Wij gelooven in den film

Een belijdenis van onze generatie

[p. 45]

‘Pantserkruiser Potemkim’

Op een zekeren dag vertoonde een der kleinste en onbelangrijkste bioscopen van Berlijn een Russische film: ‘Pantserkruiser Potemkin’. De groote première-theaters, zooals het monstrueuse Gloria Pallast, waar dikvergulde Sinterklazen voor de deur staan te paradeeren, waar meisjes in groensatijnen broekjes hochfeine Edelzigaretten venten en waar de liften in Louis XV-stijl zijn uitgeprakkizeerd, hielden het op Paramount. Maar deze Pantserkruiser kwam maar in een doodarm scharrelaars-bioscoopje, waar de directeur àlle functies zelf bekleedt en waar alles even primitief is, behalve het voornaamste: de projectie.

Als een loopend vuurtje ging het door het wereldje van filmverhuurders en bioscoopbezitters: hier was een goudmijn aangeboord.

Een maand later liep ‘Pantserkruiser Potemkim’ in 220 groote en kleine theaters. In den zoelen zomeravond komend over den Kurfürstendamm, en Tauentzienstrasse en langs de Ufers naar Potsdamerplatz, Leipziger en Friedrichstrasse, duizelden de lichtreclames ‘Pantzerkreuzer Potemkin’. De eeuwige vuurwerkzee, de middernachtzonnen der reclame, de Laufbilder, heel de sprookjestooi dezer Metropolis, had thans naast haar champagne-, grammophoon- en cabaret-aanprijzingen een eereplaats ingeruimd voor een film, die in roode, groene, gouden en witte schamp- en schietlichten cirkelden en vonkenspattend gelanceerd werd.

Theaters annonceerden haastig, dat zij over drie, zes, negen weken in staat zouden zijn, dit wonderwerk te vertoonen. Wat deze week op het programma stond, werd vergeten. Heel Berlijn in al zijn geledingen sprak over deze film. Wat ‘Gold Rush’, ‘Die freudlose Gasse’ en zelfs ‘Die Nibelungen’ was mislukt, overkwam dit onbekende werk: het werd het onderwerp van den dag, niet slechts voor enkele categorieën, maar voor de heele stad.

De U.F.A., groot, officieel, aanzienlijk, beschikkend over bioscopen van zùlk een gevestigde reputatie, als men ten onzent nimmer zal bereiken - had aarzelend dit filmwerk niet aangedurfd. Dat het een goudmijn worden zou, geloofden deze experts gaarne. Maar het moreele risico schrikte hen af. Zij dankten er voor. Maar de tweederangs theaters, zich in niets van de eerste-

[p. 46]

rangs onderscheidend, dan door 't gemis aan zulk een groote renommee, deden het hoogste bod, dat zij maar konden.

* * *

Het Piccadilly-Theater, groot, pittig gedecoreerd, modern van horizontaal lijnenspel, ligt ver uit het centrum. Met de Nord-Sud is het een verschrikkelijke reis.

‘Franzmann dirigiert’ meldden de wentelende vuurletters.

* * *

Op het doek: een reeks teksten: het scenario zou ontleend zijn aan bescheiden, onlangs gevonden in een geheim dossier nopens een muiterij tijdens den Russisch-Japanschen oorlog. De Sovjet-staatsinstelling ‘Proletkult’ had de stof bewerkt onder regie van S.M. Eisenstein.

Ik ben geen communist. Integendeel. En deze voorberichten lieten mij steenkoud. Zulk een geheim dossier... dat konden ze best liegen. En wat ‘Proletkult’ betreft: Ik voel geen roeping, den proleet te cultiveeren. Als hij dat zèlf niet kan, behoeft een ander 't niet te doen. Van Eisenstein had niemand nog ooit gehoord. Neen... teksten spreken in deze film niet mee. Het zijn de beelden, die hier het ongelooflijke hebben bereikt.

Veel films lieten vergeten, dat er gespeeld werd. De middelmatig goede film ‘The iron Horse’ was zulk een verbluffend scherpe reconstructie van de werkelijkheid, dat men niet aan spel dacht, doch den spoorwegaanleg van Oost- naar West-Amerika dacht mee te leven.

Het naturalisme kan in films hoogtij vieren op een wijze, als auteurs (Goddank) nimmer hebben bereikt.

‘Pantserkruiser Potemkin’ is niet naturalistisch. Men ziet een werkelijkheid, méér dan waarschijnlijk: een van A tot Z gelogen werkelijkheid. Een pathetische leugen. Wáár gemaakt niet door menschkundige bedriegerij, maar door stormachtigen drang.

Tenslotte is iedere film: suggestie. Al ziet gij een bathing beauty opblazen met duizend kilo dynamiet, zoodat gij er geen sikkepit van gelooft, dan nòg stelt men het u toch maar voor oogen!

Maar deze unieke film, dit niemals Dagewesenes is méér dan een suggestie. Het is een persoonlijke hypnose, die niet te ontkomen is.

* * *

[p. 47]

Dit is één felle, trillende, gillende kreet, één hartstochtelijk geschrei, een waanzinnige uiting van woesten drang naar vrijheid, gelijkheid en broederschap, een leus, waarvan wij de humane waarde plots weer ten volle voelen, bij het zien van deze oerkracht. Dit is een laaien en loeien, een krijschen en joelen, zóó onontkoombaar, dat ontsnappen eenvoudig onmogelijk is. Hier gaat het rauwe beest, dat zijn ketens breekt en vrij wil zijn, goddelijk vrij, om geluk te kennen en menschenrecht. Op stuk van zaken gaat dat verre en verre boven Sovjet uit, zooals ‘die Wolgaschlepper’ van de Blaue Vogel vèr boven de touwtrekkers daarginder uitging en de verdrukte, armzalige en tòch goddelijke menschheid symboliseerde.

Dit is een ideaal. Dit is maar illuzie. Er bestáát geen ideale communistische vrijheid. Goed! Maar de schoonste droomen ieder onzer, geven toch die teedere hunkering naar dat ideale - er staat iets onfnuikbaars in ieder onzer, iets, wat niet bukken kan en boven het menschelijke uitgaan wil.

Deze film zou dus een schoone droom zijn?

God beware neen! Een bestiale droom, een angstroes, een obcessie, alles wat u wilt, maar niet schoon!

En toch... tòch is het goddelijk, toch stijgt het boven alles uit en klein, met 'n wit gezichtje zit de poovere toeschouwer vastgezogen aan het doek en staart en staart en weet niet, waar hij blijft...

Dit is een moordfilm. Als in een abattoir wordt hierin geslacht, tot u de bloedwalm meent te ruiken. Vrouwen en kinderen gaan onder den voet, aan de bajonet, in zee, dood, morsdood...

Maar 't is of de weenende zielen u omarmen.

De keizerlijke kozakken gaan rhythmisch, ijzingwekkend, genadeloos en onafwendbaar voorwaarts. Automatisch. En het volk bloedt en sterft. En uit het smartgeschrei van ieders leed ontspruit de vrijheid, met rozen getooid, de grootsche, geweldige en toch zoo aandoenlijke vrijheid...

Wie had kunnen denken, dat zulk een brutale gruwelfilm zóó sterk, zóó hoog een goddelijk ideaal kon heffen?

Eén enkel voorbeeld. Het gaat hard tegen hard. Het scheepskanon wordt opgesteld; gevechtsklaar gemaakt en geladen. Het wordt recht op ons, toeschouwers, gericht...

[p. 48]

Wat dan nòg, als het was afgegaan? Wie maalt er om de schim van een schot op de schaduwende, zwijgende film?

En tòch bad ieder in zijn hart: - O God, niet schieten!

Dat zijn: onze zenuwen. Dat is suggestie. Dat is het meesterwerk, dat ons zóó fel, zoo intens, zoo tot op onze met isoleerende gelatine-pap omhulde botjes rakend, dat we eindelijk eens één keer murw worden.

En Russisch is dit werk!! Het is ongeloofelijk, dat daar zulke oerkrachten leven, dat deze halve Aziaten, deze onzindelijke kerels ons zóó ongezouten te pakken nemen. Maar waartoe? Ter propaganda van hun Sovjet-idealen... Neen! Dit stijgt verre boven Sovjet uit, dit stijgt een aardig stuk ten hemel en bidt tot God: - Wij zijn maar menschen, smerige, verdoemde moordenaars, maar wij wilden elkanders broeders zijn... amen!...

* * *

Deze film staat niet op zichzelf. Zoo goed als zij uniek is en ontzettend, zoo goed is zij afhankelijk van de muzikale illustratie, die niet minder bar is.

De muziek geeft het stalen stampen van den pantserkruiser. Mechanisch bonkt zij obsedeerend. Mechanisch dreunen de stappen der aansnellende kozakken. Onafgebroken trilt de duistere bioscoop van het boem-boem-boem van trommels en van pauken. Tot je het aan je hart gaat voelen. Steeds trillen de kalfsvellen. En daar tusschendoor: de wilde, opstandige kreten der violen: ‘L'Etendard sanglant est levé’. Het koper van de horens schettert brokken uit de Internationale (niet in het gezapig Hollandsch tempo!), Burlaki, het Lied der Wolgaschlepper poogt haar onmachtig verzet te zingen. De ademlooze spanning zoemt, het gillend geluk van de vrijheid pijpt schril uit de kleine dwarsfluiten. Het is een chaos, een cacophonie van even armzalige als superieure menschelijkheid.

Wie houdt dat uit? Daar doen we toch immers niets tegen? Dan zit je op je klapstoel als een gèk, die niets meer in te brengen heeft!

* * *

Met een ruk was het uit. Hoedjes op, jasjes aan en daar stonden we weer op straat.

't Is groote flauwe koek! zegt ieder in zichzelf.

[p. 49]

Tot uw dienst! Dit is ‘Proletkult’. Maar u hebt het intusschen toch maar te pakken gehad!

Dit is een Russische staatsfilm. Dit is sovjetpropaganda. En hoe! Men kan het heusch den Engelschen, Franschen, Belgischen en Italiaanschen regeeringen niet kwalijk nemen, dat zij deze film kortaf verboden hebben. Deze film laat u ontbranden.

Propaganda-films zijn tot dusver vrijwel van nul en geener waarde geweest. 'n Sprekend voorbeeld; de door en door belachelijke, onbeholpen, prullige Volkenbondfilm. Daartegenover staat deze schrikwekkende propaganda, even menschelijk als dierlijk en als bovenmenschelijk.

Maar daarbij zùlk een geniale prestatie, dat men haar uit iederen gezichtshoek kan beschouwen, dat zij meesleept in elk opzicht. Dit is een document, een Marseillaise, een rien-ne-va-plus!

luc. willink

Aanteekening.

De inhoud der P.P.-film is buitengewoon eenvoudig, daar hier geen personen, doch slechts massa's spelen. Matrozen a.b. van den pantserkruiser slaan aan het muiten, omdat men hen bedorven vleesch voorzet. De bevolking van Odessa valt hen bij. Kozakken onderdrukken den opstand in de stad. Het eskader, uitgezonden ter tuchtiging van de matrozen, maakt gemeene zaak met hen. In een Bulgaarsche haven wordt de ‘Potemkin’ geïnterneerd. Voilà tout.

S.M. Eisenstein, de regisseur, heeft gebruik gemaakt van het bekende Moskauer Künstlertheater van Sofiniskief, doch het ongehoord groot aantal figuranten is natuurlijk een vrijwel selectie-looze volksmassa geweest.

Het zijn noch naturalistische, noch gestyleerde beelden in de beteekenis, welke wij er gewoonlijk aan hechten. De styleering is louter ‘filmiek’ indien ik dit woord creëeren mag, om m'n bedoeling te verduidelijken. M.a.w. de optische rangschikking geeft het buitengewone resultaat. Uit regie-oogpunt is het een groot meesterwerk geworden.