De Afscheiding van 1834 in Groningerland. Deel 3. De classis Groningen van de Afgescheiden kerken

[p. 229]

X Nuis, 1836-1848

Nuis ligt 3 km ten oosten van Marum en dus vrij ver van Grootegast.

Van de korte geschiedenis van de Afgescheiden kerk van Nuis (12 jaar) zijn niet veel gegevens bewaard gebleven. Uit het notulenboek van de Afgescheiden gemeente van Grootegast en uit dat van de classis Groningen vallen enige verspreide notities te puren. Het meeste leveren nog de notulen van de hervormde gemeente van Nuis-Niebert op. Laten we daarom hiermee beginnen.

Hervormd predikant in Nuis-Niebert was in de dagen der Afscheiding Reinder Damsté, een domineeszoon. Na enige jaren in zijn eerste gemeente Boornbergum (Fr.) te hebben gestaan, was hij in 1820 op 24-jarige leeftijd naar Nuis-Niebert gekomen, waar hij in 1851 overleed.

Zijn eerste vrouw Baukje Wilhelmy, een Fries meisje, stierf op 31 juli 1836, 41 jaar oud. We hebben ons afgevraagd: Zouden de sterke spanningen, waaraan haar man (door eigen schuld) bloot stond, haar gezondheid hebben ondermijnd?

De zaak zat zo: Op 18 december 1839 meldde de hervormde classis Groningen, dat ds R. Damsté te Nuis-Niebert voor 6 maanden was geschorst. De post van de broodrekening in het ‘diaconierekenboek’ bleek namelijk vervalst te zijn: in plaatst van ƒ14,02 stond ƒ114,02 geschreven, dus ƒ100 te veel. Deze fraude was al in 1831 gepleegd, maar de eerste jaren nooit aan de oppervlakte gekomen.

Toen in 1835 in Nuis-Niebert de onderlinge irritaties en spanningen, mee door de in de regio plaats vindende Afscheiding sterk in aantal en sterkte toenamen, kwamen in Nuis-Niebert in 1835 acht lidmaten niet meer aan het Avondmaal, ja zelfs helemaal niet meer in de kerk. Het waren: de landbouwers Cornelis Hindriks Hazenberg, Jan Ebels Dijkstra, Anne Egberts Alkema, Albert Hindriks Hummel met zijn vrouw Froukje Lubberts Oosterhof en zijn schoonmoeder (de weduwe Harm Hindriks Onnekes) en Sjouktje Lammerts (weduwe van Valen), allen te Nuis.

De 8e was Auktje Wiebrands, huisvrouw van Popke Keimpes Akkersma te Niebert.

Ze bezochten op zondag de ‘oéfeningen der Separatisten’. Hieruit blijkt dus, dat in 1835 ook in Nuis en Niebert sympathisanten met de Afgescheidenen waren.

[p. 230]

C.H. Hazenberg (landbouwer) trok zich in het jajaar van 1835 uit deze groep terug en mocht nu per 1 januari 1836 ouderling worden in plaats van de overleden Tjeert Tjeerts de Boer. Het spreekt vanzelf, dat hij nu moest meedoen aan het vermanen van zijn vroegere medestanders. Afgesproken werd, dat ds Damsté met ouderling Hazenberg de in Nuis wonende opposanten zouden bezoeken. Ouderling Eise Hindriks de Boer ging met ds Damsté naar Niebert.

Uit het rapport van de vermaanbezoeken bleek, dat niemand van de bezochte lidmaten beterschap wilde beloven, behalve Jan Ebels Dijkstra. Daarom werden in maart 1836 de hardnekkigen voor een half jaar van het Avondmaal afgehouden, en in het najaar voor onbepaalde tijd. De kerkeraad meende het zijn plicht te zijn, ‘door tijdige en gepaste aanwending der kerkelijke tucht, moedwil en scheurziekte te beteugelen’.

Maar zie, een jaar later komen de per 1 januari 1837 afgetreden, hierboven reeds genoemde ouderling Cornelis Hindriks Hazenberg, met Jan Geerts Hazenberg en diens zoon Kornelis al weer niet in de kerk en aan het Avondmaal. De oorzaak daarvan wordt duidelijk, als we de notulen van de kerkeraad van 21 maart 1838 lezen. Als gewoonlijk werd deze vergadering in de pastorie gehouden (dat was comfortabeler en men bespaarde wat turf).

De voorzitter, ds Damsté, was net begonnen met het voorlezen van de notulen van de vorige vergadering of de deur van het vertrek ging wijd open en binnen stapten, onaangediend, diaken Wisse Sjoerds Veenstra, boekweitmulder te Nuis, en de eerste assessor der gemeente Marum: Albert Eises Palma.

In de deuropening bleven staan Cornelis Hindriks Hazenberg, Jan Alles Ausma en Albert Hindriks Hummel, allen landbouwers te Nuis. Bescheiden op de achtergrond, zoals het een dagloner betaamt, stond Hans Derks de Groot.

Nadat diaken Veenstra, boekhouder van de diaconie, de kerkeraad met een kort woord had gegroet, vroeg hij: ‘Schikt het den Kerkeraad de rekening in de kerk te doen?’ Daar had hij namelijk schriftelijk om gevraagd en zelfs was zo juist om 3 uur 's middags de kerkklok geluid als sein, dat men naar de kerk kon komen. Dit klokgelui op een zeer ongewoon uur, had een hele volksoploop ten gevolge gehad.

Wijzend op zijn mede-bezoekers zei Veenstra nog: ‘Deze lieden zijn bij mij aangekomen en wisten niet, wààr de rekening zou wezen’. Ze wilden dus bij de controle van de boekhouding der diaconie aanwezig zijn.

De voorzitter antwoordde, dat de kerkeraadsvergadering al begonnen was en dat men nu moeilijk weer naar de kerk kon gaan, waarop diaken Veenstra alleen nog dreigend zei: ‘Dan is het beslist’.

De bezoekers gingen weer weg; assessor Palsma was de enige, die nog ‘goeden dag’ zei, toen hij de deur achter zich dicht trok.

[p. 231]

De voorzitter kon verder gaan met de onderbroken lezing van de notulen. Maar hoe moest het nu met het brandende punt van de publieke controle van de administratie van de diaconie over het jaar 1837? Uit alles blijkt, dat ds Damsté zich hieraan met allerlei foefjes en spitsvondigheden wilde onttrekken. En toch moest volgens het huishoudelijk reglement de controle plaats vinden ‘na voorafgaande bekendmaking aan de Gemeente, voor de gezamelijke leden des Kerkeraads’, terwijl aan de gemeenteleden gelegenheid zou worden gegeven ‘om van de alzoo gedane rekening visie te nemen’.

Diaken Veenstra, de man van de woorden ‘dan is het beslist’, maakte nu in april 1838 de zaak aanhangig bij Gedeputeerde Staten. In zijn schrijven vertelde hij, dat er over de kerkelijke en diaconale administratie van de hervormde gemeente in Nuis vele geruchten in omloop waren ‘waarvan hij het ware of valse niet kon onderscheiden’.

Daarom wilde hij niet in een besloten kerkeraadsvergadering, maar openlijk in de kerk van de hervormde gemeente te Nuis zijn diaconale boekhouding gecontroleerd en goedgekeurd zien. En dit was hem niet mogelijk geweest.

Om kort te gaan: het loopt alles uit op een schorsing van ds Damsté (1839).

Hoe gaat het nu kerkelijk verder met de drie Hazenbergs? Letten we eerst op de reeds meermalen genoemde Cornelis H. Hazenberg. Hij vaart bepaald geen vaste koers.

In 1835 bezoekt hij de samenkomsten van de separatisten, per 1 januari 1836 wordt hij weer ouderling in de hervormde kerk, maar in december 1838, hij is dan geen ambtsdrager meer, wordt op de kerkeraad de vraag behandeld: Moet men, wat Cornelis W. Hazenberg betreft, met de tucht verder gaan? Want hoewel hij geen schríftelijke verklaring van afscheiding bij de kerkeraad heeft ingediend en hij dus wettig tot het hervormd kerkgenootschap blijft behoren, bezocht hij toch geregeld de samenkomsten van de Afgescheidenen in Nuis en betoont hij zich dus een voorstander van die ‘aanhang’.

De kerkeraad komt dan tot de merkwaardige conclusie, dat bij zo'n lid ‘toepassing van een bestraffingsmiddel doelloos’ is. Deze Hazenberg had dus duidelijk actieve sympathie voor de Afgescheidenen.

Met Jan Geerts Hazenberg en diens zoon Cornelis was het anders gesteld. In de kerkeraad merken de ouderlingen de Goede en Hoekstra op, dat beiden vroeger trouw in de kerk en aan het Avondmaal kwamen.

De reden, dat zij dit sedert ongeveer maart 1835 niet meer deden, scheen niet gelegen te zijn in ‘neiging tot Separatisme’, maar in wrevel tegen de predikant. En dan wordt de vermoedelijk te veel verantwoorde ƒ100 in een uitgaafpost van de diaconierekening in Nuis weer eens opgehaald.

Een kerkelijke bestraffing zou slechts een nog grotere verbittering

[p. 232]

tegen ds R. Damsté tot gevolg hebben, menen de broeders. En dus doet de kerkeraad niets.

Maar zie, in september 1840 worden de drie Hazenbergs voor onbepaalde tijd van het Avondmaal afgehouden. Nog geen vier maanden later wordt dit besluit echter weer ingetrokken, omdat genoemde lidmaten verklaren wel weer in de kerk te willen komen.

Wie dit alles in de notulen leest, zou er draaierig van worden. In elk geval, de hierboven beschreven conflictsituatie in Nuis kan de Afscheiding aldaar direct of indirect hebben bevorderd.

We zeiden al, dat we van de korte geschiedenis van de zelfstandige Afgescheiden gemeente te Nuis bij gebrek aan gegevens weinig afweten.

Instituering, 1836

Het jaar der instituering is 1836 en de initiatief-nemer was Jan Tieses Bijzitter, een 27-jarige arbeider. Zonder overleg met de kerkeraad in Grootegast was er in Nuis een gemeente gesticht. Van protesten uit Grootegast trok hij zich niets aan. En zie, zijn gemeente bleek nog levensvatbaar ook. Om een eind aan het geharrewar te maken, werd in 1842 maar een grensscheiding tussen Grootegast en Nuis vastgesteld.

Toch kon Nuis als aparte gemeente zich niet handhaven en ontbond zich vrijwillig in 1848. De leden werden ingelijfd bij de gemeenten van Leek, Zevenhuizen en Grootegast.

Ongetwijfeld zal bij het ontstaan van de gemeente Nuis de grote afstand tot Grootegast een rol hebben gespeeld. Deze moedergemeente had haar leden wonen in Grootegast, Doezum, Stroobos, Lutjegast, Sebaldeburen, Oldekerk, Niekerk, Niebert, Nuis en Marum. Een enorm resort dus.

Of Bijzitter erg op de oefenaars-eer was gesteld, we weten het niet. Zeker is, dat hij in Nuis de man was. Uit de classis-notulen (1839) blijkt, dat hij niet pro deo wenste te oefenen; hij vroeg daarvoor vergoeding. Dit lokte een protest uit van zijn mede-ouderling J.J. Klok, die zijn bezwaar zelfs op de classis bracht en daar gelijk kregg. Kosteloos oefenen of ermee ophouden, luidde de uitspraak.

Tenslotte nog enkele notities uit het classikaal archief. In het jaar van de stichting der gemeente (1836) is R.F. Rosema ouderling, een 44-jarige arbeider, wonende te Tolbert.

In 1840 fungeren J.T. Bijzitter en Jan J. Klok als ouderling. Diaken is dan nog Dirk Harm Pops, een 53-jarige dagloner. Wegens ‘zijn slapheid in zijn dienst’ was hij door de visitatoren vermaand. De kerkeraad oordeelde het nu het beste, dat hij ‘afging’ en dat een nieuwe diaken gekozen werd.

In 1843 ondertekent Lammert Alberda de Wit, een 40-jarige wolkammer het ondertekeningsformulier voor ouderlingen. Hij was een zoon van de

[p. 233]

‘blauwverver’ Klaas de Wit, die vlak voor de Afscheiding in Ulrum aan een rel in de kerk aldaar had meegedaan.

In hetzelfde jaar is een zekere ‘Hakersma’ (Akkersma) diaken te Nuis. Meer namen van kerkeraadsleden konden we niet gewaar worden.

Het enige wat nog valt mee te delen, is een tuchtgeval. Hindriktje Harms lid der gemeente Nuis, had centen ‘verzilvert’, (dus door knoeierij de muntwaarde vervalst). Ze was reeds gearresteerd. De kerkeraad zou haar schriftelijk vermanen en opwekken tot boete en bekering.

Wanneer in 1852 de Afgescheiden gemeente van Nuis in Marum herrijst, komen we bij de eerste leden daarvan dadelijk de namen van Jan J. Klok en Lammert K. de Wit weer als ambtsdragers tegen. Ook Dirk Harms Pops is er weer bij, evenals Popke Keimpes Akkersma.