Gesprekken met Walschap. Tweede deel: Van Soo Moereman tot Het Avondmaal

[p. 217]

17 - Nieuw Deps (1961)

Waarom hebt u zo laattijdig ertoe besloten een vervolg op Houtekiet te schrijven?

Omdat het niet gemakkelijk is een levensdroom (want dat was de Houtekiet-reeks) die door oorlogs- en andere omstandigheden onbewust op de achtergrond geraakte, geheel te verzaken.

*

U vertelt hier de evolutie van een kleine kern tot een wijdvertakte familiestam en tot een dorp met industriezone. Hebt u dit alles spontaan of volgens plan op papier gebracht?

Zoals altijd spontaan en dat viel mij niet zo moeilijk daar ik het dorp en de meeste personages kende.

*

Vond u de ontwikkeling van een agrarische naar een industriële maatschappij, met de daarmee verbonden sociale en psychologische mutaties, als onderwerp belangrijk genoeg om er een boek aan te wijden?

Ja, omdat ik de cyclus als een wereldgeschiedenis zag, als dat niet te veel gezegd is, en de overgang van landbouw naar industrie daarin wel het grootste feit is, groter in elk geval dan de meeste historische evoluties, waarmee ik in een dorpsverhaal weinig kon doen. Ik heb u reeds gezegd dat een poging om de Asveer van Bejegening van Christus te vergezellen op een reis door de geschiedenis (Europese middeleeuwen, renaissance, Franse revolutie, enzovoort) mijn krachten te boven en de coördinatie van een sluitend verhaal te buiten ging.

*

[p. 218]

U hebt zich waarschijnlijk geïnspireerd op de Rupelstreek?

Natuurlijk, zij grenst aan mijn Deps en de industrie, hoofdzakelijk steengelagen in handen van bazen die zichzelf uit de arbeidersstand hadden opgewerkt, heeft er zeer lang het karakter van familiale ondernemingen vertoond. Nu nog draagt het aspect van de streek daar de sporen van. Zij ziet er hier en daar nog altijd uit als een ordeloze agglomeratie van kleinburgerlijke bedrijven.

*

Ging uw aandacht vooral naar die maatschappelijke evolutie of was het uw wens Jakob te doen oprijzen te midden van het boek als een centrale held, zoals eens Houtekiet?

Het was mij vooral te doen om Jakob, de tweede Houtekiet. Hij moest de stam op hedendaags peil brengen, zodat zich uit zijn kinderen en de kleinkinderen van Iphigenie moderne helden naar mijn hart konden losmaken.

*

Nieuw Deps heeft niet het lyrisme, de grote epische adem en vaart, noch de dramatische spanning van Houtekiet. Hoe komt dat?

Ik was toen moe en droef, ‘woest en moe’ zoals A. Roland Holst zegt. Dat is echter niet de enige oorzaak van het verschil. Houtekiet is veel conciezer geschreven, nu en dan met opzet zelfs in de hagiografische toon van de Fioretti.

*

In Houtekiet hebt u rond de machtige hoofdfiguur een meeslepende solidariteit van het hele dorp geëvoceerd; in Nieuw Deps daarentegen moet die familiegeest grotendeels de plaats ruimen voor moord, bedrog, twist, onenigheid, misverstanden allerhande. Vanwaar deze overgang naar de uitbeelding van familie en groep als milieu van conflicten?

[p. 219]

Ik was toen moe en droef, ik schreef om stand te houden.

*

U hebt aan Jakob de trekken geschonken die u in zijn vader reeds dierbaar waren: reuzenkracht, genie, radicale vrijheidszin, vrije seksualiteit. U laat hem ook, zoals zijn vader, op zijn eentje grootse dingen verrichten. Hij zet dus uw Houtekiet-evangelie voort en belichaamt tevens uw eenmansdroom van geniale realisaties.

Ik wist natuurlijk dat de idylle van Houtekiet onmogelijk kon voortgezet worden. Het tweede deel moest de geleidelijke overgang beschrijven naar het normale leven van een spontaan ontstane gemeenschap. Daarin moesten de kracht, de vindingrijkheid en de vrijheidsliefde van de stichter voortleven.

*

Er is een grondig verschil tussen vader en zoon. Vooreerst op erotisch gebied: de vader is groot liefhebber, de zoon onthoudt zich.

Alleen reeds technisch waren twee dorpsstieren onmogelijk. Zij zouden elkaar totterdood hebben bevochten. Dat blijkt uit de eerste hoofdstukken, waar Jakob zijn vrouw in de beek dompelt en zijn vader opwacht met een geweer. Daarbij ziet Jakob ook in dat de vrouwen zijn vader eindeloos hebben afgeleid en gehinderd. Ik wilde de seksualiteit van Houtekiet niet algemeengeldig verklaren. Bijtijds denk ik eraan dat de hier door mij erkende onmogelijkheid van twee dorpshengsten in tegenspraak schijnt te zijn met mijn antwoord op uw vraag of de ene dorpshengst Houtekiet zich in de realiteit wel kan handhaven. Eén dus wel, de ervaring op vele plaatsen bewijst dat.

*

[p. 220]

Er zijn andere verschillen. De vader leeft, werkt, organiseert spelenderwijs, de zoon is een eenzelvige, gesloten, nijdig gepassioneerde Streber die alles opoffert aan zijn machtsdroom. De vader wordt dan ook sociaal bemind, de zoon wordt wel zwijgzaam gerespecteerd en gevreesd, maar genegenheid krijgt en wil hij niet. Men kan dit verschil interpreteren als een tegenstelling tussen gedroomde idealisatie en bittere werkelijkheid. Beantwoordt de sociale harmonie van Houtekiet aan wat u had willen zijn en de relatie van Jakob, zoals die van René Hox en Salut en Merci, aan wat u meent geweest te zijn?

De vraag verbaast me omdat ik nooit aan die gelijkenis heb gedacht, maar ik kan ze niet negatief beantwoorden. In mijn bedoeling moest Jakob, die vader her en der lopend voor zijn plezier had zien leven, het grote waartoe de Houtekiets in staat waren, resoluut en systematisch aanpakken. Hij is ervan overtuigd daardoor een grotere Houtekiet te worden, hij constateert geleidelijk dat hij noch begrepen noch bemind wordt, juist in en door datgene wat hij beter doet dan zijn vader. Dat maakt van hem de bittere, harde held die ik mij voorstelde, de man die voor de zijnen iets realiseert dat alleen hij tot stand kan brengen en waaraan hij zelf geen voldoening beleeft. De redenen waarom hij zich in zijn bitterheid, geprikkeld door de miskenning, een grotere Houtekiet acht, staan duidelijk in het verhaal. Hij vermijdt door zijn monogamie de vrouwenhistories die geregeld tot herrie leidden. Hij is zo consequent geen kerk te bouwen en er zelfs geen te laten bouwen, terwijl zijn vader tijd en werk stak in een kerk die hij zelf overbodig vond. Ten derde stuwt hij zijn Nieuw Deps van het ouderwetse en irrendabele geploeter op een lap gronds, resoluut de richting van de nieuwe industriële era in. Maar, zoals gezegd, de symboliek van mijn gedachtengang kan wel wortelen, onbewust dan, in die van Ons Geluk (René Hox) en Salut en Merci.

*

Een nog fundamenteler verschil tussen vader en zoon werkt u

[p. 221]

uit naar het einde van het boek toe. Achter zijn zwijgzame en norse machtsdrang blijkt hij, in tegenstelling met zijn serene en machtsbewuste vader, een diep ongelukkig man te zijn, innerlijk vervreemd van allen, ‘diep weemoedig, eenzaam en onmachtig’, boordevol levensmoeheid en misprijzen, voor de mens, in zijn agressiviteit soms radeloos. Hij kan niet ‘begrepen, bemind worden, gelukkig zijn’ en uit zijn avontuur met de gravin blijkt hoe moeilijk voor hem seksuele relatie op menselijk niveau is. Wij hebben deze psyche in uw werk reeds meermaals ontmoet en ze is u wel bekend?

Ja, de explosie van een langzaam opgehoopte woede die Jakob naar het kasteel drijft, gelijkt voor mij op die van Houtekiet na het gesprek met Iphigenie. Daar moet Houtekiet erkennen dat hij met al zijn paardrift de liefde voorbijgelopen is, die hij onbewust heeft gezocht en bewust verloochend en versmaad. In het kasteel constateert Jakob dat hij niet in zich heeft wat hij meende te verzaken in het belang van zijn taak voor stam en dorp. Hij gaat brutaal op die vrouw af en, ook niet wetend wat liefde is, kan hij die vrouw niet eens benaderen. Hij kan niet liefhebben. Dit heb ik inderdaad in mijn werk herhaaldelijk bekend.

*

Reeds vroeger hebben we over uw soms kritisch-afwijzend standpunt tegenover de beschaving gesproken, dat alterneert met momenten waarop u de opgang tot welvaart en cultuur rationalistisch toejuicht. In de primaire natuursfeer van Houtekiet overheerst totaal de levensvreugde, in de meer ontwikkelde, industrieelgeorganiseerde maatschappij van Nieuw Deps worden levensvreugde en welvaart vertroebeld door verdriet en verdeeldheden. Hebt u de bedoeling gehad, misschien onbewust, de afstand tussen natuur en cultuur te belichten?

De bedoeling niet. Op deze vraag zou ik moeten antwoorden in 't lang en in 't breed, want het werkwoord ‘alterneren’ zit er mij

[p. 222]

in dwars. Dit alterneren van kritiek op en dwepen met de beschaving houdt geen innerlijke tegenspraak in. Ik heb vroeger betreurd dat studie de gemoedsrust van de ‘foi du charbonnier’ verstoort. Ik heb ook in Celibaat geconstateerd dat een krachtig boerengeslacht ‘ten onder gaat door de geest’ wanneer zijn zonen intellectuelen in vrije beroepen worden. Vooral in Salut en Merci heb ik kritiek uitgebracht op wat ik als valse beschaving beschouw, bijvoorbeeld het nu prijsgegeven standpunt inzake geboortebeperking, overschatting van middelbaar-onderwijs-idealen, Vlaamse beweging en dergelijke. Dit drievoudig kritisch standpunt is in genen dele in tegenspraak, het is zelfs veeleer een gevolg van de overtuiging, dat de cultuur, die zich leiden laat door vrij onderzoek volgens de methoden der empirische wetenschap, de ware weg der mensheid is. Daarom verwerp ik, op nauwkeurig verantwoorde gronden, zowel de verheerlijking van het verleden, dat nooit beter was dan het heden, als de angst voor de toekomst, die de mensheid steeds heeft geremd en, ondanks de vergroting van de gevaren, minder redelijk is naar gelang onze civilisatorische middelen en krachten toenemen. Niet alleen de pestilenties, waartegen wij geen middel kenden, waren een groter gevaar voor de mensheid dan de atoomkracht, zelfs de uitvinding van het buskruit, dat de Noordamerikaanse autochtonen heeft uitgeroeid, was dat. Om de afstand tussen cultuur en natuur ging het voor mij niet in Nieuw Deps, wel om de hulde aan de technisch scheppende mens, die op eigen kracht, in de goede richting, de vooruitgang bewerkt. In Jakob Houtekiet keur ik niet de geschoolde ingenieur af, die hij trouwens zelf zou willen zijn, noch zelfs de kapitalist, die hij eveneens zou willen zijn, om zijn onderneming kant en klaar te voorschijn te toveren. Ik huldig in hem het spontane genie van de mens.