|
| |
| |
| |
[Woord vooraf]
Dit oud dichtwerk, het leven van S. Amand behelzende, scheen ons onder twee opzichten
belangrijk. Als voortbrengsel onzer middeleeuwsche letterkunde bezit het groote
verdiensten, en als historisch gedenkstuk is het niet zonder waerde. Vele zaken
vindt men aldaer aengestipt, welke men vruchteloos zou zoeken in de latijnsche
levensbeschryving van dezen heiligen door zijn leerling Baudemond, 't zy die
byzonderheden in den oorspronkelyken text onopgenomen bleven, of later door de
afschryvers of uitgevers werden weggelaten. Mogelijk, door Gillis van de Wevel in de XIV eeuw, uit den mond des volks
verzameld, werden zy dan eerst tot een volkomen geheel aeneengesnoerd en
dichterlijk voorgesteld. Wat er van zy, deze nederduitsche bewerking is zonder
twyfel de volledigste, en behelst vele schoone legen- | |
| |
den en
plaetselyke overleveringen, welke men elders niet aentreft, even als belangvolle
berichten over dit vroege tijdstip onzer geschiedenis, en den staet dezes lands
onder onze heidensche voorouders der VII.e eeuw.
Als S. Amand hier te lande de Evangelieleer kwam prediken, waren nog schier al de
volkeren van den Duitschen stam aen de heidensche godsdienst verknocht gebleven,
en in weêrwil der vroegere betrachtingen zyner voorgangers (S. Servatius, S. Vedastus en S. Eloi), had de bevolking van Vlaenderen, Braband,
Limburg, Maesgouw en Haspengouw de oude zeden en gebruiken behouden. Zelfs
naderhand werd men gedwongen den bisschopszetel van Tongeren, meermaels Heidensch-Tongeren genaemd, naer
Luik te verplaetsen, om dat de inwooners dier stad
en de Limburgers in 't algemeen te zeer de voorvaderlyke overleveringen
beminden, en gerugsteund werden door de Nedersaksische volkeren, die den
geweldigen arm van een Karel den Grooten behoefden om Thor en Woden af te
zweren.
S. Amand, door de Bollandisten de apostel der Nederlanden
genaemd, werd in Aquitanie, mogelijk van frankische ouders, geboren. Door het
licht van Christusleer bestraeld, voelde hy zich, van zyne vroegste jaren, tot
het voortplanten der ware geloofsbegrippen aengezet. In het jaer 627 bevond hy
zich te Rome, waer hy gekomen was om de aflaten te verdienen, welke dan
uitgeschreven waren, want die pardoene, zegt de dichter v.
1483, ne sijn niet cleene,
Wie dattere ten salighen tide mach comen,
Als die jaerscare es ghenomen,
Drie zielen machiere quite halen,
Ende daer toe alle sonden betalen,
Die meinsche ter weerelt doen mochte.
| |
| |
Aldaer ook ontving hy het bevel, uit den mond van S. Pieter-zelven, door
bovennatuerlyke macht hem verschenen, van in Nederduitschland het Evangelie te
gaen prediken.
Na eenigen tijd in Engeland verbleven te hebben om de saksische tael te leeren,
kwam hy te Noyon by den bisschop, die hem brieven van koning Dagobert bezorgde,
waerdoor bevolen werd den genen, die, door de predicatien onovertuigd, aen zyne
beden doof bleven, het doopsel met geweld toe te dienen, als Baudemond getuigt
(bl. 249): Ut ad regem Dagobertum pergeret, epistolasque ex jussu
illius acciperet, ut, si quis se non sponte per baptismi lavacrum regenerare
voluisset, coactus à Rege, sacro ablueretur baptismate.
Hy begon zijn zendelingstocht te Thorout, waer Thor als
de opperste God werd geëerd. Zyne leeringen bleven hier niet zonder vrucht, en
welhaest werden er honderden gedoopt (v. 2693):
Ende zy haelden cupen ende water daer inne.
Het werter gedoopt in Christus name
XI.c ende xxxiij; Gode bequame
Was dese tijt ende dese stonden.
Hy liet een zyner jongers, Dommelin, te Thorout en kwam het geloof te Gent prediken, waer hy ook veel volk bekeerde. Van daer
trok hy naer Kortrijk, en waer hy zich ophield bewrocht
hy ontelbare bekeeringen, te Haerlebeke, Ingelmunster, Roeselare, (v.
3241):
Oudenaerde, Duenze, Nevele mede,
Thielt, Muelnebeke ende Ruselede,
Ende andere dorpe, die ic niet al
Can ghenoemen noch ghetal.
Verder trok hy te Oedelem, te Knesselare, te S. Joris-
| |
| |
in
Distele en door het Woud-Zonder-Genade naer Brugge en Oudenburcht, en gansch Vlaenderen
belijdde welhaest het Christen geloof (v. 3177):
Sonder Aelst en Gheeroudsberghe,
Ende daer omtrent, in grooten erghe
Al dat volc, hebbic verstaen.
Kort daerop ging hy naer Tongeren en Maestricht, en daer hy door Adeltrude, des
graven dochter van Haspengouwen werd ondersteund, hadden zyne predicatien aldaer
een goed gevolg. Graef Bavo zelf kwam tot 't Christengeloof over, en door
deszelfs invloed werd S. Amand veel geholpen
gedurende zyne reis door Braband, waer hy eene abdy te Nivelle stichtte, en te
Antwerpen, Deurne (Querquelodora), Geel, Geertruidenberg en in andere steden kerken deed opryzen,
waer vroeger afgodstempels stonden, nam, ubi fana destruebantur, vir Domini Amandus statim monasteria aut ecclesias construebat, zegt Baudemond.
Na eenigen tijd te Maestricht en Tongeren als bisschop verbleven te hebben, kwam
hy in 't land van Pevele (ditio Pabulensis), tusschen Doornik
en Kamerijk. Daer bekeerde hy vele Heidenen en Joden;
en koning Dagobert schonk hem een dorp, tusschen de Scarpe en Elne gelegen, van
welk acht der rondliggende hoeven afhanklijk waren. Hier stichtte S. Amand een
klooster (monasterium Elnonense, het Elnersticht), waer hy de
laetste jaren zijns levensloops overbracht. Na zynen dood in't jaer 684 werd
deze abdy naer den stichter, S. Amand geheeten, en is tot op
heden onder dezen naem bekend (D. ii. v. 3528):
Want desen cloester, sijt seker van dien,
Es verwisselt sinen name,
Na dat Amand, die sonder blame
| |
| |
Was, van deser weerelt sciet,
Ende dit menschelike leven liet,
Ende oynt sindent daer naer
So bleef die cloester ende die stede
Sente Amands heetende, dat's waerhede.
Over den Dichter dezer levensbeschryving, Gillis de
Wevel, zijn ons geene berichten toegekomen, dan degene welke hy-zelf in
den loop des werks heeft aengeteekend, waerdoor blijkt dat hy dit in zyne
jongheid schreef om de ledigheid te vlieden, daer hy zegt (v. 1374):
Ic bidde hem allen, die dit ghedichte
Lesen hooren, dat si niet lichte
Mi begripen in der saken,
Al can ic niet wel mine sprake
Vulbringen in haren wille,
Want ic kenne beede lude ende stille
Ende ne soucker gheen winninghe an
Van gelde noch van mieden mede,
Maer dien loon der moghenthede
Gods van hemelryke, sonder waen,
Hopic dat ic sal ontfaen,
Ende oec dien waeromme ic dichte meest,
Es bi dat mine herte ghevreest
Van haer selven es, dat so mochte
Vallen in eenich quaet ghedochte,
Huter ledicheit, daer ic in ware,
Ende commen in der duvelen scare,
Dies mi moete verden God,
Die in alle saken doet sijn ghebod.
| |
| |
Deszelfs naem gaf hy in het voorlaetste hoofdstuk op de volgende wijs te raden:
Een mijn vrient heeft mi ghebeden,
Dat ic door hem t'enegher stede
Dies so dedic mijn talent,
Om dat ic hem payen soude
Ende dat ic ooc niet en woude
Al te seere sijn benaemt mede,
Om dat men in eenighe hoverdichede
Mochte merken dat ic 't dade;
Ende wert alsoo in mi te rade,
Dat ic mi soude in sulken avise
Noemen, dat hy in vroeder wyse,
Moeste verdocht sijn ende voortgaen,
Die minen name soude verstaen.
Dus beghinne ik, nu wilt mi hooren.
Twee silleben in minen name siet,
Ende elke sillebe, verstaet bediet,
Es ghespelt met letteren drie,
Daer af es dierste, nu hoort na mie,
Sonder ghetal wesende vercoren,
Die sevende die staet in 't a.b.c. voren,
Dandere twee letteren hebben ghetal in
Van I ende L, no meer noch min.
Dander sillebe van minen name
Heeft oec drie letteren sonder blame,
Dies ghetal hout van den tween
Contrarie den anderen L. ende I,
Ende oec so esser een lettre bachten,
Die hem van ghetale moet wachten,
Maer van den a.b.c. ten achtersten hende
Es so de neghenste wel bekende.
| |
| |
Dus die mire namen willen sijn cont,
Besoucke in siere herten gront,
Waer hi dit ghetal in namen vinde
Ende dan mi te noemene bewinde.
Nu hebdi minen voorname ghehoort,
Dies wisic hu minen toename voort
Daer men twee woorden in mach verstaen:
Teerste woort heeft maer eene sillebe ontfaen
Met twee letteren wel ghespelt,
Dies deerste lettere D telt
Ende d'andere en heeft gheen getal in,
Maer d'andere vocael es no meer ne min.
't Ander woort twee silleben uut gheeft
Ende elcke sillebe drie letteren in heeft,
Die houden die eerste twee letteren ghetal,
Die derde lettre van der sillebe mede
Es dander vocael in elke stede,
Die achterste sillebe van den woorde,
Daer minen name in endt bi accoorde,
Heeft in drie lettren, deerste telt V,
Dander es dander ghetal, als ic scrive,
Ende dander vocael dies goemt,
Voort dachterste lettre men L noemt.
Nu hebdi minen name ghehoort
Door mins vriends bede, dies siet voort
Die somme van den ghetale mede,
So vindi D.C. ende LXVII de deser stede.
Naer deze opgave vindt men den naem des dichters: gILLIs De WeVeL, waer in men
het opgegeven getal 667 aentreft. Hy eindigde het werk den 27 in Lauw-maend van
't jaer 1366 binnen Brugge, zoo de laetste verzen te
kennen geven:
| |
| |
Nu eyst tijt, dat ic een hende
Die ic in vlaemsche hebbe ontbonden
Van Sente Amande, die t'aller stonde
Sijn leven voughde in grooter duecht,
Daer die menighe bi wert verhuecht,
Die welke hi bekeeren dede
Ten salighen gheloove van kerstinhede,
Alsoo 't hier voren staet ghescreven.
Desen bouc hebbic ghegheven
Ende up den xxvijsten dach,
Die men in laumaent tellen mach,
Als in 't karnacioen stont openbare
Ghescreven XIII ondert jaer
Te Brugghe in die goede stede
Was dese legende eerst ghemaekt. enz.
Van dit belangrijk dichtwerk is slechts één afschrift bekend, mogelijk het
oorspronkelyke, daer het geschrift tot de XIVe eeuw schijnt
te behooren. Het is een boekdeel in papier, kl. quarto-formaet, en berust in de
stadsbibliotheek te Gent. Het
Leven van S. Amand
, bevattende 12,467 verzen, staet vooraen in het boek, en neemt de 236
eerste bladzyden in. Verder behelst dezelfde band nog twee opstellen door
dezelfde hand geschreven: het
Tondalus-Visioen
in proza, en een Glossenlied op het
Ave-Maria; beide deze stukken gaf ik reeds in het II.e Deel der
Oud Vlaemsche gedichten der XIIe en XIIIe eeuwen
in het licht.
PH.s BLOMMAERT.
|
|
Auteursrechtvrij