Gesprekken met Walschap. Tweede deel: Van Soo Moereman tot Het Avondmaal

[p. 58]

7 - Moeder (1950)

Moeder is een verhaal dat naat het hart van het volk is geschreven. Lag het hier, zoals in sommige andere verhalen, in uw bedoeling volksschrijver te worden zoals Timmermans, Claes en anderen vóór u?

Naar een ander soort schrijverschap dan ik heb beoefend heb ik nooit verlangd. Wel vind ik kennis van en liefde voor zijn volk voor de schrijver belangrijk. En wat populariteit betreft, veel gelezen worden en door iedereen bemind en gevierd, is de droom van elke schrijver.

*

Het boek is geschreven tijdens de oorlog voor de reeks ‘Blauwe Snoeckjes’ en door omstandigheden pas later verschenen?

Ja. Het was een reeks waarin Timmermans, Teirlinck, Claes en ik in ploegverband zouden werken en om de beurt een verhaal zouden leveren. Het verhaal is dus quasi op bestelling geschreven.

*

Toch kan men er niet aan merken dat het een minder vanzelf gegroeid boek zou zijn.

Dat doet me genoegen.

*

In technisch en stilistisch opzicht is Moeder te situeren in de sfeer van uw vroegere volksverhalen, maar de verhaalstof is hier omvangrijker, misschien té omvangrijk.

[p. 59]

Het onderwerp sprak mij aan. In de uitwerking was ik gerust omdat ik mij de vertrouwde formule van Volk had gekozen: een gevuld en bewogen leven zeer kort samengevat, ditmaal in de snelle voltrekking van een noodlot. Dit ging in dit geval niet zo gemakkelijk als in de egale loop zonder onverwachte schokken van het gewone volksleven. Er was te veel en niet alles kon even kort en onthecht worden verteld.

*

Toch is uw stilistisch vermogen tot snel comprimeren merkwaardig.

Ik herinner me nog goed dat ik in het kwartet mijn man wilde staan met mijn eigen schrijfwijze. Ook Claes, die voor de ‘Blauwe Snoekjes’ een van zijn allerbeste novellen heeft geschreven, Floere, het Fluwijn, heeft zeer duidelijk in die geest gewerkt.

*

De oorlog is in uw werk na Waldo en Geen Oorlog meer nog geregeld als catastrofe werkzaam. Dat zal wel op uw leven teruggaan?

De voornaamste oorzaak zal wel zijn dat ik de oorlog heb gekend van mijn zestiende tot mijn twintigste jaar. Later nog van mijn tweeënveertigste tot mijn zesenveertigste jaar en daartussen niets dan naweeën en voortekenen van oorlog.

*

Misschien komt daarbij een innerlijk element: uw aanvoeling van het leven als iets agonaals en tragisch?

De tweede oorzaak is inderdaad dat ik herhaaldelijk meende de oorlog te moeten inschakelen omdat een leven daarzonder mij irreëel voorkwam en ik hem wilde elimineren om het mij gemakkelijk te maken. In Moeder is het de eerste én de tweede wereld-

[p. 60]

oorlog omdat deze incommensurabele rampen de gelegenheid bieden tot het helfhaftige moederschap en dit groter doen uitkomen.

*

Overigens is Moeder een pacifistisch boek.

Anti-oorlogser, pacifistischer kon het al niet, toen sommigen de oorlog verheerlijkten als de grote Europese oplossing en het pacifisme subversief was. Die Moeder legt geen zweem van patriottisme aan de dag, ziet in de oorlog niets dan een ramp, doorstaat dat hààr zonen tot de laatste sneuvelen terwijl vreemde soldaten bij haar veilig worden geborgen en zij ze in volle oorlogstijd naar huis laat gaan.

*

U voelde dus in de jongste oorlog niet ‘volksverbonden’, zoals men het toen noemde?

Men heeft nog niet opgemerkt dat ik juist tijdens het hoogtij van de ‘volksverbondenheid’ mijn minst volksverbonden verhalen schreef: Tor, De Consul en ook Moeder.

*

Heeft het verhaal contactpunten met u bekende personen en milieus?

Het situatiepunt was de Kruishoeve uit het Londerzeel van mijn jeugd, er andermaal voor verbouwd en met andere mensen bevolkt; dus eigenlijk is alles verbeelding, zoals gewoonlijk aansluitend bij een algemeen-menselijke werkelijkheid.

*

[p. 61]

In het verhaal vallen de lijken als vliegen onder een jagende hand. Het had ook matiger gekund. Men zou er u kunnen van verdenken op die manier de volkse voorkeur voor het melodramatische te willen voldoen, maar ik denk veeleer dat u zich gaarne verdiept in een uiterst gruwelijk levensbeeld.

Niet meer dan één op vijfhonderd duizend moeders kan een oorlog hebben meegemaakt zoals Anna, maar het is ook onmogelijk dat er geen Anna zou zijn geweest en daar ging het mij om: een maximum van leed laten overwinnen door een natuurmenselijke liefde. Elke vermindering van dit leed om het te herleiden tot de portie die de gemiddelde mens tijdens de oorlog op zich moest nemen, zou mijn animo voor het boek, de zin en de kern ervan hebben geschonden.

*

Met dat maximum van leed en liefde gaat u in de richting van een vergroot, idealiserend, heroïserend levensbeeld.

Mijn aanvankelijk schrijversinzicht dat het verhaal het gewoonmenselijke moet verhevigen om het te verhelderen, was toen geleidelijk aangevuld of gewijzigd door de erkenning dat de uitzonderlijke mens met uitzonderlijke lotgevallen, ook het gewone verhevigd toont en daar bovenop iets biedt dat het verhaal een specifiek reliëf geeft. Die wijziging kan vanaf Houtekiet in haast al mijn werk worden gevolgd.

*

De moeder verschijnt hier met haast grenzeloze lijdenskracht en... bereidheid. Waarom beleeft u zulk moederbestaan zo intens emotioneel?

Het natuurlijkste antwoord op deze vraag zou zijn dat ik het zo emotioneel beleef omdat het inderdaad ontroerend is, maar dat is niet wat u vraagt. Ik denk dan dat vooreerst de militante

[p. 62]

pacifist, die ik tussen de twee oorlogen was en die tijdens de tweede wereldoorlog de ontoereikende onwezenlijkheid van zijn pacifisme begon in te zien, niets anders meer kon dan een lange kreet van pijn slaken.

*

De moedergestalte die lijdt uit liefde, zwaar gebukt onder haar lot maar onbreekbaar, is verwant met de meeste van uw ideale vrouwenfiguren.

Ik heb de gestalte van die moeder willen voegen bij die van Carla, Sibylle, Denise, Iphigenie en andere. Zij heeft familietrekken met hen gemeen, maar is toch door constitutie en lot meer dan een duplicaat en ik beschreef ze met dezelfde liefde als mijn andere adorabele vrouwen.

*

Hebt u, sinds u man bent geworden, nog intens-emotionele herinneringen aan uw moeder?

Heeft niet elke man intens-emotionele herinneringen aan zijn moeder? Droomt niet elke man van zijn moeder? Is het gedicht van Gezelle over het beeld dat in hem is gebleven, niet exact waar voor elke man?

*

Vindt u dat een mooi gedicht?

Ja, het mooiste van Gezelle.

*

Hebt u levendige herinneringen aan uw liefde voor uw moeder?

[p. 63]

Zij staat in mij afgedrukt ik zie elke morgen dat ik meer en meer op haar ga gelijken, ik sta nog achter haar stoel en lees Conscience mee, we lezen ieder voor zich en ik kan niet meer voortlezen, ik loer onder mijn wenkbrauwen naar haar. Van toen ik had vernomen dat zij het mooiste meisje van het dorp was geweest en prachtig kon zingen, smeekte ik haar geregeld nog eens te zingen, maar ‘zij had geen adem meer’ en ik bespiedde ze onvermoeibaar om mij de kleine dikke vrouw te kunnen voorstellen als het zanglustigste, mooiste meisje van het dorp.

*

Droomt u nog veel van haar?

Van haar droom ik minder dan van vader.

*

U voelde uzelf als kind, met uw liefde tot haar, te weinig door haar bemind?

Al mijn herinneringen komen op hetzelfde in vijf of zes beelden neer: ik houd van haar en zij houdt niet genoeg van mij. Het vreemdste daarbij is dat ik in mijn broer haar favoriet zag en dat deze later bekende zich precies zoals ik door moeder te kort gedaan te hebben gevoeld. Zij was volgens de tantes erg trots op haar kinderen en verdroeg geen woord van kritiek op ons, maar zij heeft nooit de tederheid bezeten die zij, wees sinds haar zesde jaar, nooit zelf heeft ondervonden.

*

Het is mogelijk dat uw onbeantwoorde kinderliefde voor moeder in uw onbewuste zulke diepe prent heeft geslagen dat u er later toe gekomen bent gelukkige liefde op aarde onmogelijk te achten omdat geen enkele liefde u zou kunnen schenken wat u van uw moeder vergeefs verwachtte. Dat zou ook uw verhouding tegen-

[p. 64]

over uw vader verklaren, uw strenge censor, tegen wie u opstaat als concurrent. In de kunst zoekt zulke onvervulde kinderliefde vaak haar uitweg. Men zou bijvoorbeeld de uitbeelding van de vrouwenfiguren in uw werk op die manier kunnen interpreteren. In het huwelijk, dat meestal mislukt, is zij de sterke maar lijdende persoon. Voorts vinden wij meestal edele, voorname, onaantastbare vrouwen die het ware liefdesgeluk amper of niet mogen kennen en gefrustreerd zijn (Sibylle, Denise, Iphigenie, enz.) of aanbeden heiligen die onaantastbaar moeten worden bemind. De eerste ideale vrouw, onaantastbaar, koel maar lijdend, zou uw moeder geweest zijn. Dat is natuurlijk slechts hypothese.

Ik hoor ze voor de eerste maal en word er stil van.

*

Zag u als kind uw moeder als een lijderes?

Moeder was, op chronische, dramatische hoofdpijn na, die met de jaren week, goed gezond van lijf en leden, maar ze had een tragisch levensgevoel dat mij diep aangreep. Ik ben de zoon van een moeder die geregeld zuchtte: ‘Wij zijn weer te gelukkig, wat hangt er ons nu weer boven het hoofd?’

*

U hebt mij, meen ik, eens gezegd dat u als kind uw moeder beloofde boeken te schrijven?

Toen ik als kind haar zag lezen, beloofde ik haar een boek te schrijven, nog mooier dan Conscience, en deed ze mij beloven nooit een slecht boek te schrijven; natuurlijk beloofde ik dat.

*

En later?

[p. 65]

De eerste ontzetting over de hetze rond Adelaïde was voor mij dat zij het zou vernemen.

*

En heeft zij gesproken?

Nooit heeft zij mij een woord over mijn boeken of ongeloof gezegd, nooit heb ik er haar een woord over gesproken. Tijdens mijn laatste bezoek vóór haar dood, zei ik haar dat zij volgens mij nog genas en zo niet, dat zij, die geloofde, toch naar de hemel ging. ‘Ja, Gerard,’ zei ze, ‘maar niemand heeft dat ooit gezien.’ Ik heb niet nader durven vragen wat zij daarover dacht. Ik hoop dat zij, in het scherpe licht van het einde en met de trots op haar kinderen, die zij ons zo stug verborg, gedacht heeft dat haar begaafdste zoon wel wist wat hij dacht en deed.