De Afscheiding van 1834 in Zeeland. Deel 2 Walcheren, Schouwen-Duiveland, Tholen en Sint Philipsland

[p. 11]

Woord vooraf

Wij zijn blij en dankbaar, dat we nu ook het tweede deel van onze kerkhistorische studie over de Afscheiding van 1834 in Zeeland hebben kunnen voltooien.

Evenals in het eerste deel het geval is, hebben we ons als tijdgrens gesteld 1869, het jaar van de vereniging tussen de Chr. Afgescheidenen en de Kruisgemeenten.

Uiteraard gaat nu in de rij van lokale gemeenten Walcheren voorop, het eiland waar de legendarische ds. Huibert Jacobus Budding van Biggekerke de initiatiefnemer van de Afscheiding was (al hadden al in 1835 individuele personen in Zeeland zich aan de Hervormde kerk onttrokken).

Door ds. Buddings groot gezag en merkwaardige gaven van aanpak en welsprekendheid was hij de eerste paar jaar ontegenzeggelijk de leidinggevende figuur in de ontstane Afgescheiden gemeenten in Zeeland. Hij was daar trouwens in het begin ook de enige dominee.

In het eerste deel is hij al in sommige hoofdstukken uitvoerig ter sprake gekomen (zie Goes). En ook in dit tweede deel wordt breed en gedetailleerd - o.a. aan de hand van ongepubliceerde persoonlijke brieven - op zijn activiteiten, die een onverwachte afloop hadden, ingegaan.

Daarom opent dit deel met de beschrijving van het ontstaan van de Afscheiding in de Hervormde gemeente van Biggekerke op Walcheren, waar hij zich op Goede Vrijdag 1836 (1 april) aan de Hervormde kerkorganisatie onttrok.

Na Biggekerke komen op Walcheren aan de beurt de Afgescheiden gemeenten van Middelburg (waar ds. Budding nog enige jaren heeft gewoond), Veere, St. Jan ten Heere (Aagtekerke), Vlissingen en Serooskerke. In sommige van deze genoemde plaatsen zijn we even over de grens van 1869 heengewipt, omdat daar omstreeks dit jaar Chr. Gereformeerde kerken zijn ontstaan (zoals de naam na de vereniging van 1869 was geworden). Op Schouwen komen aan bod: Haamstede en Zierikzee. Op Duiveland: Nieuwerkerk-Oosterland-Bruinisse. Op Tholen: Oud-Vossemeer, Tholen en Poortvliet, Scherpenisse en St. Maartensdijk. En op Sint Philipsland de plaats met dezelfde naam.

Telkens is ook aandacht geschonken aan vroeger of later ontstane Kruisgemeenten (tot 1869). Af en toe komen enkele Ledeboeriaanse gemeenten - de gemeenten van ds. Pieter van Dijke en ds. Daniël Bakker - ter sprake, maar slechts zijdelings, want we hebben ons beperkt tot de historie van de Chr. Afgescheidenen en de Kruisgemeenten.

[p. 12]

Het is hier de plaats een speciaal woord van dank te richten tot een aantal personen. In de eerste plaats noemen we G. Lievaart te Aduard (Gr.), die ons zeer bij de studie van primaire ongedrukte bronnen heeft geholpen en ook weer het register samenstelde.

In de tweede plaats de archiefconsulente van de Gereformeerde Kerken op Walcheren, mevr. C. Zuidweg-van Dorst te Vlissingen, die ons op deskundige wijze aan een aantal belangrijke gegevens heeft geholpen.

Verder zijn er de gemeente-archivarissen van Middelburg, Veere en Tholen, resp. drs. P.W. Sijnke, A. Prinsen en J.P.B. Zuurdeeg, die ieder voor zijn territorium ons belangrijke informatie hebben verstrekt. In dit rijtje passen zeker ook de streekarchivaris van Schouwen-Duiveland en Sint Philipsland, namelijk H. Uil en zijn adjunct-streekarchivaris G.C. Groenleer, beiden te Zierikzee.

Wat de Afscheiding op Duiveland en in Zierikzee betreft, van belang was voor ons de onuitgegeven doctoraal-scriptie van drs. A.J. Rotte te Aalten; een aantal gegevens daaruit heeft hij in enige tijdschrift-artikelen gepubliceerd.

Heel profijtelijk voor onze studie was ook, dat J. Mastenbroek te Gouda, bibliothecaris van de Gereformeerde Gemeenten te Rotterdam, onmiddellijk klaar stond om ons het inzien van zeldzame geschriftjes en boeken mogelijk te maken. Zoals ook A. Wiggers van het Documentatiecentrum Zeeuws Deltagebied te Middelburg en drs. J. van Gelderen te Kampen dit deden.

En waar zou de schrijver blijven, als hij niet uit het voor zijn doel uiterst belangrijke Rijksarchief te Middelburg had kunnen putten? En uit de archieven van de diverse burgerlijke gemeenten?

Tenslotte noemen we nog twee namen: C.J. de Kruijter, archivaris van de Gereformeerde Kerken in Nederland te Leusden en A.J. Barth van het gemeente-archief te Goes. Beiden waren figuren op de achtergrond, maar die ieder op zijn eigen wijs er veel toe hebben bijgedragen het slagen van deze studie mogelijk te maken. Laatstgenoemde vooral door zijn nimmer aflatend enthousiasme voor de regionale geschiedschrijving.

In de aantekeningen onder de diverse hoofdstukken zal de lezer nog meer namen vinden van personen, aan wie wij belangrijke informatie hebben te danken.

Groningen, april 1989

De schrijver