De muzikale reis

Bij Gounods honderdsten geboortedag

Men weet dat Gounod zijn opera ‘Faust’, het eenige werk waarmede hij blijvend succes verwierf en dat hem ook beroemd gemaakt heeft, niet zou hebben geschreven wanneer hij naar den raad van zijn vriend Ingres, toenmaals directeur van de Fransche academie te Rome, had geluisterd, die met alle geweld een teekenaar uit hem wilde hebben, op grond van eenige schetskrabbels, te Rome gemaakt. Gounod was de zoon van een schilder, en had allicht een zekere voor liefde voor dat vak van huis uit geërfd. Doch de jongen, die zich reeds op de muziekstudie had toegelegd - zijn verblijf te Rome dankte hij aan de Prix de Rome, die hij voor een gecomponeerde Cantate gekregen had - wilde niet meer van carrière veranderen, toegevende aan naar waarheen volgens een vriend

[p. 36]

van zijn moeder, ‘de duivel hem dreef’. Het was ook te Rome dat hij de eerste indrukken voor zijn ‘Faust’ kreeg, terwijl hij na de ‘déception complète’, die de stad op hem had gemaakt; mede onder de omstandigheden, die hem opsloten in een ‘caserne académique’ (iets als de Villa de Medicis, waar Debussy later zijn Prix de Rome-tijd met werken moest doorbrengen), Goethe's Faust in het Fransch begon te lezen. Volgens zijn Mémoires, uitgegeven onder den titel ‘Mémoires d'un artiste’, ontstond toen het idee voor zijn ‘Nuit de Walpurgis’. Tegelijkertijd werkte een ander aan ‘Faust’: Berlioz, die zich het eerst helder over Gounods talent had uitgelaten, toen zijn jongere kunstbroeder op een uitvoering ter nagedachtenis van den grooten revolutionair Lesueur (van wien zij beiden leerlingen waren) een ‘Agnus Dei’ liet ten gehoore brengen: ‘Nous trouvons l'Agnus Dei beau, très beau. Tout y est neuf et distingué: le chant, les modulations, l'harmonie. M. Gounod a prouvé là qu'on peut tout attendre de lui.’ Maar de ‘Damnation de Faust’, Berlioz' bewerking van Goethes Faust begon vroeger en vond haar erkenning later dan de opera van Gounod.

Over zijn verblijf in Italië heeft Gounod in een later in zijn ‘Mémoires d'un artiste’ opgenomen brief (1846) zijn indrukken aldus geformuleerd:

‘Ik heb altijd gedacht dat het zien van Italië de noodzakelijke aanvulling van de studiën van welken kunstenaar ook was. Want ten slotte is de kunst toch iets waarvan de uitingen zoo menigvuldig zijn als de verschillende talen. En buiten de aanwending der speciale eigenschappen, die het talent van ieder bepalen en die speciale kennis vordert, ligt er een onbetwistbaar en wezenlijk voordeel in voor een dichter of musicus om mooie schilderijen, mooie gebouwen

[p. 37]

of een mooi landschap te zien. Het gevoel van een kunstenaar schijnt mij een een soort universeele alchemie, waar ieder tot zijn natuur de meest verschillende elementen herleidt om er zich van meester te maken, ze te assimileeren en ze tot een wezenlijk bezit te doen worden. Er zijn ten slotte groote tijdperken noodig om groote dingen te doen: dit verklaart ons waarom zeer goede Christenen tegenwoordig zulke slechte christelijke schilderijen maken en waarom ook in dezen tijd slechte grappenmakers, gedragen door de strooming van hun tijd, zulke bewonderenswaardige Katholieke kunst hebben gemaakt, omdat zij nauwelijks iets meer waren dan de uitvoerders van een algemeen denkbeeld dat hen ondanks zich zelf meetrok.’

Het is merkwaardig dat Gounod reeds in dezen brief de afhankelijkheid van de kunst van een tijdperk bespreekt, van welke afhankelijkheid de zijne wel het meest treffende voorbeeld is.

Tijdens zijn verblijf te Rome nog en daarna schreef Gounod uitsluitend kerkmuziek. De Heilige Schrift, de Kerkvaders waren zijn dagelijksche lectuur geworden, hij vertaalt deze laatsten en voorziet ze van commentaar, hij spreekt van zijn ‘double travail musical et théologique’. Het Requiem wordt zijn eerste grootere werk. Daarna maakt hij kennis met het werk van Schumann en Berlioz, en dit trekt hem in de richting van 't theater, mede met een uit zijn jeugd dateerende hartstocht voor ‘la Malibran’, een operazangeres in die dagen van groote beroemdheid. Zijn eerste opera Sapho wordt door gebrek aan routine in de opera techniek een échec evenals de twee daaropvolgende. Met Faust behaalt hij in 1859 een reusachtlg succes, hoewel een gedeelte van de pers dat voor ons overduidelijke werk nog ‘pas clair’ oordeelde. Men zegt dat in Duitschland

[p. 38]

de populariteit der opera Faust het eerst verzekerd werd. Gounod's impresario vreesde nog voor een succes in Parijs en dacht er over eerst de provincie te gaan bewerken. Voor de Faust had Barbier het libretto geschreven en daarin de geschiktste gedeelten uit het werk van Goethe vrijwel letterlijk vertaald overgenomen; doch de bewerking had Margaretha tot de hoofdpersoon gemaakt, om welke reden de opera in Duitschland nog steeds ‘Marguérite’ heet.

De eerste opvoering op 19 Maart 1859 werd bijgewoond door een elite van kunstenaars en gens de lettres, Auber, Berlioz, Emile Olivier, Eugène Delacroix, Horace Vernet, Pasdeloup waren onder de aanwezigen. Berlioz wijdt in ‘Les Débats’ een enthousiast artikel aan Gounods Faust, waarin hij zegt dat het werk ‘un grand et légitime succès’ heeft behaald. Het was zeker edelmoedig van Berlioz zonder afgunst het werk van zijn gelukkigeren mededinger in een muziek voor Faust te bespreken, daar zijn eigen oratorium ‘La damnation de Faust’, een stuk arbeid dat wij heden ten dage uit muzikaal oogpunt verre superieur aan Gounods schepping oordeelen, een noodlottig échec leed.

Het zal voor de muziek-aesthetici ook wel een raadsel blijven waarom Gounod's Faust zoo beroemd is geworden, dat zij in het oudere genre, naast Bizet's Carmen als de beste opera zal blijven gelden. Alle goede smaak verklaart zoowel de enscèneering door Barbier als de verklanking voor het Faust-probleem minderwaardig. Maar er schuilt in Gounod's Faust de verleiding, die ook in de herleving van het Napoleontische tijdperk school. Het onderwerp heeft zich reeds populariteit verworven en de bekoorlijke wijze waarop de muzikale romantiek het omringt met vloeiende, onafgebroken melodieën, mist haar werking niet op

[p. 39]

de volksmassa, die zulks wil. Ten slotte is ook Faust in zijn soort van verouderde opera geniaal gecomponeerd al stelt men er duizend bedenkingen tegenover. Het is dezelfde ondefiniëerbare macht die ook het feit: persoonlijkheid aan zich heeft; en zoolang als de sage van den wonderdokter Faust de wereld blijft bekoren, zullen er nog steeds ooren zijn, die naar de verleidelijke muziek willen luisteren. Onverbleekbaar van schoonheid zal echter het ingelaschte ballet blijven, de uitstekendste muziek, die voor dit genre ooit geschreven werd.

Gounod ondervond het dat het geluk van den kunstenaar afhankelijk is van het rad van Fortuna. Na zijn Faust kon hij met geen enkele opera, behalve met de veel later gecomponeerde ‘Romeo et Juliette’ meer succes behalen. Hij wijdde zich hierna geheel aan religieuse muziek, die hij componeerde als zoovele minneliederen uit zijn opera's, en met dezelfde zoet-hartstochtelijke melodieën als waaruit Verdi zijn bekend Requiem heeft samengesteld. Zijn klaagzang Gallia, tijdens zijne vlucht uit Frankrijk in 1870 in Londen geschreven op teksten van Jeremia, maakte hem in zijn eigen land een tijdlang tot een voorwerp van bespotting, daar men zeide dat hij hierin zijn door de Duitschers stuk geschoten huis beweende, - een egocentrisch aandeel in de ellende van l'Année Terrible.