Hoe moeten wij Paul's ontwaken van Frederik van Eeden eigenlijk lezen?

[p. 27]

VI.

Het verschijnsel van Paul's ontwaken, zooals wij dit uit van Eedens werkje leeren, staat in zooverre niet op zichzelf dat bijna alle groote, n.l. door ons als groot erkende menschen waardig wisten te sterven. Wij schrijven dit toe aan hun grootheid, die zich noodzakelijk in alles zal uiten; doch van Eeden wil ons laten zien hoe onbekend gebleven menschen, menschen, slechts door hun omgeving gekend, gewaardeerd of gelaakt, even rijp en schoon vermogen te sterven als de na lange worsteling tot bekende grootheid gekomenen. Het is hier met recht een zaak niet van kwantiteit, maar van kwaliteit. Dit mag ons niet ontgaan bij onze waardeering, en dat wij dit leerden inzien, dat was de groote verdienste, welke van Eeden's beschrijven van het leven van zijn zoon voor ons heeft. Het brengt ons een stap verder in inzicht over het Groote Mysterie, dat wij erkenden, maar waarvan wij de geheimen niet vermochten te doorgronden: de Dood.

Het onsterfelijkheidsprobleem heeft steeds de geesten der menschen bezig gehouden. ‘De mensch heeft er

[p. 28]

recht op aan onsterfelijkheid te gelooven’, zegt Goethe ergens; en langs spiritistischen en theosophischen weg heeft men ernstig getracht iets te onthullen over de raadselen van het hiernamaals. Tevens is in al die pogingen ook de zwakheid van 's menschen voorstellingsvermogen gebleken, dat feiten niet als dingen op zichzelf, maar aangekoppeld met aardsche stumperigheden en van uit halfbakken kennis wist te beschouwen. Wat er goed was in sommige vondsten, die meer inspiratie, intuïtie of toeval zijn geweest, werd allengs ten spoedigste bedorven door ontwijding en menschelijke bekrompenheid.

Wanneer echter een verschijnsel zich in zoo'n hooge schoonheid laat zien als dat van Paul's ontwaken, dat wij het kunnen doorleven als het eind van een voorname, geestelijke ontwikkelingsgang, als een prachtige wilsbewustheid van een tot rijpheid gekomen ziel, kunnen wij dit niet met wantrouwen ontvangen. Het waarachtig schoone laat ons ook zonder wantrouwen over de echtheid ervan.

Het geestelijk leven van Paul is schoon geweest, hoezeer het, naar uiterlijke teekenen beoordeeld zonder harmonie en treffend zelfbestuur moge lijken. Er uitte zich in een ziel, die zich voorbereidde en er naar streefde zich te reinigen voor een waardigen overgang. Wij mogen hierin een gelijkenis zien met het goed leven op aarde, in hoop op de belooning van hemelsche zaligheid, maar de hieraan ten grondslag liggende grof egoïstische drijfveeren, vinden wij bij Paul niet. Bij Paul was het de welbegrepen plicht, zich te volmaken: omdat het goede en betere heerschers van alles wat met elkaar te zamen hangt moeten worden. Hierin is

[p. 29]

tevens opgenomen, dat men het aardsche, waar dit nog onbewerkt van het goede, neer ligt, niet mag loslaten en verachten, uit vrees voor de gevaren, waarin men zich wagen kan, zoo men er zijn krachten op breekt. Want dit is waarheid: door elke overwinning van den Hemel wordt ook Satan beter!

Maar Paul heeft toch in het aardsche leven niets verricht, zult ge misschien zeggen?

Het was zijn taak niet. Ware het zijn taak geweest, zoo was hij anders toegerust ter wereld gekomen. ‘De een heeft meer kracht dan de ander’, schreef hij zelf.

Was zijn stofwording dan voor ons geheel doelloos?

Neen! Hij toonde aan den vader, wiens taak het was in het tot kunst beheerschte woord mede te deelen al wat hem zelf voor schoons geopenbaard werd, aan de menschen, hoe hij tot voorbereiding en reiniging kwam; dezen blik in zijn ziel droeg hij aan den vader op ons te geven.

Daarom was het geen belachelijke daad, alleen te verontschuldigen uit overheersching van vadersmart, dat van Eeden die taak als berichtgever van den zoon aanvaardde. Alle gevoelens, die in den mensch warm kunnen worden, drongen hem er toe met algeheele overgave Paul's ongeschreven testament uit te voeren; eerbied, wilskracht, liefde en dank.

Zoo ontstond het kleine, in allen eenvoud geschreven boekje over Paul's ‘ontwaken’, dat als een gave, ‘ook voor meerderen bedoeld’ de wereld werd ingezonden om van hart tot hart te gaan.

En wanneer zulks geschiedt dan zijn wij een bezit rijker geworden.