De muzikale reis

Berlioz en zijn herdenking

Om Berlioz te begrijpen moet men zien hoe de Napoleontische grootheid in brokstukken was gevallen, en hoe er een geslacht moest opstaan dat zich te laat geboren besefte en dat geen grootere daad meer te doen had dan revolutie te maken: ten slotte een revolutie van salet-jonkers en dichters.

Men moet de eigenaardige, pedante memoiren van de Brocqueville hebben gelezen om het te zien hoe ieder voor zich een revolutie meent gemaakt te hebben, een revolutie als geweersalvo's tegen opgehaalde bruggen, als een ijdele, hoogdravende volksvertooning.

Lamartine geeft in zijn impulsief-tijdelijk heerscherschap over de massa het

[p. 32]

karakter aan van zulk een revolutie volgens de romantici. De atmosfeer zat ten slotte vol met die vervluchtigende opstandigheid, die slechts in de dichterlijke zielen der aanstichters de marteling van de tweespalt achterliet.

Berlioz leefde in zulk een tijd. Hij heeft de geschiedenis van Frankrijk als op een montagne russe, omhoog en omlaag zien gaan. De laatste eclatante instantie van het ondergaande tweede Keizerrijk heeft hij niet meer meegemaakt. Zijn leven verloopt rusteloos en in een verzet tegen het heden om het verleden. Naar zijn levenshouding is hij een echte Stendhal-persoonlijkheid, een tegenstuk voor diens Julien Sorel uit ‘Le Rouge et le Noir’.

In de biographieën is het niet genoeg uiteen gezet hoe de stormachtigheid van Berlioz zich in zijn werk volstrekt niet op de toekomst richt maar op het verleden. Achter hem lag dat werk, dat de Fransche Revolutie, de Groote, voor de muziek had nagelaten anders ten opzichte van den Staat te doen. De muziek was toen ingeschreven onder de diensten, die ter opluistering van de groote volks-gedenkdagen van de kunst werden gevergd. De muziek moest er republikeinsch zijn volgens de opvattingen, die de voormannen aan de antiek-Grieksche voorbeelden ontleenden: hymne, zegezang, enz.

Maar er lag vaor de muziek nog een andere revolutie vastgelegd, die geen toepassing vond. Berlioz was de man, die de muziek retrospectief ondervond ten opzichte van den tijd, waarvoor hij te laat geboren was. Hij trachtte de hemelstormende denkbeelden, die in de aanteekeningen van Grétry en Lesueur op papier bleven, in praktijk te brengen. Hij formuleerde de onuitgevoerde wetten nog eens op zijn eigen forsche manier:

‘La musique est émancipiée, libre; elle fait ce qu'elle veut - L'idée est au dessus

[p. 33]

du sentiment et de la passion - Le maitre reste le maître, c'est à lui de commander.’ - Enz.

Was Berlioz de revolutionair voor de toekomst geweest, dan had hij den vorm minder gespaard terwille van de verleden schoonheid. En ten slotte heeft juist die vorm, dien hij aanbad, dien hij b.v. in Gluck's opera als volmaakt erkende en zonder verbetering, zijn werk in het contact met de toekomst het meest geschaad. Voor Berlioz overwoog de inhoud alles. De uitdijïng van den vorm als in Romeo et Juilette was geen vormvernieuwing. De inhoud was de revolutie in de muziek. Voor de inhoud doet de muziek wat zij wil. Zoo staan wij voor die vreemde combinaties, die de tijdgenooten als absurdheden verwierpen, en waardoor Berlioz hedendaagsch en tegelijk verouderd kan schijnen. Maar als fakkels werpen zijn werken het vuur over. Wij kunnen ons nog bezielen aan die romantiek die eenmaal zoo menschelijk en ongebreideld alle gevoelens, welke het gemoed kunnen enthousiasmeeren, hebben in gloed gezet. Met dat innerlijk vuur, waarmede Berlioz meer dan een zijner tijdgenooten het leven diende, het geheim dat hij in zijn eigen wezen meedroeg, heeft hij aan tallooze bladzijden zijner partituren de onsterfelijkheid toebedeeld.

Ik begrijp mij dat Adolphe Boschot dat wonderlijke en boeiende leven van Berlioz tot onderwerp van een driedeelige biographischen roman koos. Het is romantischer in zijn werkelijkheid dan ooit een der schrijvers van dien tijd er in geslaagd is uit de phantasie te verdichten. Dat leven waarvan Berlioz zelf zeide dat het hem als een roman interesseerde, met geheele tafereelen, die als een Shakespeare-stuk geënsceneerd schijnen (reminiscenties van Hamlet, Romeo, etc.). Brieven en mémoires geven hier de interessantste stof, die een samen-

[p. 34]

steller ooit over een gepassioneerd leven heeft kunnen vinden. Bovendien heeft Berlioz nog in 800 artikelen en feuilletons voor tijdschriften al zijn ideeën over het dagelijksch gebeuren van de wereld als in dagboeken losgelaten. (De ironie van het noodlot wilde, dat uitgevers gretig medehielpen door dit geminacht werk van feuilletonnetjes-schrijven, hem, den componist, nog bij zijn leven het applaus van ‘letterkundige’ te bezorgen!) Verder bestaan er vele fascineerende portretten van dezen negentiende eeuwschen Achilleus, die op zichzelf al een romanschrijver tot held zouden inspireeren.

Ik begrijp mij ook, dat Berlioz tientallen jaren noodig had om door het nageslacht zijn verkeerd-geboren zijn te laten verduwen. Het conflict met de menigte, die zijn muziek maltraiteerde en waarvan hij zoo afhankelijk moest blijven, dat hij als zijn laatste ambitie te kennen gaf, eenmaal niet langer achter op de kalessen van idioten en stommelingen te staan, maar ze integendeel, wanneer hij er lust in had met steenen te kunnen gooien, heeft nog lang na zijn dood voortgeduurd, en nog heden vinden zijn werken niet algemeen het verstaande oor.

Door Berlioz' gespannen zijn op de inhoud zijner werken, heeft hij daarbij het voertuig, den vorm niet in evenwicht met de conceptie gebracht, zoodat wij vaak krijgen te erkennen, dat zij samen een ongelijke schoonheid voortbrengen. Er is een trait d'union noodig, die de dirigent, de uitvoerder zelf moet uitmaken. Tusschen de realiteit en den droom blijft vooral bij Berlioz het belangrijke probleem: de verbinding. Hoe zal de hemelstormende extase in de Romeo et Juliette Symphonie uit haar onopgeloste vormen op ons overgaan, indien niet een meester in het liefhebben de middelaar is tusschen Berlioz' romantische wereld en de moderniteit. Slechts het leven in zijn scheppingen heeft Berlioz' werken voor

[p. 35]

de toekomst bewaard. Zij behoorden ondanks de phalanx der instrumentenlegers, waarmede hij ze de wereld inzond, niet aan de toekomst, zooals die van Wagner dat tijdelijk wel deden. Bovendien Berlioz heeft zich steeds zelf vol hoon over de toekomstmuziek van een Wagner en een Liszt uitgelaten, en de val van de gehate ‘Tannhäuser’ gaf hem een moment van helsche vreugde.

Thans schijnen de tijden er weer om de grootste aandacht voor Berlioz te hebben wiens sterfdag vóór 50 jaar op 8 Maart viel. Duitschers en Franschen publiceeren biographieën over hem, en de heele wereld voert thans zijn werken uit. Er valt nog veel in zijn grootsch ontworpen oeuvre te ontdekken en ook veel te vergeten, wellicht. Maar alles wat tot vollediger kennis van Berlioz' genie bijdraagt is niet te vergeefs geweten.

(1919)