Logo DBNL
De Afscheiding van 1834 in Groningerland. Deel 3. De classis Groningen van de Afgescheiden kerken (1978)

De Afscheiding van 1834 in Groningerland. Deel 3. De classis Groningen van de Afgescheiden kerken

(1978)–Jan Wesseling–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

XV Oefenaars

Over de oefenaars is in de kerken der Afscheiding in de eerste jaren veel te doen geweest; daarvóór in de hervormde kerk in de loop der eeuwen niet minder.

Oorspronkelijk waren oefenaars mannen, die met toestemming van de kerkeraad in een particuliere samenkomst van gemeenteleden een stichtelijk woord mochten spreken.

In het begin van de 17e eeuw werden in ons land al oefeningen gehouden. Sinds het optreden van Jean de Labadie en Jacobus Koelman werden ze meer algemeen, zeker ook in Groningerland, waar de befaamde ds Verschuir, in 1714 predikant in Zeerijp geworden, ze op alle mogelijke manieren bevorderde.

We kunnen ruwweg twee soorten oefeningen onderscheiden:

1.Gezelschappen of conventikels, waarin de aanwezigen ongedwongen met elkaar spraken over Gods Woord, elkaar probeerden te troosten en te bemoedigen en met elkaar baden. Opzichzelf was dit prachtig en menig predikant prees het aan. Het gevaar was echter, dat heel gemakkelijk het uitwisselen en ontleden van religieuze gemoedservaringen de Schriftverklaringen overwoekerden.
2.Oefeningen, waarin het wat minder vrij dan in de gezelschappen toeging. Ze hadden nagenoeg geheel de vorm van een openbare godsdienstoefening, waarin niet alleen een ambtsdrager, maar ook een gewoon gemeentelid kon voorgaan, de zg. oefenaar.
Deze oefeningen werden later op vele plaatsen, waarin het gewone volk vaak terecht meende bij de eigen predikant niet meer ‘het bevindelijk en gestaltelijk Christendom’ te vinden, zeer druk bezocht. Men leefde er uit de bevindelijke geschriften van de Nadere Reformatie.

Het houden van conventikels en het bevorderen daarvan was één van de kenmerken van de ‘Nadere Reformatie’.

Ook Voetius, Lodenstein en anderen, van wie we al enigen noemden, hadden deze geestelijke bijeenkomsten op hun programma. Misschien is hier sprake van Engelse invloed, in welk land vele Puriteinen niet anders dan in huisgemeenten konden bijeenkomen. De predikanten,

die niet behoorden tot de richting (modaliteit) van de Nadere Reformatie waren doorgaans contra.

Ook de oefeningen of ‘catechisaties’ droegen wel een soortgelijk karakter. Ze stonden dan soms onder leiding van een predikant, die dieper inging op ‘gewetensgevallen’. Zo behandelde Lodenstein in dergelijke bijeenkomsten de Medulla Theologica (Merg der godgeleerdheid) van G. Amesius en de Sleutel der Devotie van W. Teellinck.

Deze laatste oefeningen werden op een door de weekse dag gehouden.

We merken hier nog op, dat de Nadere Reformatie niet pas omstreeks 1700 is begonnen. Dat is ze al min of meer bij Jean Taffin (1529-1602), hoewel deze in het Frans schreef en met de Nederlandse kerkelijke toestanden minder goed op de hoogte was. Hij was predikant in de Waalse gemeente te Amsterdam en kende geen Nederlands. Maar Willem Teellinck leefde en schreef al eind 16e eeuw; zo ook Godefridus Udemans (Zierikzee).

In Groningen werkte al medio 17e eeuw ds Gregorius Mees, een typisch vertegenwoordiger van de Nadere Reformatie, zij het met een eigen karakter.1.

Voor een deel zijn de publieke catechisaties de kweekplaatsen van oefenaars geworden. Deze catechisaties - aldus Wumkes - werden in de dorpen algemeen op zondag gehouden, na de catechismus-preek. Ze hadden een vrijer karakter dan de gewone dienst. Voor het begin werd soms de klok geluid en ook werd er gecollecteerd.

Elk gemeentelid mocht vragen stellen over de Goddelijke waarheden, die in de regel beantwoord werden door dezelfde personen, vaak een schoolmeester, die daarom wel ‘antwoorders’ heetten.

Ze konden de te behandelen stof vooraf bestuderen. Voor die voorstudie werd, zeker in Groningen, veel gebruik gemaakt van o.a. Een gemakkelijke Handleiding om over de Catechismuspredikatiën te catechizeren, door ds E. Schrader te Tjamsweer (het boek is zeker zeven maal herdrukt). Elke catechisatie werd met een toepassing besloten.

Bekwame antwoorders werden mannen van naam in de dorpsgemeenschap, maar konden ook in menig dorp de gemoederen in beweging brengen en het de plaatselijke predikant danig lastig maken.2.

Wumkes geeft enkele voorbeelden van het oefenen in vakante kerken in Groningen tijdens een vacature in de 18e eeuw.

Te Uithuizermeeden, dat in 1748 vakant was, oefende de ouderling Geert Claassens, pelmulder van beroep, des Zondagmorgens openlijk met het gelui der klokken in de kerk ‘over ene vrije stoffe met verklaringe en toepassing’. Volgens de classis Middelstum kon dit niet door de beugel, en zij diende hem een berisping toe wegens zijn onvoorzichtigheid, die ‘tegens alle ordre’ indruiste.

Maar, omdat hij wegens de betoonde ijver om de gemeente te stichten, lof verdiende, moedigde de classis hem aan om in de school, in zijn eigen

of in een ander huis, particuliere oefeningen te houden over de Heid, catechismus of een ander catechisatieboekje.

Zij verbood hem echter ‘op de gewone tijd van godsdienstoefening in het openbaar te lezen, als daartoe geen roeping hebbende, dewijl leeren regeer-ouderlingschap altijd in natuir onderscheiden blijven’.

‘Ook de schoolmeester van Zuurdijk en de ouderling Klaas Hylkes van Feerwert ontvingen een berisping van de classis, omdat zij in hun oefeningen, tijdens de vacature, zich teveel aanmatigden. Werden echter de bescheidenheid en de goede orde in acht genomen, dan weigerden de classes het oefenen in de vacature niet.

Zo werd in 1747 te Garrelsweer na het vertrek van ds Van der Tuuk naar Bedum, op zondagavond te vijf uur geoefend.

Te Woltersum sprak tijdens de vacature in 1766 een zekere Klaas Lukas ‘een woord ter stigtinge’.

In Ten Boer hield de ouderling Freerk Hemmes, na het overlijden van ds Van Eerde in 1777, de oefening, en te Baflo ontvingen enige gemeenteleden, die vroeger bij ds Numan (1770-'87) in de catechisatie geantwoord hadden, toestemming op zondagavond na de middagbeurt te oefenen.’3.

 

Zonder toestemming van de kerkeraad mocht dus niemand oefenen. Maar aan het eind der 18e eeuw durfde men met deze bepaling steeds meer de hand te lichten en het aantal rondreizende oefenaars nam sterk toe. De oefeningen werden op vele plaatsen, waarin het gewone volk vaak terecht meende in de officiële kerkdiensten geestelijk ondervoed te raken, zeer druk bezoçht. Ook in het Westerkwartier, waarin de oefeninghouders niet weinig een gewillig oor vonden.

We veroorloven ons op dit punt een enkele uitweiding.

In 1776 constateerde de classis Westerkwartier, dat in verschillende vakante plaatsen door particulieren oefeningen werden gehouden, tijdens officiële kerkdiensten nog wel.4. Dit was toch duidelijk in strijd met het bepaalde in de acta van de provinciale synodes van Groningen van 1722, 1741, 1749 en 1755. Ter handhaving van de goede orde droeg de classis de twee naburige predikanten van vakante plaatsen op, de kerkeraden van die gemeenten aan te sporen zulke oefeningen tegen te gaan.

Het helpt blijkbaar niet veel, want in de notulen van 1783 komen we dezelfde klacht weer eens tegen.5. In sommige gemeenten, vooral waar geen dominee stond, wordt door onbevoegde personen geoefend ‘door bijbelverklaring en -toepassingen’, die gepaard gaan met ‘solemnia bij de publieke godsdienst gebruikelijk’ (dus met de gebruikelijke liturgische plechtigheden), zonder te weten ‘of de oefenaars leden of geen leden waren, ja of ze zelfs wel tot onze kerk behoren’.

Voor de zoveelste keer zal worden verzocht geen studenten of particulieren te laten prediken of oefenen. Intussen moest een commissie

alle ‘Synodale’ resoluties over oefeningen nog eens nazien en op de voorjaarsclassis van 1784 met een prae-advies komen. Dit gebeurde.

De commissie maakte er zich niet van af en kwam op de classisvergadering van 6 april 1784 met een uitvoerig rapport en prae-advies.

In de eerste plaats resumeerde ze de synodale acta van 1722, art. 31, wel genoemd de conventikel-wet. Hierin werd de vraag vermeld, door de classis Appingedam (de classis van ds J. Verschuir!) ter tafel gebracht: Hoe op te treden tegen private oefeningen, waarin tegen de leer der kerk werd ingegaan?

De provinciale synode oordeelde:

1.Particuliere oefeningen mogen niet gehouden worden, tenzij de predikanten er altijd toegang hebben.
2.Predikanten moeten scherp opletten of er iets geleerd wordt tegen de aangenomen leer der kerk.
3.Zo ja, dan moeten de kerkeraden die oefeningen doen ophouden, desnoods door gebruik te maken van het ‘gesag van de Hoge Magten des lands’.
4.Als het oefeningen waren, waarin men elkaar tot godzaligheid aanspoorde, dan moesten de predikanten alles doen om ‘sulke oefeningen aan te queeken en te vermenigvuldigen’.

Verder wees de commissie op de vergaderingen van de provinciale synode van 1741, waarin een klacht behandeld was van ds A. Doedens te Blijham. Deze had geklaagd over sommige oefenaars in zijn gemeente, vurige aanhangers van de bevindelijke ds W. Schortinghuis te Midwolda, de schrijver van het in mystieke kringen beroemd geworden werk Het innig Christendom (1740).

De klacht was gericht tegen een besluit van de classis van het Oldambt, waarin aan genoemde gemeenteleden toestemming gegeven werd te oefenen, nadat ze beloofd hadden ‘de openbare middelen der genade te zullen bij wonen evenals de catechisaties’.

De classis had de weg van de vrede en van het ‘accommodement’ (schikking, vergelijk) ingeslagen om het goede aan te kweken en alle kwade gevolgen en hatelijke nieuwigheden te weren.

In het commissie-rapport staat de acte ‘Middel van accommodatie’ afgeschreven. We noteerden eruit:

Eerst moesten de drie leden van de gemeente Blijham aan de kerkeraad toestemming verzoeken tot het houden van oefeningen en beloven zich ‘behoorlijk’ aan de kerkeraad te onderwerpen.

Ook mochten ze in hun oefeningen niet smadelijk over de predikant en diens werk spreken en hun oefeningen niet tijdens de officiële kerkdiensten houden. Verder mochten ze niet in andere gemeenten oefenen of in hun eigen samenkomsten ‘vreemden’ toelaten om te spreken. Wel mocht de eigen predikant dit doen.

Tenslotte mochten ze geen toehoorders binnenlaten, die ‘suimachtig’ waren in het bij wonen van de eigen kerkdiensten.

Als aan deze voorwaarden werd voldaan, dan moest de predikant de oefeningen toestaan.

Het prae-advies door de commissie op de classis Westerkwartier van april 1784 uitgebracht, was in gelijke geest gesteld. ‘Stichtelijke’ leden moest alle gelegenheid gegeven worden ‘om aan hunne even menschen nuttig te zijn’. Maar het oefenen diende wel op behoorlijke en ordelijke wijze plaats te vinden door onbesproken gemeenteleden, met medeweten en onder toezicht van de predikant, die altijd vrije toegang moest hebben ‘opdat de ware leer der genade van vervalsching geen gevaar lope’.

Oefenaren mochten niet worden toegelaten dan met voorkennis van de twee naburige predikanten en van de kerkeraad.

Het prae-advies werd in een classikale resolutie omgezet. Maar vijf jaar later was het alweer hetzelfde liedje.

 

De classis Westerkwartier besloot, dat op 12 juli 1789 in vakante gemeenten moest worden afgekondigd, dat in de gemeenten geen oefeningen mogen gehouden worden door particuliere personen zonder verlof van de kerkeraad. Evenmin mogen personen oefenen, die de nodige kennis der waarheid niet bezitten of die van ‘een opspraakbare wandel zijn’.

Er was wel reden voor deze voor de zoveelste maal herhaalde bepaling. Maar het hielp allemaal weinig of niet. In het Westerkwartier ontwikkelt zich een zekere Writser Cornelis (Fritse Cornelis staat er vaak in de notulen) tot een zeer gezocht oefenaar. Meint Wijtzes doet ook flink mee. En Fritse Cornelis stond in Lutkegast nog wel onder censuur, wegens ‘ontijdig bijslapen’ en dronkenschap.

Wijtzes liet in hetzelfde dorp zelfs de klok ‘trekken’ en maakte tijdens zijn oefeningen ook gebruik van andere liturgische plechtigheden. Net als een echte dominee.

Niet alleen in Lutjegast, Nuis, Niebert en Opende oefent Fritse Cornelis. Ook in Tolbert, Zevenhuizen en De Leek is hij actief. Hij heeft zich in laatstgenoemde plaats zelfs ‘geheel het leraarsambt aangemeten’ door te catechiseren en op zon- en feestdagen over ‘vrije stof’ te preken. Zelfs heeft hij al twee maal een bidstond gehouden. In zijn werk wordt hij wel geassisteerd door een zeker iemand uit Dokkum, wegens diefstal uit Franeker gebannen. In 1795 oefent Fritse Cornelis in Lagemeeden, in het huis van de schoolmeester aldaar.

De meerdere vergaderingen gaan door met (machteloos) verbieden en dreigen met het ingrijpen van het burgerlijk gezag.

Ook in de Franse tijd werden oefeningen in en buiten de kerk gehouden en het gezelschapsleven bloeide. Wat was daarvan de diepere oorzaak?

Het blijkt duidelijk uit een brief, door C. baron van Zuylen van Nijevelt in 1833 aan de koning geschreven. We citeren daaruit:

‘De inwoners ten platten lande, en niet minder in sommige steden van ons Rijk, leven op de meeste plaatsen in onmin en in kleinen oorlog met hunne leeraars, naardien zij zich met de dwaalleer die men hun opdringen wil, niet vereenigen kunnen en blijven alzoo veelal terug uit de openbare godsdienstoefeningen.

Zich dus van een gezette godsdienstige opleiding verstoken ziende, is het bij deze godsdienstige menschen eene behoefte geworden, zich onderling te vereenigen en gezamenlijk zich in het ware geloof te versterken, en in het Woord van God zich te stichten.

Naarmate de leeraren nu stouter zijn geworden, om valsche keringen op den kansel te brengen, zijn deze bijeenkomsten ook in getal toegenomen. Intusschen behaagt het den Goeden God, die wel toelaat, dat men Zijn volk een tijdlang onderdrukt, maar echter hetzelve nimmer verlaten zal, thans, meer dan ooit, eene opwekking in de kennis der waarheid te geven; van allentwege doet zich een meerder licht op.

Men begint in te zien, hoe dor en troosteloos de nieuwe leer is, en de tegenstand tegen dezelve drukt zich hoe langer hoe meer uit.

Hierbij komt, dat sommige jonge leeraars thans de rechtzinnige leer met kracht voorstaan, en de weldenkenden tot een grote steun en hoop verstrekken. Dat hierdoor de haat en vervolgzucht tegen deze volgers van de zuivere leer dagelijks vermeerdert, is gemakkelijk te begrijpen, en ziedaar ook, Sire, de reden dat men zich zoo geweldig tegen alle die vereenigingen verzet, daar de leer van de tegenwoordige leeraren aldaar als aan de kaak gezet wordt, en het getal dergenen, welke inzien, dat zij misleid zijn, dagelijksch toeneemt, en de menigte der regtzinnigen meer en meer moet toenemen.’6.

 

Zo was de situatie. Talloze in de kerk ondervoede gelovigen zochten hun heil in gezelschappen en oefeningen. Hierin is de gereformeerde leer bewaard gebleven en het verzet tegen de valse leer, van vele kansels verkondigd, steeds meer gegroeid. Tot het naar buiten brak. De gezelschappen en oefeningen hebben de bodem bereid voor het ontstaan en de snelle verbreiding van de Afscheiding van 1834 over het hele land.

Zij waren het, die de Afscheiding in hun schoot droegen. Om met de hervormde Wumkes te spreken: ‘Er behoefde slechts een man op te staan, een man van kracht en overtuiging, om met één forse greep het ganse heir van conventikelen, die tussen Eems en Lauwers vergaderden, de kwijnende kerk uit te leiden. Die man was Hendrik de Cock.’7.

 

De Cock stond wel zeer welwillend tegenover het oefenen en wees op de zegen, die daarin voor de gemeente lag opgesloten.

Toen er vlak na de Afscheiding bijna geen dominee was overgebleven, ontstond er grote behoefte aan kundige en godvrezende mannen, die een stichtelijk woord in de samenkomsten der gelovigen konden spreken. De Cock moedigde zulke mannen altijd aan hun gaven gewillig en met vreugde ten dienste van de broeders en zusters aan te wenden.

Ongetwijfeld hebben vele oefenaars zegenrijk gewerkt en heeft de Here de dienst van deze mensen op vele plaatsen willen gebruiken tot opbouw en uitbreiding van de gemeenten.

Maar de oefenaars verrichten slechts hulpdiensten; ze zijn ‘behulpsels’. Zodra de gelegenheid zich voordoet, dat de gemeente een wel onderlegd predikant kan krijgen, behoort de oefenaar zich terug te trekken. Sommigen van hen hebben echter de verleiding niet kunnen weerstaan hun bevoegdheid te overschrijden en te doen of ze dominee waren. We hebben er al vele voorbeelden van gegeven.

In 1838 deed Simon van Velzen echter, hij was toen predikant in Friesland, een felle aanval op het oefenen,8. niet tegen het misbruik daarvan, maar tegen het oefenen zelf.

Het is interessant Van Velzens argumenten tegen het ‘zoogenaamde oefenen’ te lezen. Dit oefenen, schrijft van Velzen, is natuurlijk heel wat anders dan het ‘zich zelven tot godzaligheid oefenen’. Het gaat echter om ‘het voorgaan in de gemeente in de plaats van eenen leeraar’. Door iemand die ‘nogtans niet tot het predikambt beroepen of aangesteld is’.

Waar het echter om gaat is, wat de Here wil en niet of wij er ‘zegen’ van verwachten. Welnu, ds Van Velzen schrijft ervan overtuigd te zijn, dat in Gods Woord de gezegde ‘oefening’ verworpen wordt. En toch is dit ‘misbruik reeds als het ware ingekankerd’. Het gaat hierom, schrijft hij: ‘...zij alleen zijn leeraars, die bepaaldelijk tot deze dienst en dit ambt van God zèlven worden aangesteld.’

‘Het is niet genoeg, wanneer iemand zegt, dat hij inwendig geroepen is, ook al is dit zijn stellige meening; zoo lang hij niet door den raad der kerk als leeraar erkend is, mag hij ook dit ambt niet uitoefenen.’

Duidelijk wordt daarom door ds Van Velzen gesteld de strikte noodzaak van ‘aanstelling’ als voorwaarde voor de uitoefening van het leraarsambt. Een lidmaat mag zich toch ook niet zomaar ‘het ambt der ouderlingen aanmatigen’.

Van Velzen wijst er verder nadrukkelijk op, dat zij als zodanig dan ‘dienstknechten Gods’ zijn.

Van het ‘prediken’ wordt toch immers ook in Gods Woord gezegd: ‘hoe zullen zij prediken, indien zij niet gezonden worden?’

Men mag zich hiervan niet afmaken door te stellen, dat ‘iemand zijne gaven toch moet besteden’. Ja, al zou men wel de ‘bekwaamheid’ bezitten, dan is men daarmee nog geenszins gerechtigd. Uiteindelijk toch heeft alleen de Koning der Kerk ‘dit ambt te begeven’. En men mag het niet ‘tegen de ordonnantiën en buiten de verordende weg’ zoeken te bekleden.

Ook zonder dat het predikambt wordt ontheiligd, kan men wel ‘zonder aanmatiging als een broeder spreken’.

In dit verband komt ook het ‘profeteren’ ter sprake. Uit 1 Cor. 14:5 blijkt echter, dat niet slechts één persoon zou profeteren in de vergadering der gemeente, maar dat zij allen profeteerden.

Verder behoort in deze zaak alléén het Woord Gods en niet ons gevoelen of onze bevinding als regel gevolgd worden. Het behoort een spreken te wezen van broeders tot broeders, ‘zonder meerder aanzien of gezag aan den eenen dan aan den anderen toe te kennen’.

De kwestie is echter, dat die oefenaars ‘geheel iets anders bedoelen dan een eenvoudig spreken, een gewoon spreken van broeders tot broeders’. Wat zij doen is ‘een menschelijk, een willekeurig namaaksel van het prediken’.

Opmerkelijk is ook wat Van Velzen dan schrijft: ‘Wie den Heere Jezus als Koning en Wetgever der kerk erkent, die zal vrezen inbreuk op Zijne ordening te maken.’ Laten zij, die oefenen, uit onkunde in deze zaak gedwaald hebben, daarom mogen wij het kwade nog niet doen. ‘Want die onkunde is zonde.’ ‘Gods eer wordt ook niet bevorderd, wanneer tegen Zijn Woord gehandeld wordt.’

Natuurlijk mag men bidden om meer ‘arbeiders’ om het Evangelie te prediken en in de gemeente te worden uitgezonden, maar we mogen geenszins toelaten, dat ‘de prediking nagebootst worde’. We mogen nu eenmaal niet zelf trachten hierin te voorzien of ‘tegen Gods Woord onze behoeften te vervullen’.

Er zijn nog een ‘menigte predikatiën van bekende godzalige leeraars’ te verkrijgen. ‘Of zoudt gij meer wasdom in de kennis en in de genade te wachten hebben door middel van bedoelde oefeningen dan wel door schriften van ware godgeleerden, getrouwe leeraars en dienstknechten des Heeren?’ ‘Daarom rade ik aan, dat zulke schriften in de bijeenkomsten gelezen worden.’

Ds Simon van Velzen besluit aldus: ‘Geliefde Broeders, ik wensch en bid om vrede en den bloei der Kerk; daartoe, hoop ik, zal ook deze brief dienstbaar zijn; daartoe zij de genade onzes Heeren Jesu Christi met u allen! Amen’.

Dat Van Velzen het oefenen in kerkelijke banen wilde leiden en dat hij tijdens een vacature voor preeklezen was, is wel duidelijk.

In menige gemeente kwam nu het twistpunt naar voren: Moet er, als er geen dominee is, geoefend worden of moet er een preek van een godzalige oude schrijver worden gelezen?

We geven enige voorbeelden:

De Afgescheiden gemeente te Groningen wordt in 1836/37 geteisterd door moeilijkheden met de oefenaar J.R. Ananias. Eén van zijn aanhangsters, het onder censuur, staande lid Jantje Cremer, riep op een classisvergadering in april 1838 uit, dat ze de oefenaar Ananias ‘in haar

gemoed’ even goed voor een dienaar van Christus hield als elke andere dominee.

Verder verklaarde ze - volgens de notulen - ‘het voorlezen der oude beproefde Godzalige schrijvers op den dag des Heeren voor eenen vondt des Duivels’. Daarom weigerde ze op zondag onder het gehoor van preeklezers te komen.

In Grootegast daarentegen was het diaken L. de Wit die uithaalde tegen de oefenaar F.E. van Bolhuis aldaar. Hij kon het, naar hij zei, niet langer uithouden onder het oefenen van F. van Bolhuis. De man haalde teveel teksten aan, viel te veel in herhalingen en werkte ook te veel op het gemoed van zijn hoorders.

De aanhangers van oefenaar van Bolhuis waren echter van mening, dat de gemeente meer baat vond bij het oefenen dan bij het voorlezen van preken van godzalige schrijvers, van wie de stijl te hoogdravend was en voor eenvoudigen niet zo gemakkelijk te volgen. Bovendien kon men bij het oefenen veel duidelijker het werken van de H. Geest opmerken dan tijdens het voorlezen uit oude boeken. Hierbij werd dan gedoeld op het zuchten en op de tranen van berouw of vreugde, die bij sommige hoorders te bespeuren vielen.

In Sellingen was ouderling J. Luth fel gekant tegen het oefenen van zijn mede-ouderling Freerk Maarsing; er moest z.i. een preek worden gelezen. 't Werd een hele ruzie.

In Wildervank ontstond er een enorme rel om oefenaar P.R. de Wit en verklaarde ouderling J.J. Boer openlijk, dat ds van Velzen en ds van Raalte zich met hun verzet tegen het oefenaarschap ‘tegensprekers’ van Jezus betoonden.

In Midwolda (Oldambt) waren er de moeilijkheden met de oefenaar Klaas Wildeboer, die de bezwaren van Van Velzen tegen het oefenen was gaan delen. Zowel P.R. de Wit als K. Wildeboer togen naar Ommen om zich bij ds Van Raalte aldaar te laten opleiden tot predikant. (Ze gingen niet naar De Cock in Groningen, die immers voor het oefenen was!)

We zullen hier geen voorbeelden meer geven. De lezer zal de moeilijkheden bij elke gemeente, waar ze een rol speelden, vermeld vinden.

De ‘functie’ van oefenaar is in deze jaren ook vaak en op velerlei wijze een punt van discussie geweest op de meerdere vergaderingen. Zo werd op de classis Groningen van 19 oktober 1838, wat het oefenen betreft, besloten ‘eendragtig te zullen handelen naar art. 81 der Utrechtsche Kerkordening’, welk artikel op de synode van 1837 te Utrecht was vastgesteld.9.

En de acta van de Provinciale kerkvergadering van Groningen (11, 12 oktober 1843) stellen vast, dat oefenen alleen mag na gunstig advies van de classis. We constateren dat in Groningerland over het oefenen niet zoveel te doen is geweest als in Friesland, waar ds Van Velzen er princi-

pieel tegen gekant was. De Cock stond er echter sympathiek tegenover.

Naar mate er meer geordende predikanten beschikbaar kwamen voor de Afgescheiden gemeenten, verloor het probleem oefenen of niet, aan zwaarte.

Ten slotte volgt hier nog een beknopte, alfabetische lijst van oefenaars, optredend in Groningen in de 19e eeuw kort voor en na de Afscheiding van 1834. Bij elke naam geven we een enkele notitie. Voor verdere bijzonderheden zie men de plaatselijke gegevens.

Jan Roelfs Ananias (1808-'64), in de beginjaren der Afscheiding oefenaar in de stad Groningen (veel moeilijkheden), later in Meppel. In 1842 predikant in Meppel, het volgende jaar van die gemeente ‘losgemaakt’. Heeft nog verscheidene malen geprobeerd weer dienstdoend predikant te worden, maar vergeefs.
Joh. Bolhuizen (1824-1893), eerst oefenaar in Delfzijl, 1854 predikant in Ezinge geworden, 1884 in 's Gravenland, 1891 emeritus.
Jan Luitjens Boelkens, ijzersmid in Spijk, sluit zich aan bij de Kruisgezinde gemeente in Bierum.
Thijs Luitjens Boelkens, ijzersmid in Uithuizermeeden, vier jaar jongere broer van Jan L. Boelkens uit Spijk. Beide broers waren in hun streek befaamde oefenaars.
Jan Jacobs Boer (overleden in 1841 op 59-jarige leeftijd), landbouwer in Wildervank, een vooraanstaand ouderling, in wiens schuur aan het Oosterdiep de Afgescheidenen geregeld hebben vergaderd.
Fokke Everts van Bolhuis, grutter in Grootegast; 1835- 56 scriba van de Afgescheiden kerkeraad. Heeft in 1842 nog geprobeerd dominee te worden (niet gelukt).
Jan Reinders Bottema, landbouwer in Wittewierum (bij Ten Post); behoorde tot de eerste Afgescheidenen aldaar.
Jetse Bottinga, rondreizend oefenaar, afkomstig uit Friesland, geboren in Lekkum bij Leeuwarden; later woonde hij in Leeuwarden zelf; van beroep oorspronkelijk slager, later marskramer in ‘oude schrijvers’. In 1827 had hij al eens in Zoutkamp geoefend, in 1829 en '30 deed hij dit in b.v. Ulrum, Baflo, Rasquert, Obergum, Uithuizermeeden met als gevolg processenverbaal. In 1832 komt hij vanuit Leeuwarden in Meppel wonen, waar hij geregeld oefent evenals in Wanneperveen en Dinxterveen. Later is hij actief in Workum, Koudum en omstreken, ook in Katlijk en Tjalbert (bij Heerenveen). In 1849 vinden we hem in Ferwerd d.w.z. hij begint op eigen houtje in Holwerd een oefening. Gevolg: in 1850 door de kerkeraad van Ferwerd met advies van de classis Wanswerd afgesneden.
Jakob Jakobs Bouwman, landbouwer in Warffum; in 1841 studie bij de Cock in Groningen; geen predikant geworden.
Kornelis Willems Brands (1792-1869), landbouwer in Sauwerd’, in 1831 als ouderling in de hervormde kerk geschorst. Ging een aantal jaren in Afgescheiden samenkomsten in Sauwerd voor, maar heeft zich nooit officieel van de hervormde kerk willen afscheiden.
Gerbe Hendriks Buist, schoolmeester in Zevenhuizen (Gr.); oefende reeds in 1816 aldaar, wat hem op een boete van ƒ8 kwam te staan.
Wolter van Dam, landbouwer in Leermens (bij 't Zandt); korte tijd ouderling in Godlinze, spoedig geschorst, ging door met oefenen; sympathiseerde met de Kruisgezinden (aanhanger van Jacobus Klok uit Delfzijl); Wolterianen of Dammianen werden zijn nalopers wel genoemd.
Hendrik Everts Dijk, landbouwer in Thesinge; stierf in 1851, 61 jaar oud.
Luitsen J. Dijkstra (1798-1871), uit Gorredijk, veenarbeider te Smilde, verdediger van ds de Cock in 1834 in Groningen, toen men deze daar te lijf wilde; oefenaar, in 1842 Afgescheiden predikant te Steenwijk, tot zijn dood.
Derk Derks Drukker (1785-1852), oorspronkelijk van beroep trekschuitschipper, later in Stroobos ‘boekweitmeelker’. In 1844 werd hij predikant in Dokkum, in 1848 in Koudum-Hindelopen.
Kornelis Jans Dwarshuis, bakker in Warffum; een zeer bekend oefenaar en ouderling.
Hendrik Folkers, woonde in Garnwerd; oefende in de omgeving o.a. in Wetsinge-Sauwerd (1823).
Harm Elzes Gelms (1799-1863), landgebruiker in Oude Pekela; oefenaar in de beide Pekela's en in de verre omtrek; sympathiseerde met de Kruisgezinden; in 1847 afgesneden van de Afgescheiden kerk in N. Pekela, waarin hij kort na de Afscheiding zo'n dominerende rol had gespeeld. Heeft ook enkele geschriftjes gepubliceerd. Gelms is wel één der bekendste oefenaars in het Groninger land geweest. Men sprak zelfs van ‘Gelmisten’.
Johannes P. de Graaff, schoenmaker te Groningen.
Alle Berends Groen (1796-1854), dagloner; wegens zijn oefeningen wel beboet; in 1835 ouderling in Ulrum; heeft het origineel en de afschriften van de Acte van Afscheiding geschreven (niet opgesteld!) In 1841 beroepbaar gesteld. Vanaf 1842 predikant in Scharnegoutum, 1846 in Onstwedde, 1848-'54 in Garrelsweer.
Freerk Jans Hekma (1805-'50), grote boer in Zuurdijk; in wiens boerderij de gemeente van Leens is geïnstitueerd; vooraanstaand ouderling en oefenaar aldaar.
Jakob Geerts Huiskes (1798-1848), wegens zijn Cocksiaanse opvattingen afgezet als vader van het Werkhuis der hervormde gemeente te Veendam; belangrijk oefenaar in Veendam, Wildervank en omgeving; in november 1840 toegelaten tot het predikambt; sterke sympathieën voor de Kruisgezinden; vanaf 1841 predikant in Wildervank, in 1844 aldaar zijn ambt neergelegd; in 1844 predikant in Warffum (Smallingerland), in 1845 in Drachten, waar hij in 1848 sterft.
Jan Husman, wever in Roden (Dr.); oefende o.a. in Zevenhuizen (Gr.).
Roelf Abels Kema (1796-1841), koemelker buiten de Kranepoort te Groningen; één der eerste ouderlingen van de Afgescheiden gemeente te Groningen; heeft nog bij de Cock voor predikant gestudeerd, maar stierf voor hij zijn doel had bereikt.
Hendrik Geerts Klatter, oefent in juli 1829 enkele keren in Ulrum voor een grote menigte, waarin het, volgens het proces-verbaal, ging over de praedestinatie (uitverkiezing). Hij stierf in 1844 te Ulrum, 78 jaar oud. Zijn geboortedorp was Woldendorp.
Jacobus J. Klok (1790-1859), een veel besproken oefenaar in Delfzijl, zeer belezen in de ‘oude schrijvers’. Hij had in de praktijk reeds in 1818 met de hervormde kerk gebroken, omdat hij de hervormde ds C. Mos schuldig verklaarde aan het niet leren van de verkiezing en de verwerping. Hij bezocht en leidde nu de oefeningen. In 1834 publiceerde hij een boekje, gericht tegen de Evangelische gezangen. (De Cock is wegens een aanprijzend woord vooraf in 1834 als predikant geschorst.) Klok behoorde tot de eerste Afgescheiden ouderlingen in Delfzijl, maar werd na een jaar al afgezet (1836). Vanaf dat jaar tot zijn dood in 1859 is hij constant tegen de Afgescheiden kerk in oppositie gebleven. Hij toonde duidelijk sympathieën voor de Kruisgezinden.
Jan Menses Kloppenburg (1757-1843), deze uit Nieuwe Pekela afkomstige landbouwerszoon heet in zijn tweede huwelijksacte in 1830 ‘arbeider’. In 1835 werd hij op 77-jarige leeftijd (!) door de Cock bij de instituering van de Afgescheiden kerk in Stadskanaal tot officieel oefenaar aangesteld; daarvóór had hij al vele jaren zowel in Stadskanaal als elders geoefend. Hij was bijna 84 jaar oud (!), toen hij in januari 1841 bevestigd werd als predikant van de Afgescheiden kerk te Stadskanaal. In dat ambt heeft hij nog twee jaar en negen maanden de gemeente gediend. (Overleden 24 oktober 1843.) Met mond en pen heeft hij de ware leer ‘tegen haar vijanden en verlaters verdedigd’.
Geert Jakob Koster (1799-1869), een timmerman (kuiper) uit Wildervank; oefent al in 1838 bij herhaling bij Eitje Martens Fokkens, een 25-jarige arbeider, wonende op No 1 onder de gemeente Veendam. Kort na de instituering van de Afgescheiden kerk te Woldendorp in 1845, wordt hij daar oefenaar en voorganger. Later strekte hij zijn activiteiten als oefenaar tot in Oost-Friesland uit. Blijkens een rapport van 31 januari 1855 van ‘Voigt’ Meijer te Oldersum aan het ‘Königliches Ambt Emden’ gaat in een conventikel in Wolthusen (vlak bij Emden) geregeld voor een zekere ‘Koster, welcher von Profession ein Böttcher ist und wohnhaft zu Wilderfang’, dus een kuiper uit Wildervank. Hij leeft als ‘sectariër’ van de collectegelden en oefent zijn beroep helemaal niet meer uit. ‘Archiv Evang.-reformierte Gemeinde zu Emden.’ (Acte 310, 311.)
Jouke Annes van der Leest, schoenmaker, jarenlang ouderling in de Afgescheiden kerk van Leek (‘Joukebaas’). Hij heeft nog een poos de theologische opleiding bij ds T.F. de Haan in Groningen gevolgd; predikant is hij echter nooit geworden.
Engelke Lindeman (1805-1889), een timmermansknecht in Groningen, afkomstig uit Oost-Friesland. Hij behoorde tot de eerste Afgescheiden kerkeraadsleden in de stad Groningen. In 1841 werd hij predikant in Smilde, van 1846-1885 was hij het in Warffum.
Freerk Harms Maarsing, een oefenaar in Sellingen.
Berend Massier (1972-1870), bij zijn huwelijk in 1813 was hij boerenknecht. Hij oefende veel o.a. in Helium en Siddeburen.
Roelof P. Medema, een landbouwer in Adorp, vriend van ds H. de Cock; werd in 1841 predikant in Schildwolde, 1842 Assen, 1844 Meppel, 1845 Harlingen, 1846 Stadskanaal, 1849 Hallum, 1852 Westergeest, 1858 ambt neergelegd.
Egbert Roelfs Meijer (1803-1884), landbouwer in Wittewierum op ‘Bloemhof’. De eerste ouderling van de Afgescheiden kerk te Wittewierum (Ten Post).
Albert Hansens Moorlag (1800-1891), kuiper van beroep; oefende in zijn geboorte dorp Onstwedde en in wijde omgeving, o.a. Nieuwe Pekela, Wildervank, Mussel, Sellingen, Stadskanaal, Bovenburen (Winschoten) en zelfs in Winsum en Ellerhuizen (bij Bedum). Er is een soort opschrijfboekje van hem bewaard gebleven. ‘Over de oeveningen’ staat op het omslagje. Hij noteerde hierin nauwkeurig alle teksten waarover, en alle plaatsen waarin hij oefende. Ook bestaat van hem nog een soort dagboekje, sterk piëtistisch van inhoud.
Thomas H. Mulder, een dagloner te Ezinge.
Albert E. Mijdema (1767-1843), een winkelier in Delfzijl; is daar in 1841 ouderling in de Afgescheiden kerk; had vóór de Afscheiding ook wel in de hervormde kerk geoefend.
Pieter Gosses Oosterhof (1788-1850), landbouwer in Adorp, later oefenaar in Drogeham (Fr.).
Nicolaas Pot(t) (1796-1842), kleermaker in Wetsinge, die als oefenaar vooral de Afgescheiden gemeente van Bedum heeft gediend.
G.J. Raidt (1788-1877), hij is in 1788 in Raalte (Overijssel) geboren. In 1818 wordt hij schoenmaker in Hoogeveen, waar hij later in onmin raakt met de beide Hoogeveense predikanten, die openlijk de Pelagiaanse dwaalleer van de kansel leerden. Omstreeks 1834 begint hij in Hoogeveen te oefenen. In mei 1841 wordt hij door de provinciale kerkvergadering van Drenthe te Dwingelo geëxamineerd en tot het predikambt toegelaten. Het volgend jaar ontvangt hij een beroep naar Gouda, waar hij in allerlei moeilijkheden verstrikt raakt en wegens ‘onbekwaamheid’ wordt geschorst. Van 1843-'47 staat hij in Herwijnen, van 1848-'52 in het Groningse Enumatil, waar het ook al fout loopt. Hij gaat dan naar Hellevoetsluis (1852-'55). Vandaar emigreert hij naar Amerika en wordt dominee in Cincinnatti in Ohio (1855-'66). Er is van hem een Levensgeschiedenis en Bekeeringsweg van Gerrit Jan Raidt gepubliceerd.
Fedde Martens Riemsma, een Fries, arbeider, bijgenaamd Fedde ‘Preker’. Oefende o.a. in Haulerwijk, ook in het Groningse grensgebied b.v. in Zevenhuizen en Leek.
Willem J. Schuringa (1796-1864), bakker; oefenaar in Middelstum; leider van de Afscheiding aldaar; 1843 predikant in Minnertsga, 1846 emeritus. Hij is de eerste en jarenlang de enige emeritus-predikant van de Afgescheiden kerken geweest.
Vanaf 1858 tot zijn dood in 1864 woonde hij in Ulrum.
Harm S. v.d. Schuur, een jongere broer van de bekende Koene Sibolts v.d. Schuur in Delfzijl en evenals deze ook een oefenaar. Het is hem niet gelukt dominee te worden.
Koene S. v.d. Schuur (1803-1876), eerst bakker in Delfzijl. In 1840 toegelaten tot het predikambt. Van 1841-'45 dominee in Hoogeveen, afgezet. Emigreert in 1849 naar Noord-Amerika, in welk jaar hij dominee wordt in Graafschap (Michigan). Reeds in 1850 vertrekt hij naar Oostburg (Wisconsin), waar hij het moeilijk heeft. In 1866 wordt hij emeritus verklaard. Tien jaar later sterft hij. In 1835 verscheen van zijn hand een vluschrift ‘Eene Zamenspraak tusschen een Vader en Zoon’, op zijn verzoek ‘om der belangrijkheid wil’ uitgegeven door H. de Cock, Gereformeerd Leeraar onder 't kruis. (Te Veendam bij T.E. Mulder).
Menne Kiers Swartwold, bakkerszoon te Onderdendam. 1846 predikant in Schoonhoven.
Johan W. Vijgeboom (1773-1845), geboren in het Duitse Ladbergen in het graafschap Teckelenburg. Na zijn komst in 1790 in Nederland had hij o.a. in een tabaksfabriek in Rotterdam gewerkt, was later tuinmansknecht in Schoonderloo (bij Delfshaven), Hillegersberg en Schiedam geweest, was weer later in de veeteelt gegaan, wat in 1820 op een financiële debacle uitliep.
Van ±1820-'23 was hij reizend oefenaar. In 1822 stichtte hij de Herstelde Kerk van Christus in Axel, die in 1824 al weer te niet ging. Van 1823-'36 woonde hij als tuinman en winkelier in Axel. In de Afscheidingstijd ging hij weer oefenen. In 1842/43 woonde hij als oefenaar in de stad Groningen. In 1845 overleed hij in Middelburg, waar hij toen woonachtig was en waar hij ook al oefeningen hield. Hij heeft heel wat geschreven, o.a.: ‘Eene overtuigende Opwekking aan de Nederlanders en inzonderheid aan 's Heeren Bondvolk, om in leer en leven, met hart en daden, door den Heere, tot den God onzer vaderen terug te keeren; opdat het ons wederom welga als van ouds, in Kerk en Burgerstaat.’ (Te Heerenveen, bij J. Krediet, 1835.) 135 pag.
Wolter Berends Volders (1801-1878), arbeider, woonde op de Barlage, Onstwedde. Heet in zijn overlijdensacte landbouwer. Veroorzaakte in de Afgescheiden kerk moeilijkheden door zijn dwaling, dat er geen geloofsoefening kon plaats hebben zonder tranen. Daarom werd hem het oefenen verboden.
Derk Vos, oefent in Midwolda (Oldambt). Is oorzaak van moeilijkheden, waardoor enige leden van de gemeente in 1853 met hem overgaan naar de Zwolsen d.w.z. de Kruisgezinden.
Klaas Pauwels de Vries, oefende in Warffum ook wel zonder toestemming van de kerkeraad en matigde zich aan na de oefening de gewone zegen uit te spreken, als was hij een dominee. Nog in 1841 moest hij opnieuw worden vermaand ‘wegens ijdele wandel’.
Harm Jacobs Waterborg, schipper, wonende in Groningen. Oefende ook in Leek. In 1836 was hij 51 jaar.
Douwe Joh. van de Werp (1811-1876), als jong ondermeester te Houwerzijl in 1834 wegens ‘geestdrijverij’ ontslagen. (Had prof. P. Hofstede de Groot, schoolopziener, in een geschriftje bestreden.) In Smilde heeft Van de Werp nog even les gegeven aan een ‘vrij gereformeerd schooltje, dat maar kort heeft bestaan.
Vanaf 1835-'41 oefenaar in Uithuizermeeden. Is even in de ban van de Kruisgezinden geweest en in die kring op onwettige wijze tot
predikant geordend. Onttrok zich korte tijd later aan de groepering van Schouwenberg, Smitt, Flier en Hoksbergen en ging in 1841 bij de Cock in Groningen studeren. Van 1842-'44 is hij oefenaar in Leeuwarden, in 1844 wordt hij op de Prov. vergadering van Friesland, Groningen en Drenthe op meer ordelijke wijze dan in 1840 tot predikant toegelaten. In 1844 predikant in Leeuwarden, 1851 Ferwerd, 1854 Lioessens, 1857 Broek op Langendijk, 1859 Den Helder, 1861 Burum, 1864 naar de Christian Reformed Church in Amerika; daar predikant in Graafschap, in 1872 in de First Christian Reformed Church te Muskegon (Michigan). Verzorgde een opleiding voor predikanten en was redacteur van het in 1868 opgerichte kerkblad De Wachter’.
Arend Hiddo Wessels (1814-1888), zoon van een schoolmeester uit Uithuizen; 1843-'48 oefenaar in de Afgescheiden kerk van Stedum, 1848 predikant in Rijnsburg, waar hij in 1880 met emeritaat ging.
Klaas Marinus Wildeboer (1809-1842), bakker in Midwolda (Oldambt); zijn beroep eraan gegeven en zich op het oefenen toegelegd. Ouderling in Midwolda. In voorjaar 1839 naar Ommen om daar door ds Van Raalte tot predikant te worden opgeleid. In oktober 1839 door Van Raalte en Brummelkamp geëxamineerd op de Prov. Vergadering van Gelderland (bovengedeelte) en Overijssel en toegelaten tot het predikambt. In 1839 wordt hij predikant in Rijssen, sedert 1 april 1841 woont hij in Lochem, van waaruit-hij Afgescheiden gemeenten in de Achterhoek verzorgt (Lochem, Geesteren-Gelselaar, Winterswijk, Varseveld, ook Velp). Nog in 1841 komt hij naar 't Zandt (Gr.); in mei 1842 wordt hij door de classis Appingedam geschorst als predikant wegens zijn independentistische opvattingen. Hij was een volbloed Scholtiaan en wilde van geen kerkenorde weten.
Wildeboer is een vertegenwoordiger geweest van de independentistische richting, die zoveel moeiten in de Afgescheiden kerken heeft veroorzaakt. In 1842 gaat hij als predikant naar Zuid-Beijerland, waar hij al in september sterft (33 jaar oud).
Poppe Rijkens de Wit (1802-1840), in juli 1834 als catechiseermeester in Wildervank afgezet wegens zijn verzet tegen de Evangelische gezangen en tegen de leer die ds Oosterbeek, de hervormde predikant, bracht. Bij de instituering van de Afgescheiden kerk van Wildervank op 9 april 1835, wordt P.R. de Wit door de Cock als oefenaar aan de gemeente voorgesteld. Net als Klaas Wildeboer ging ook De Wit in het voorjaar van 1839 naar Ommen om daar bij Van Raalte tot predikant te worden opgeleid. Beiden slagen op dezelfde datum (15 oktober 1839). In januari 1840 wordt De Wit door K. Wildeboer in Apeldoorn als predikant bevestigd, maar sterft daar nog hetzelfde jaar (oud 33 jaar).

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs