Woestijnen van water

Ontmoetingen met zeeën, zeevolk en water

De Weg naar Setubal

Lissabon is een schone stad en door de week zeer bezienswaardig. Maar met de zondag, alle winkels dicht en de meeste gelegenheden gesloten, gingen wij het dan maar eens een straatje verder zoeken, en wij daalden dus met een klein gezelschap van drie man de staatsietrap van de ‘Iris’ af om het Portugese vasteland te exploreren.

Na den eten, want waarom zou een mens zijn goede geld voor vreemd eten uitgeven...

Dit, om mijzelf in de rede te vallen, is een hoogst zeldzaam verschijnsel: ik meen niet drie man op de staatsietrap, maar het exploreren van vreemde gewesten, wanneer men er ergens aan de kant ligt. In zijn jonge jaren neemt men dan nog wel eens het been of de tram naar een buitenwijk, een museum of kathedraal, gaat een stierengevecht zien of proeft een andermans manier om rijst klaar te maken. Maar mettertijd komt de zeeman zelden ver uit het bereik van de haven. Hij hoort beleefd verhalen van de eerzame en ondernemende passagiers aan over palmgaarden, parken en tuinen die barsten van blauwe clematis, verse vijgen, madonna's, standbeelden, en wat dies meer zij. Echt iets voor passagiers. Een passagier is ten slotte iemand die vaart om te passagieren en een zeeman iemand die vaart, nou ja... om te varen.

En laat ik nu, na een reisje of tien bevarener passagier geworden, gaan merken dat ik diezelfde hebbelijkheid krijg, dat ik geen straat te ver ga, maar mijn koffie drink en mijn tamezaantje vul aan dezelfde adressen als van verleden jaar en vanouds...

Zonderling... Van de zeeman valt het ten dele nog te verklaren: hij heeft in 't algemeen niet veel tijd om aan de wal te gaan, en zeker niet overdag, als het schip werkt; hoogstens 's avonds, of bij de genade der zeldzame boerennachten, op zaterdag en zondag. Hij is in 't geheel niet die zwerver in vreemde landen die men zich wel eens voorstelt, eerder een huiselijk man, áls hij aan de wal ligt. (Ik heb

[p. 148]

niet gezegd dat hij een halve heilige is). (En ik spreek hier van een eerzaam koopvaardijschip) ...

Dus, gelijk ik zei: 't was een zeldzaam verschijnsel drie man in Lissabon aan wal te zien gaan, niet om postzegels te kopen of een glas te drinken, maar om zich met een heen-en-weer-bootje over de wilde Taag te begeven en met de autobus naar Setubal te rijden, over bergen en dalen, wel een uur het rare land in.

‘De weg naar Setubal,’ had ik al tien jaar aan alle Portugalvaarders, en al veertien dagen lang op de ‘Iris’ verkondigd, ‘is een van de prachtigste en onvergetelijkste wegen van Europa en de wereld... Als men die niet gezien heeft... En bovendien drinkt men in Setubal een van de edelste moscatelwijnen die er bestaan.’

Nu, wij stapten vol verwachting, en ik als bruidsmakelaar ietwat zenuwachtig, van de glibberige marmeren trappen bij het plein ('t was laag tij) op het hijgend en hotsend heen-en-weer-bootje waar alles te koop was: lucifers, sigaretten, loterijbriefjes, apenoten, zuurtjes, enzovoorts. Het danste vrij onvervaard op de korte klotsende golfjes van de Taag; maar wij konden er tegen; wij hadden, om aan de reis een kleine studie in moscatel te verbinden, in de R. dos Bacalhoeiros (dat lijkt mij, aangezien ik geen Portugees ken, maar het best vertaald met Stokvisstraat), bij Hendrik (de man heet Henriques) een kelkje muskaat gedronken. Dat ging wel, juist goed genoeg om te bewijzen dat die van Setubal nog veel beter was. - (Overigens is dit een best adres, waar de eerzame zeeman niet genept wordt - Henriques, meen ik. En de Portugese rode en witte tafelwijnen zijn zuiver en goed. Waarom wij ze nooit of zelden in Nederland zien weet ik niet).

In Punta de Cacilhas kwamen wij aan de overzij door zwartgeschilderde ijzeren hekken weer aan wal. De bus stond er achter en was al vol, maar er gaan veel makke Portugezen in een hok, en het was een fraaie roomwit gelakte Amerikaanse bus.

Nu moest het dan komen: de weg naar Setubal. Maar er kwam niet veel; er waren nieuwe roodstenen straten, waar ik dacht dat de acacia's in witte bloei zouden staan... En een nieuw voetbalveld. Het land was om zo te zeggen een beetje verpest...

Alleen aan de waterkant, aan bakboord van de bus, was het nog iets als vroeger: in de plotselinge vergezichten en onverwachte zilverige en groene diepten van bomen en water lagen de kreken en slufters en het dode geblikker van de Taag, met een armzalig opgelegd wit

[p. 149]

schoenerschip langs het struikgewas; en een ros verroeste baggermachine zonder ziel of sterveling te zien.

Maar het werd beter, de weg steeg, wij raakten boven op de wereld: en daar waren olijfgaarden zo knoestig of Noach er al van geplukt had, en nog hoger diepgroen pijnwoud en wildernis van geel zand; en weer lager eensklaps palmen en platanen en wouden korte en brede kurkeik, bruin en naakt gepeld van stam. En hoge groene lanen die naar nergens gingen, en witte dorpen die waren uitgestorven; maar dit, bleek het halverwege de reis, was omdat er een zondagsmarkt was, daar halverwege.

In het algemeen weet men nooit waarom een Portugese of Spaanse bus op zekere plaatsen stilstaat, en andere voorbijrijdt. Dit is even onberekenbaar als de bewegingen en plaatselijke vertragingen van een kat; met dien verstande dat de kat en de bus toch komen waar zij wezen willen. Ik meende een ogenblik achter de motorische motieven te zijn, toen er bij een stilstand dorpsbewoners achter een brokkelig muurtje met zware stenen wedstrijd in het vérgooien stonden te houden; gelijk men dat overoud vermaak ook nog wel in afgelegen streken van Schotland ziet. Maar dit was mis: aan de andere kant van de weg stond een benzinepomp, en daar ging het om.

In dit marktdorp was het evenwel volkomen duidelijk waarom de bus stilstond: ze kon niet verder. Vanwege de ezels, de schapen, de zwarte paardjes, de boerenkarren, de mensen, de kramen, de varkens, de muziekgezelschappen, de vele individuele vioolspelers en de andere bussen, een onuitwarbaar gezelschap van middeleeuwen en modern verkeer. Wij kregen een paar schaapherders in vachten gekleed aan boord; toen kwamen wij over de waterscheiding heen en in het land van Setubal. En dat is werkelijk nog een bijbels landschap, wild en vredig en schoon met oeroude waterraderen op oeroude bronnen, en armoedige huizen overgroeid met bloemen, en weldra berghellingen, het kustgebergte in de kleuren van de Portugese vlag, groenachtig van weelde, en roodachtig van steen. En bekroond, boven de helling, met witte stenen molens tegen goudblauwe lucht.

Maar ach, ze malen niet meer; het zijn maar steenklompen; er zal wel een elektrisch gemaal in het dal liggen. En het was vroeger zo een aardig gezicht, al die ergernissen van Don Quichotte, tierelierig te keer gaande, boven op de bergen... Dood, en voorbij..

Goed zo; daar waren wij dan in Setubal. Er leek een klein oproer te

[p. 150]

zijn, de luidsprekers daverden; maar dit was omdat Setubal ergens voetbalde tegen een machtige tegenstander. Verder was het er nogal doods. Setubal was eens een zouthaven, men kwam er altijd aan het eind van de reis om zout te laden en dorst te krijgen. En op een hoek van de hoofdstraat bestond mijn vriend Justino, die daar remedie tegen verkocht, in een kroegje met zuilen. Nou, ja, hij bleek bij navraag al jaren dood te zijn - geen wonder als men bedacht hoe hij met zijn eigen goede wijn te keer ging. En men verkocht ons daar een glaasje muskatel voor tweemaal de prijs.

Dus moest Setubal sindsdien al enigszins een badplaats geworden zijn... God straffe de hebzuchtige herbergiers en hun onverstand. Er is niets wat een eerlijk zeevarend man zo de dampen aan doet, als genept te worden...

‘Dat zal je nou in Spanje nooit overkomen,’ zeiden wij, die het weten konden. ‘Die Portugezen... ach...!’

Nou ja; het was er al een stuk armoediger. Een haven vol sardienenjagertjes, en geen groot schip meer langs de kant. Dus zochten wij het voorname café van die plaats op en bestelden de ware en oprechte Moscatel de Setubal, met de fles op tafel, en voor de ogen geschonken, en geen larie. En dat was 'em dan: de lichtgoude, fluweelzoete wijn, de edelste muskaat van de wereld (met die van de Liparische eilanden, en nog een of andere kleine akker ter wereld. Het goede is en blijft altijd zeldzaam.

Wij misten de bus terug, niet vanwege de moscatel, maar vanwege de ondoorgrondelijke busregeling. Dit echter bracht ons, na het op de heenweg zo schoon bergachtige deel, thans duistere hellingen en vale dampen - te halverwege het plezier van alsmaar witte ezelenachterdelen langs de kant van de weg te zien in het licht van de lampen en in het voorbijflitsen mannen en vrouwen en kinderen en manden op deze overladen ezels.

Het was toch wel een mooie weg, de weg naar Setubal; wij wrongen ons met de schijnwerpers door de dorpen, licht van heden langs muren verleden. En zo kwamen wij - zowaar, met een dutje sluimering - weer in Punta de Cacilhas. Het was er verschrikkelijk vol van mensen. Een dozijn bussen minstens, allemaal de grote stad ontsnapt met de zondag, en nog vol naplezier en gezang. En met ons allen voor de ijzeren zwartgeschilderde hekken, om weer ordentelijk op het slingerend heen-en-weer-bootje te raken, en thuis...

Orde is orde. Maar kijk, zowaar: daar hing, aan de scherpe staven van het zwarte hek gespietst, een inktvis. Een grote, geweldig grauwe,

[p. 151]

in het fel schijnwerperlicht glinsterende inktvis met lange glinsterende vangarmen. Hij bleef, met een punt van het hek door zich heen, hangen op de dwarsbalk. De een gaf hem een por, en de ander gaf hem een por, en dat waren allemaal zondagsgangers, en de inktvis leefde nog en kromp, en krioelde met al zijn armen en trachtte nog iets te vangen, alhoewel hij te sterven hing.

‘Jezzes, Jezzes,’ zei de derde stuurman met zijn hand voor zijn keel. Het was een afschuwelijk gezicht. Waar tegenoverstaat dat een inktvis een gemeen en vraatzuchtig beest is, een wreed beest.

Nou. Het heen-en-weer-bootje over de Taag slingerde zo ongelegen, dat ik nog nooit zo dicht bij de zeeziekte was geweest. Het ging nog net goed. De stad waarheen wij gingen glinsterde van lichten hoog en nabij.

In mijn hut, op het tafeltje naast de inktpot en de stapel verslaggeversboekjes, stond een wit bord met drie boterhammen leverpastei. God, o god, wat had ik een honger, en toen ik het kruikje Portugese rode tilde, wat had ik een dorst. En wat was ik blij en tevreden, dat ik weer aan boord was...

‘De glans is van het weer af, mijnheer,’ zei de brave Toet, die een Scheveninger is, en het weten kon.

‘'t Lijkt kwaad te komen,’ zei ik.

‘Je zal nog wat beleven,’ zei de heer Toet. ‘Apen en beren in lucht, let op wat ik zeg.’

Hij had gelijk: dat beleefden wij dan ook.