Gesprekken met Walschap. Eerste deel: Van Waldo tot Houtekiet

[p. 65]

5 - Eric

Hebt u voor, tijdens of na het schrijven van Adelaïde aan een vervolg gedacht?

Tijdens het schrijven van Adelaïde heb ik nooit aan een vervolg gedacht. Ik was al verwonderd en blij genoeg dat ik het had kunnen voltooien. De idee van een vervolg is ontstaan uit de indruk dat het een verhaal van een mislukking was, terwijl een goede katholieke roman hoopvol eindigt. Daar Adelaïde gedeeltelijk was ten onder gegaan aan erfelijke belasting, lag het voor de hand dat ik door de levensbeschrijving van haar zoon het onkatholieke determinisme van het eerste deel zou hebben kunnen nuanceren, door hem te laten standhouden. Dat kwam mij echter te opzettelijk voor en daarom besloot ik slechts de tweede generatie, de kleindochter van Adelaïde, Carla, de verzieking te laten overwinnen.

*

Dus een katholiek-ethische bekommering, geconditioneerd door een esthetische?

Ja.

*

Eric en Carla werden dus tegelijkertijd ontworpen?

Ja, in de geest, in die zin dat ik mij voornam een trilogie te schrijven. De verhalen zelf zijn, zoals mijn ander werk, zonder aantekeningen of plan ontstaan, al schrijvend, zeer dikwijls tot mijn eigen verbazing onder de pen zelf.

*

[p. 66]

Het centrale thema van Eric is de herediteit. Hecht u belang aan de herediteitsleer en was het uw bedoeling, zoals de naturalistische auteurs hebben gedaan, er de kern van uw cyclische roman van te maken?

Ik ben allesbehalve een filosofisch determinist, er is dus geen spraak van enige theorie of thesis zoals bij de naturalisten. Maar dat neemt niet weg dat naar mijn overtuiging de fysische en psychische erfelijkheidsfactoren een grotere rol spelen dan velen vermoeden. Ik weet dat elk mens zich beweegt, spreekt en lacht, denkt en voelt zoals zijn ouders en verwanten, vreest voor hun ziekten, hoopt even oud of ouder te worden dan zij, erop rekent hun aanleg geërfd te hebben, enz. Maar die overtuiging heeft weinig meegespeeld in het schrijven van Eric.

*

Het ging dus meer om een erfelijkheidsbewustzijn dat u in Eric legde?

Precies, het kwam mij zo levensecht voor en zelfs onvermijdelijk, dat een kind van een krankzinnig geworden moeder door zijn milieu bezorgd wordt gadegeslagen; dat het, wanneer het mondig wordt, het lot van zijn moeder als een bedreiging gaat zien, ten gevolge van een erfelijkheidsbesef dat zich spoedig openbaart in angst, en waarvan het meent dat het, gegrond of niet, op ervaring steunt.

*

Het is ook mogelijk dat de keuze van de erfelijkheidsthematiek, als uiting van het noodlot, bij een kunstenaar symbolisch is, ik bedoel de projectie van een diepere, zelfs onbewuste psychische situatie. Ik neem als voorbeeld Couperus, bij wie deze thematiek voor mijn gevoel de projectie werd van een diepe conflictsituatie vanuit zijn onbewuste. Is het volgens u mogelijk dat ook bij u die thematiek, symbolisch verhuld, een dieper, wellicht u onbewust

[p. 67]

gebleven, conflict van lijden en levenswil, onmacht en vrijheidsdrang uitdrukt?

Ja, zo gezien is Eric een deel van mijn zelfportret. Misschien kunnen we daarop terugkomen als het over Carla zal gaan.

*

Ik heb reeds enkele kansen laten voorbijgaan om het thema van de zelfmoord met u te bespreken. Waldo doet een vertwijfelde zelfmoordpoging. Adelaïde wordt erdoor geobsedeerd, ook Eric snakt ernaar en doet een bewuste poging. Men kan die zelfmoordpoging zien als een fase in het ziekteverloop naar de krankzinnigheid toe, of in elk geval als gevolg van de angst en radeloosheid. In dat opzicht is ze zo, zowel psychologisch als technisch gezien, op haar plaats.

Ja, ik beschouw het als onvermijdelijk dat mensen als Adelaïde en Eric in hun situatie de dood als een verlossing zien en bekoord worden tot zelfmoord.

*

Toch geloof ik dat dit thema van zelfmoordneiging en -poging in uw romanwerk een diepere symbolische betekenis heeft, dat het m.a.w. in uw bewustzijn en uit uw onbewuste vaak opdoemt als een wens en vandaar in uw werk uitdrukking vindt.

Ik moet u bekennen dat ik nooit het tegenovergestelde van het doodsverlangen, de doodsvrees, goed heb begrepen. Vertrouwenswaardige mensen hebben mij wel verzekerd dat zij bang zijn voor de dood, maar toch wantrouw ik nog altijd de doodsvrees, bijvoorbeeld in de poëzie, als een bijna helemaal literair motief. Daarentegen klinken de twee bekende formules, die van Shakespeare: ‘To die, to sleep, no more’ en die van professor Colle: ‘Tout oublier’, voor mij zoals: ‘De Middellandse Zee!!’.

[p. 68]

*

Wat betekent dat beeld van de ‘Middellandse Zee’?

Eindelijk zon. Rust. Vrede.

*

Na Waldo kennen ook Adelaïde en Eric bij pozen geloofstwijfels. Eric acht zich zelfs een hele tijd ongelovig. We hebben dat vraagstuk reeds aangesneden, maar ik wil toch voor onze lezers even op de permanentie van die twijfelthematiek wijzen. Die twijfelmomenten klinken als protesten tegen God en het leven, en ze alterneren met momenten van gruwelijk schuldbesef, boetebeloften, zelfvermorzeling, enz. Daarin hebt u wel, onbewust, uw eigen innerlijke spanningen geprojecteerd?

Ik heb u al gezegd dat de gelovige die ik geweest ben, voor mij een raadsel is.

*

En uw eigen dieper wezen bovendien?

Ja, ik ben onbekwaam om een behoorlijke zelfanalyse op te stellen. Ik kan onmogelijk de grenzen tussen mijn tegengestelde eigenschappen en neigingen aflijnen, bijvoorbeeld in hoever ik driftig en beheerst, gevoelsmens of wilsmens ben, en ga zo maar door.

*

U schrijft dus als romancier vanuit een grotendeels, ik meen zelfs vaak geheel onbewuste kernwereld in u?

Altijd heeft in mij een kern gezeten waarin het zelf-beleefde, het 's nachts gedroomde en het als schrijver gefantaseerde niet uit

[p. 69]

elkaar te houden zijn. Ik heb ook herhaaldelijk fragmenten geschreven waarvan ik de levende herkomst nooit heb kunnen achterhalen en die ik toch met grote zekerheid en diepte kende als eigen ervaringen.

*

Daarmee moet rekening worden gehouden als u, evenals voor Adelaïde, over Eric zegt: ‘c'est moi’.

Ja, en als men rekening houdt met wat ik zojuist zegde, herken ik de geloofstwijfels van Adelaïde en Eric en het afsmeken van vergiffenis en beloven van boete als mijn eigen gevoelens van toen.

*

Hebben die conflicten, in uw figuren geprojecteerd, ook een sociologisch aspect, ik bedoel, willen zij een gespannen verhouding met de moraal die door de katholieke kerk toen werd opgelegd, blootleggen?

Ja, ik zie ze als onvermijdelijke uitingen van reactie op een moraal die men niet behoorlijk kan naleven en een leer waarmee men niet volledig kan instemmen.

*

In Eric duikt af en toe een hoopvol verlangen op naar de gezondmaking van zijn geslacht. Dat verlangen moest voor hem een morele hefboom zijn, maar die is niet krachtig genoeg om, in de strijd tegen de negatieve machten, aan de Eric-figuur een sterkdramatisch gehalte te geven. Daarom is de dramatiek in deze roman zwakker dan in Adelaïde. Ook de plotselinge ommekeer in hoofdstuk 23, na het lossen van dat revolverschot, is dramatisch weinig aangrijpend en in psychologisch opzicht weinig overtuigend. Is dat te wijten aan het feit dat u de morele en biologische

[p. 70]

regeneratie pas ten volle wilde ontplooid zien in het derde deel, en dus Eric zonder veel veerkracht moest laten ten onder gaan?

Ik weet zelf, en wel van toen ik het boek schreef, dat het zwakker is dan Adelaïde. De aard van het onderwerp maakte dit onvermijdelijk. Daar komt dan nog bij dat ik wat afgeleid werd door de persreacties op Adelaïde en dat ik dus niet meer zo ongedwongen kon schrijven. De voornaamste factor is nochtans dat ik Eric schreef als het tweede deel van een trilogie, dit wil zeggen: gebonden door het eerste en door de wil het derde zo goed mogelijk vrij te houden. Een heel ander schrijven dus dan de vrije worp van Adelaïde.

*

Niet enkel Eric gaat ten onder, maar ook zijn vader, een groot deel van zijn familie, de oude meid Martha, kortom het wordt een senecaanse hecatombe. Is dat bedoeld ter intensivering van het dramatisch-tragisch effect?

Ik herinner me dat we het daarover reeds hebben gehad naar aanleiding van Adelaïde. Dat zal onbewust wel zo zijn. Toch herinner ik me niet in Eric zo extra-moordlustig te zijn geweest, al heb ik als schrijver wel meer dan eens een esthetische aarzeling om te veel lijken te maken weggezet, op grond van typische voorbeelden als het slot van Hamlet, waar de brutale slachterij zeer evident als een schoonheidsmoment is bedoeld, dat de komst van Fortimbras opluistert.

*

Ligt daarin ook symbolisch wellicht de betekenis van een afrekening met het verleden vóór het nieuwe leven met Carla begint?

Misschien heb ik met Carla op een schone lei willen beginnen.