Uren met musici

[p. 159]

Een symphonie
(Mahler's aanteekeningen en opmerkingen over zijn 3^de symphonie)

EEN symphonie scheppen beteekent voor mij: met alle voorhanden middelen der techniek een wereld opbouwen.

*

Mahler's 3^de symphonie is zijn eenige symphonie, waarvan wij een volledig genoteerd ten grondslag liggend ‘idee’ bezitten, volgens hetwelk het geheele werk zou worden opgebouwd. De ‘programma’-ontwerpen wijken van het voltooide werk af, waaruit blijkt dat Mahler er toen geen toelichting van, doch wel degelijk den opzet bij het componeeren mee bedoelde. Maar de plaats vindende wijzigingen toonen tevens aan, dat Mahler de innerlijk-harmonische waarheid zijner muziek niet voor de eischen van een ‘idee’ heeft willen laten wijken.

Het eerste ontwerp, op een blad muziekpapier geschreven, luidt:

Het gelukkige leven, een zomernachtsdroom (niet naar Shakespeare).

I.	Wat het woud mij vertelt.
II.	Wat de schemering mij vertelt.
III.	Wat de liefde mij vertelt.
III.	Wat de schemering mij vertelt.

[p. 160]

IV.	Wat de bloemen op de weide mij vertellen.
V.	Wat de koekoek mij vertelt.
VI.	Wat het kind mij vertelt.

Het tweede ontwerp wijzigt de opeenvolging der afdeelingen en is wat uitvoeriger daarover:

I.	De zomer marcheert binnen (Fanfare - vroolijke marsch, inleiding, slechts blazers en contrabassen).
II.	Wat het woud mij vertelt (1^ste satz).
III.	Wat de liefde mij vertelt (Adagio).
IV.	Wat de schemering mij vertelt (Scherzo, alleen strijkers).
V.	Wat de bloemen op de weide mij vertellen.
VI.	Wat de koekoek mij vertelt.
VII.	Wat het kind mij vertelt.

*

(Over de 3^de symphonie aan de opera-zangeres Anna Mildenburg).

- 24 Juni 1896: ‘Verbeeld je, ik heb de ontwerpen voor mijn werk (de 3^de symphonie), die ik juist dezen zomer had willen uitwerken, in Hamburg vergeten en ben daarover geheel en al in vertwijfeling. Een zoo ongelukkig toeval, dat het mij mijn vacantie kan kosten. Kun je begrij-

[p. 161]

pen wat dat eigenlijk zeggen wil? Dat is zoo ongeveer alsof je je stem ergens had laten liggen en nu moet wachten, totdat iemand je haar weer toezendt’.

- 1 Juli: ‘... Maar in de symphonie gaat het toch over een andere liefde dan ge vermoedt. Het motto voor dezen satz (No. 7) luidt:

“Vader, zie mijne wonden aan!
Laat geen wezen verloren gaan!”

Versta je nu waar het om gaat? Daarmede moet de top en de hoogste trap worden aangegeven, van waaruit de wereld gezien kan worden. Ik had den satz b.v. ook kunnen noemen: “Wat God mij vertelt” en dan weer in dien zin, dat ook God alleen als “liefde” kan worden opgevat. En zoo vormt mijn werk een muzikaal gedicht, dat alle trappen der ontwikkeling in trede-gewijze stijging omvat. Het begint bij de onbezielde natuur en stijgt tot aan de liefde Gods! De menschen zullen eenigen tijd aan de noten te kraken hebben, die ik voor hen van den boom schud’.

- 6 Juli: ‘Nu zul je eens wat moois zien. De zomer marcheert binnen, nu klinkt het en zingt het, zooals je je niet kunt voorstellen! Aan alle kanten ontspruit het. En daartusschen weer zoo

[p. 162]

oneindig geheim en smartelijk de onbezielde natuur, die in stomme onbewegelijkheid het komende leven afwacht. Dat laat zich allemaal niet in woorden uitdrukken’.

- ‘..Maar ik heb je toch geschreven, dat ik aan een groot werk bezig ben. Begrijp je hoe dat den geheelen mensch opeischt en hoe men dan diep daarin weg zit, zoodat men voor de buitenwereld als afgestorven is. Stel je een zoo groot werk voor, dat daarin inderdaad de geheele wereld zich afspiegelt - men is om zoo te zeggen slechts een instrument, waarop het Universum speelt. In zulke momenten behoor ik niet meer aan mij zelf toe. Het zijn verschrikkelijke geboorteweeën, die de schepper van zulk een werk door maakt en vóórdat zich alles in zijn hoofd geordend heeft, moet er vaak een in zichzelf verzonken zijn, een voor de buitenwereld gestorven zijn aan vooraf gaan. Mijn symphonie zal iets worden, dat de wereld nog niet gehoord heeft! De geheele natuur krijgt daarin een stem en vertelt wat een zoo diep geheim is, dat men het misschien alleen in den droom gewaar wordt. Ik zeg je, dat het mij soms zelf daarbij onbehagelijk te moede is, en het komt mij voor alsof ik het zelf niet gemaakt heb...’

[p. 163]

- 21 Juli: ‘Hoe zal ik verlucht zijn, wanneer ik je schrijven kan: ik ben klaar! En toch is het vreemd afscheid te nemen van een werk, dat voor mij gedurende twee jaar het inbegrip van alle leven was!’

*

Ten slotte heeft Mahler's 3^de symphonie, zijn z.g. ‘Natuur’-symphonie, een anderen vorm gekregen dan de programmatische opzet aangaf. Het werk werd verdeeld in twee groote afdeelingen, waarvan aanvankelijk de bovenschriften, die Mahler zelf wegwijzer noemt, luidden:

Mijn ‘gaya scienza’.
I (Eerste afdeeling):	Wat de rotsen mij vertellen. Pan ontwaakt. Bacchus-optocht: De zomer marcheert binnen.
II (Tweede afdeeling):	1. Wat de bloemen op de weide mij vertellen. 2. Wat de dieren in het woud mij vertellen. 3. Wat de mensch mij vertelt. 4. Wat de engelen mij vertellen of: De morgenklokken. 5. Wat mij de liefde vertelt of: Wat God mij vertelt.

[p. 164]

Mahler zegt zelf over de wijziging van den oorspronkelijken vorm:

‘Van de groote samenhang tusschen de stukken afzonderlijk, zooals ik mij dat aanvankelijk dacht, is niets gekomen. Elk staat daar als een afgesloten geheel. Alleen over het eind van het dieren-stuk valt nog eenmaal de zware schaduw, die aan het eind der inleiding de onbezielde natuur, de nog ongekristalliseerde, niet-organische materie neerwerpt’.

* _* *

(In een brief aan Richard Batka over de 3^de symphonie):
‘Zoo zal ik mij dan als zanger der Natuur aan het publiek voorstellen. Dat dit “Natuur” alles in zich bergt wat er aan huiveringwekkends, grootsch en ook liefelijks is, dat wilde ik in het geheele werk in een soort evolutionistische ontwikkeling tot uitdrukking brengen. Het doet mij altijd zoo eigenaardig aan, dat de meeste menschen, wanneer zij van “Natuur” spreken, altijd maar aan bloemen, vogels, boschlust, enz. denken. Den God Dionysos, den grooten Pan kent niemand. Zoo, daar hebt ge een soort programma, een proeve van hoe

[p. 165]

ik muziek maak. Zij is overal “natuurgeluid”. Een ander soort programma erken ik, ten minste voor mijn werken, niet. Heb ik er af en toe titels bijgevoegd, dan wilde ik alleen voor het gevoel een paar wegwijzers plaatsen’.