een geïntegreerd multiklasse systeem dat in staat is de sociale relaties om te vormen. Het wordt nationaal-syndicalisme, nationaal-socialisme of nationaal-corporatisme genoemd; - de vorming van een nieuw rijk of de bewerkstelliging van een revolutie in de relatie van de natie met andere machten; - de vorming van een idealistische, voluntaristische massa en de realisatie van een moderne, zelfgedetermineerde geseculariseerde cultuur.
3.	Stijl en organisatie: - nadruk op de esthetische structuur van massabijeenkomsten, symbolen en politieke choreografie, gebruik makend van romantische en/of mythische aspecten; - poging tot massamobilisatie en de militarisering van de politieke praktijk en stijl, met o.m. de vorming van een massale partijmilitie; - positieve evaluatie van geweld en de bereidheid tot het gebruiken van geweld; - extreme nadruk op de mannelijkheid en op de dominantie van de man omkaderd door een organische opvatting van de samenleving; - nadruk op de jeugd en op het generatieconflict, weliswaar binnen het nationale kader; - een tendens tot een autoritair, charismatisch en persoonlijk leiderschap, waarbij de leider al dan niet tot op zekere hoogte verkozen wordt.

Bovenstaande typologie impliceert niet dat het fascisme een uniform fenomeen is. Een fascistische beweging kan nog veel andere kenmerken vertonen die zelfs karakteristieker kunnen zijn voor die beweging dan de specifiek fascistische kenmerken.

De stichtingsproclamatie van het vnv beantwoordt aan vele van de door Payne gesignaliseerde kenmerken. De voor het fascisme typische tweeledige doelstelling is duidelijk aanwezig in de proclamatie: aan de ene kant de vorming van een nieuw rijk door een wijziging van de nationale grenzen, aan de andere kant de vorming van een totaal nieuwe samenleving met nieuwe sociale verhoudingen. Dit doel wordt bereikt door de vorming van een voluntaristische massa. In de proclamatietekst wordt dit vertaald als ‘ontwakend bewustzijn’ en ‘nationale herleving’. In feite wordt het groeiende Vlaams natiebewustzijn gelieerd aan een nieuw maatschappelijk bewustzijn. Beide zijn onlosmakelijk verbonden. Als de natie zich bewust wordt, zal zij de aansluiting bij Nederland en de solidaristische corporatieve samenleving als vanzelfsprekend aanvaarden.

Bewustwording leidt tot gezondmaking. Al wat de natie verdeelt staat de bewustwording (dus de gezondmaking) in de weg. De tekst verwerpt het ‘huidige’ parlementarisme expliciet en de partijen impliciet. De activiteiten van de eigen partij worden omschreven als propaganda met het oog op de bewustwording van de natie. De partij wordt dan ook geen ‘partij’ genoemd maar een ‘verbond’. Haar doelstellingen overstijgen a.h.w. de politiek. De politiek van het verbond is gezondmakend in tegenstelling tot de politiek van de partijen die verziekend werkt.

Door de toevoeging van het adjectief ‘huidig’ bij parlementarisme wordt de antidemocratische doelstelling afgezwakt. Belangrijker is wat er níét staat. Doordat de passage over

[p. 107]

democratie en volksmedezeggenschap werd geschrapt, ontbreekt iedere aanwijzing over het al of niet aanvaarden van een politiek systeem dat is gebaseerd op een vertegenwoordigend lichaam dat via algemeen enkelvoudig stemrecht wordt aangesteld.

Twee typische anticomponenten maken deel uit van de proclamatie. De anticommunistische en antiliberale componenten worden expliciet in de tekst vermeld. Dat is niet het geval voor het anticonservatisme. De tekst heeft wel een antiburgerlijk karakter. Hoewel het begrip revolutionair niet ter sprake komt, heeft men het toch over een permanente strijd die een volledige persoonlijke opoffering vergt.

Het verbond is autoritair ontworpen. Dwingende tucht en blinde gehoorzaamheid zijn de pijlers van de organisatie. Aan de top beslist een lichaam dat uit veertien mensen bestaat. De precieze verhouding binnen die groep wordt niet vastgelegd. De verhouding tussen de leider en de andere leden in dit lichaam evenmin. Qua concept zweeft het vnv tussen het eenleiderprincipe en de collectieve leiding.

Over de stijl van de nieuwe organisatie zegt het document niet veel. Toch worden in de proclamatie de politieke verhoudingen in zekere mate gemilitariseerd: ‘een gedurige kampvaardigheid tegenover de vijand’, ‘de aanvalskracht van de beweging’. Over een partijmilitie wordt niet gesproken, evenmin over het gebruik van politiek geweld. Ook op dit punt is wat er níét staat van belang. Het is opvallend, gezien de traditie van het Vlaams-nationalisme, dat er nergens gesproken wordt over het antimilitarisme. Een van de wrijvingspunten met het Antwerpse Front was precies de opname van een principieel pacifistisch standpunt. Het niet opnemen van een dergelijke verklaring is veelbetekenend en zeker niet toevallig.

Een analyse van de geboorteakte toont aan dat alle voorwaarden aanwezig waren om later uit te komen op een op fascistische leest geschoeide Vlaams-nationalistische partij. De vraag die het vervolg van deze studie moet beantwoorden, is of het inderdaad zo'n partij is geworden.