Joseph Roth in Nederland

[p. 113]

Eerste bezoeken, 1933 en 1935

Das Vaterland des echten Schriftstellers ist die Sprache, in der er schreibt; man kann es ihm in Wahrheit gar nicht rauben; man kann ihm höchstens den Reisepass entziehen; aber ein Stück Heimat ist dem Schriftsteller auch der Verlag, der seine Werke verbreitet: ein Stück Heimat gab uns der Verleger de Lange. Joseph Roth

Tussen Joseph Roth en de uitgever Gerard de Lange moet een bijzondere verhouding hebben bestaan, daar is tenminste één duidelijke aanwijzing voor. Uit een kontrakt dat in het Leo Baeck Institute in New York berust, weten we dat Roth voor het toegezegde boek Die Juden und ihre Antisemiten werd uitbetaald in maandelijkse termijnen van 750 Mark. Toen hij de afgesproken datum niet haalde, zegde Gerard de Lange hem direkt drie maanden extra toe. Volgens Hans-Albert Walter, die zich diepgaand heeft beziggehouden met de arbeidsvoorwaarden die de exil-auteurs bij de verschillende uitgeverijen kregen, was dit uitzonderlijk hoog.

‘(Die Höhe von Roths Rente darf man allerdings kaum als Norm ansehen. Sie erklärt sich zu einem Gutteil aus der wechselseitigen Sympathie und den gemeinsamen persönlichen Interessen, die Roth und Gerard de Lange verbanden.)’ [Deutsche Exilliteratur 2, 195]

Een van de dingen die Joseph Roth en Gerard de Lange verbond was de alcohol. Zoals we uit ooggetuigenverslagen van velen weten werd Roth nooit echt dronken, bleef hij altijd helder van geest ook na enorme hoeveelheden drank tot zich te hebben genomen. Tegenover Gerard de Lange heeft hij het echter moeten afleggen. Dat blijkt uit de brief die Roth op 22 december 1933 aan Stefan Zweig geschreven heeft en waarin hij uitvoerig verslag uitbrengt van zijn bezoek aan Amsterdam. Deze brief wordt hier bijna in zijn geheel afgedrukt.

Doel van dit bezoek was in de eerste plaats zijn roman Tarabas bij Querido af te leveren. Het boek Die Juden und ihre Antisemiten is nooit voltooid, waarschijnlijk heeft hij onder de kontraktvoorwaarden die daarvoor waren opgesteld Der Antichrist geschreven.

‘Ich habe den Verleger Querido nicht sehen können: er hatte die Grippe. Ich habe den Verleger de Lange gesehn.

Ich habe ihm gesagt, dass ich am 31. Januar das Buch: Juden und Antisemiten nicht abliefern kann. Sie erinnern Sich: wir sprachen in Zürich davon, wie ich es abändere, das heisst: ganz und gar verändere. Ich muss es bis zum 31. III. ausarbeiten. Herr de Lange sagte

[p. 114]

prompt, dann würde er mir also noch 3 Raten zahlen. Das bedeutet 3 × 750 Mark, im Augenblick (aber auch sonst) für mich sehr viel. Jetzt noch mehr, da ich gar nichts habe, im wörtlichsten Sinn. Ich bin mit geliehenen 100 Francs nach Amsterdam gefahren. Ich sass 3 Tage, ohne zu essen, im American-Hotel. Herr Querido hat zum ersten Mal in seinem Leben im Bett liegen müssen - Kleine Bosheiten des feufels, die ich schon gewohnt bin. 1000 Francs konnte ich schliesslich von Herrn Landshoff bekommen. Nun fing ich an, zu trinken. Ich kam, von Herrn de Lange zum Nachtmahl eingeladen, völlig betrunken an. Herr de Lange ist zwar auch ein gewaltiger Trinker. Er war nicht mehr nüchtern. Allein, jetzt geschah mir, was ich nie gedacht hatte, dass es möglich sein könnte. Zum ersten Mal erlebte ich völlige Geistesabwesenheit. Meine Erinnerung an diesen Abend ist völlig ausgelöscht. Es ist möglich, dass ich mir alle Chancen bei de Lange verdorben habe. Sie müssen wissen, dass er eine Art Junker ist. Von Schriftstellern kann er sich zwar vorstellen, dass sie trinken, nicht aber dass sie betrunken sind. Eine genaue Vorstellung von mir kann er gar nicht haben. Er hat lediglich die Vorstellung von einer Art “literarischen Namens”. Er war sehr nett, aber ich fürchte, dass ich mir Alles verdorben habe. Ich habe zum ersten Mal gespürt, wie schwach ich werden kann. Mein lieber Freund, der “Trieb zur Selbstvernichtung” hat sich vielleicht ganz nackt gezeigt, obwohl ich physiologisch sehr gut erklaren kann, dass man völlig betrunken ist, wenn man nichts gegessen hat. Ich bin aber trotzdem selbst über mich erschrocken. Zum ersten Mal. Ich habe im Feld und spater sehr viel getrunken, wie Sie wissen. Aber niemals hatte ich nachher das Gefühl völliger Abwesenheit. Vielleicht ist es ein Zeichen, dass ich aufhöre. Aber, glauben Sie mir: so sehr ich glaube, dass die Not meine Muse ist, so deutlich sehe ich auch, dass sie mich zum Selbstmord treibt. Ich kann nicht mehr mit fünf Francs in der Tasche leben. Es ist unmöglich, dass ich diese Zeit überlebe. Bedenken Sie, dass ich 20 Jahre gehungert habe, vier Jahre Krieg geführt, weitere sechs “bittere Not” gelitten. Erst seit drei Jahren habe ich halbwegs gelebt. Jetzt dieses sogenannte Weltgeschehen. Und vorher die Geschichte mit meiner Frau. Ich weiss schon, dass all Dies zu mir gehört, ja, dass es mich ausmacht. Aber ich bin dabei noch auch ein privater Mensch, der isst, schlätt, beischläft und so weiter. Ich kann mich selber nicht “historisch” betrachten. Ich kann aber auch nicht fortwährend diesen Einbruch privaten Unheils in mein literarisches, also, wenn Sie wollen, “eigentliches” Leben literarisch “umsetzen”. Es ist der Tod. Und, glauben Sie mir, noch nie hat einem Alkoholiker der “Genuss” des Alkohols so wenig getallen, wie mir. Getallen einem Epileptiker seine Anfälle? Getallen einem Wahnsinnigen seine Tobsuchts-Anfälle?

Aber, um aut das Naheliegende zu kommen: Herr de Lange lässt sich Ihnen respektvoll empfehlen. Er hat einen unbegrenzten Respekt vor Ihnen. Er sieht in mir Ihren Freund. Und ich habe das miserable Gewissen, vor ihm Ihren Freund blamiert zu haben, durch meine

[p. 115]

Masslosigkeit. Bitte, entschuldigen Sie mir!

Wenn Sie die Möglichkeit haben, ihm untergeschäftlichem Vorwand noch ein gutes Wort über mich zu schreiben, so tun Sie das. (Er hat mir angedeutet, dass er mit Ihnen in geschäftlicher Korrespondenz begriffen war.)

In der Tat - und jetzt schreibe ich nicht, wie Sie mir bestimmt glauben werden - ich schäme mich schon, es zu sagen - für mich: obwohl mir das nächste halbe Jahr (oder ganze) gesichert wäre durch Sie: gäben Sie nur eine Kleinigkeit dem de Lange, er würde Ihnen, wie man sagt, die Füsse küssen. Alle Bedingungen könnten Sie haben. Alle Auslandsrechte. Jedes Geld - ich weiss, dass es Ihnen darauf nicht ankommt. Sie machen Sich kaum eine Vorstellung davon, wie sehr Ihnen dieser im Grunde ungeistige Mensch ergeben ist.

Nun, das hat natürlich wenig zu sagen - für Sie. Für mich bedeutete ein Buch von Ihnen bei de Lange noch ein Jahr Leben.’ [JRB, 297-299]

Toch heeft Stefan Zweig zich niet laten overhalen, ook niet onder druk van zijn vriend Joseph Roth, om bij Allert de Lange te publiceren. Het zou tot 1939 duren voordat er van hem een boek bij Allert de Lange zou verschijnen, Worte am Sarge Sigmund Freuds, en toen was Gerard de Lange al lang overleden. Roth echter verwacht eind januari '33 alweer een tegenbezoek van Gerard de Lange zoals blijkt uit een brief aan Zweig van de twintigste: Herr de Lange soll herkommen und ich bin ganz ungeduldig. [JRB, 306]

Des te opmerkelijker daar we van verschillende zijden weten dat Gerard de Lange liever niet met de uitgeverspraktijk lastig gevallen wilde worden. Dat bleek al uit het hiervoor aangehaalde citaat van Hilda van Praag: Gerard de Lange was een zieke man. Hij wilde zo veel mogelijk met rust gelaten worden. [Meedoen, 51] Hermann Kesten heeft zich tegenover Andreas Winkler als volgt uitgelaten: Gerard de Lange hatte viele Ticks, unter anderem hasste er, ins Büro zu gehen. Auch mich hat er nie im Büro empfangen... [Hermann Kesten in Exil (1933-1940), 158] De Lange zou volgens Kesten ook nooit persoonlijk kontakt met zijn auteurs gehad hebben, uitgezonderd Joseph Roth. Een enkele maal trof hij Georg Hermann die in Amsterdam woonde, maar daar werd hij dan ook zo nerveus van dat hij er zelfs over dacht hem niet meer uit te geven.

Op 26 maart 1934 meldt Roth opgetogen aan Stefan Zweig dat zijn boek eindelijk af is: Es ist eine Stunde her, dass ich den “Antichrist” beendet habe. Endlich, zum ersten Mal in meinem Leben, bin ich mit einem Buch zufrieden. [JRB, 320] Een maand later is zijn houding ten opzichte van Gerard de Lange in zijn tegendeel omgeslagen, naar de reden waarvan we alleen maar kunnen gissen. Misschien is Gerard de Lange weer in een periode van lethargie vervallen. Fritz Landshoff maakt van de gelegenheid gebruik om Roth tot een kontrakt met Querido over te halen, Roth aarzelt omwille van zijn

[p. 116]

vriend Walter Landauer die voor De Lange werkt. Puntsgewijs gaat hij op de voorstellen van Landshoff in.

‘3.) Mir scheint, dass ich von L. [Gerard de Lange] fortgehn muss. Einzig Walter [Landauer] hindert mich daran. Aber ich habe nicht so viel Zeit, wier er. Es bleiben mir nur: Sie und der Engländer. [Mr. Reece van de Albatross-press] Und noch vor meiner Abreise [naar Marseille] muss ich mich entscheiden.

4.) Sie sehen ja Walter wahrscheinlich immer wieder. Er selbst muss wissen, ob man, ob er mit L. noch arbeiten zu können hofft, oder nicht. Weiss er es aber noch immer nicht, und schreibt er mir nicht heute oder morgen darüber, so werde ich mich noch vor meiner Abreise entscheiden - für Sie oder für den Engländer. Denn ich kann mein Schicksal nicht an einen Wahnsinnigen verkaufen. Kann ich mich für Querido entscheiden, so wäre es besser, Sie versuchten, meinen nächsten Roman [Die Hundert Tage] - mit Willen Walters - von L. zurückzukaufen. Denn es ist ein sicherer Erfolg - thematisch. Ich habe keine Zeit. Ich habe 4 Wochen zum Leben. Dann bleibe ich hungrig im Süden, in Marseille. Ich habe keine Zeit, die Launen der Irrsinnigen abzuwarten.

[...]

Ist es wirklich so, dass L. Walter noch immer nicht gesehen hat, dann glaube ich nicht mehr an L's Interesse für die deutsche Literatur.’ [JRB, 331/332]

Al te veel waarde aan deze ommekeer in Roth's gevoel voor Gerard de Lange moeten we niet hechten. Zo gaat het in al zijn relaties met mensen, ook met zijn beste vrienden. Het ene moment worden ze in alle toonaarden bejubeld, het andere moment verguisd. Zo is ook wat hij aan anderen schrijft over Zweig lang niet altijd sympathiek. Toch wendt hij zich steeds weer tot zijn ‘lieber Freund’ om zijn hart te luchten en zijn nood te klagen. Het is waarschijnlijk omdat Zweig hem bij tijd en wijle stevig van repliek dient, dat hun vriendschap blijft duren.

Zoals bijvoorbeeld in de maanden juni en juli van 1934. Stefan Zweig, die inmiddels is uitgeweken naar Engeland, doet moeite om ook daar een uitgever voor Roth's werk te interesseren. Dan blijkt dat Roth zonder hem dit te zeggen, zelf al zijn twee volgende romans aan de Engelse uitgeverij Heinemann verkocht heeft. Zweig ontsteekt daarop in woede. Hij verwijt Roth zijn eeuwige drankzucht en zijn gejaag op geld. Weer dringt hij er op aan dat Roth zich op zijn kosten in een kliniek laat behandelen. Der Alkohol ist der Antichrist und das Geld, und nicht das arme Kino [JRB, 354], zo vat hij zijn verwijten ironisch samen. Roth beweert in Der Antichrist dat de film de oorzaak van het zedelijk verval der mensheid is.

‘Mein Lieber, ich beschwöre Sie: (ich tue es seit Jahren) verhandeln Sie Sich nicht immer nach sechs Seiten. Bald Huebsch, bald Lan-

[p. 117]

dauer, bald Alexander, bald Sie selbst, bald Albatross, bald De Lange und Tal, - da müssen Confusionen herauskommen. Es ist Raserei was Sie tun, immer schon das dritte noch ungeschriebene Buch zu verhandeln und mit Verlegern Verträge zu machen, die an die wücherischen Waren wechsel von Officieren erinnern (welcher Wahnsinn 60% der Auslandseinnahmen zu verpfänden)’ [JRB, 361]

Toch ondervindt hun vriendschap nooit wezenlijk schade van de konflikten. In de wintermaanden van 1934 op 1935 is Zweig in Nice waar Roth een tijd op uitnodiging van Hermann Kesten verblijft. Uit de brieven daarna blijkt dat ze veel gepraat hebben en dat Roth een stuk rustiger is. Hij ziet in dat hij zowel Tarabas als Der Antichrist veel te snel geschreven heeft.

‘Der Antichrist war ein Misserfolg - ausser in Holland. Beides war zu hastig gemacht, gegen meinen literarischen Rhythmus. Ich kann es mir jetzt, zum dritten Mal, nicht leisten, schnell zu sein. Das ware ein litterarischer und dann auch ein physicher Selbstmord. Wenn ich gewissenhaft bleibe, ist es wenigstens nur ein physicher. Ein physicher wird es deshalb, weil Herr de Lange - formal nicht mit Unrecht - behauptet, er hätte schon zu viel gezahlt. Es war mein Fehler, einen billigen Vertrag für sieben Monate abzuschliessen. Ich allein bin schuldig. Aber ich habe in der Panik gehandelt, die mein Leben bestimmt und aus törichter Freundschaft für die beiden Jünglinge vom Kurfürstendamm. Mea culpa.

Aus Panik habe ich seit Ihrer Abreise schnell und schlecht geschrieben. Es taugt nichts. Hinter den Sätzen, die ich schreibe, stehen schon die Sätze des Bettelbriefes, den ich an de Lange zu schreiben habe. Meine armselige “Geschäftskorrespondenz” verrät sich in meiner Prosa.’ [JRB, 402/403]

Scherper dan zo kan iemand wel moeilijk over zichzelf oordelen. En ook dat is een kant van Joseph Roth, het vermogen tot zelfspot en zelfkritiek. Al is het ook weer niet geheel van zelfmedelijden ontbloot, want voor Der Antichrist had hij juist een uitzonderlijk hoog bedrag ontvangen zoals we hebben gezien. Bovendien liep het boek behalve in Nederland ook in Engeland goed. In Nederland was zelfs sprake van een gróót sukses, er werden in korte tijd 6000 exemplaren van verkocht. Terwijl van een exil-uitgave in Nederland gemiddeld 2000 tot 2250 exemplaren verkocht werden. Waarbij we wel moeten bedenken dat de Duitse auteurs veel hogere oplagen en honoraria gewend waren.

Met de vrienden die hij zo schamper de ‘Jünglinge vom Kurfürstendamm’ noemt, zijn Fritz Landshoff en Walter Landauer bedoeld. ‘Nur ein Kurfürstendammjud’ noemt hij Landauer elders, waarmee hij wil aangeven dat zij moderne stadse jonge joden uit het Westen zijn die niets begrijpen van een ‘oude’ oostjood uit Galicië als Roth zelf. Toch zijn zij het die hem in 1935 opnieuw naar Amsterdam

[p. 118]

halen, nu om hem voor te stellen aan de Nederlandse pers.

Walter Landauer en Joseph Roth, omstreeks 1930.

Inmiddels is in 1935 bij Allert de Lange ook de Nederlandse editie van Der Antichrist verschenen, waardoor Roth in Nederland bij een breder publiek belangstelling krijgt. De vertaling De Antichrist is van de hand van J.W.F. Werumeus Buning en Anton van Duinkerken heeft er een Inleiding bij geschreven. Zo zijn de eerste kontakten met Nederlandse schrijvers tot stand gekomen.

Op 7 mei belegt Walter Landauer namens de uitgeverij een persconferentie om Joseph Roth aan de Nederlandse journalisten voor te stellen. Die ontmoeting vindt op uitdrukkelijk verzoek van Joseph Roth, die niet van officiële gebeurtenissen houdt, plaats aan een tafeltje in het Eden Hotel. Bij zijn eerste bezoek aan Amsterdam in 1933 had Roth, zoals uit zijn brief over dat bezoek blijkt, in het American Hotel aan het Leidseplein gelogeerd. Nu echter heeft hij zijn intrek genomen in het kleine hotel Eden aan de Warmoesstraat. Hier zal hij voortaan logeren als hij in Amsterdam is.

Helaas is er maar een handjevol journalisten aanwezig, maar toch zouden er drie daarvan in hun kranten verslag doen van deze eerste kennismaking met Joseph Roth: Johan Winkler in Het Volk (8.5.1935), Anton van Duinkerken in De Tijd (9.5.1935) en Chris de Graaff in het Algemeen Handelsblad (19.5.1935). Daaruit blijkt dat zowel Van Duinkerken als De Graaff zich een heel andere voorstelling van Roth had gemaakt. Chris de Graaff opent onder de kop ‘Joseph Roth in ons land; Ontmoeting met den schrijver van “Der Antichrist”’ als volgt:

[p. 119]

[p. 120]

‘Zelden correspondeert het uiterlijk van een schrijver met de voorstelling die men zich van hem heeft gevormd. Joseph Roth beantwoordde niet eens aan zijn, niettemin “sprekend gelijkend” portret, dat een forsche figuur deed verwachten, in overeenstemming met de bijna barbaarsche kracht van zijn romans en de profetische felheid van een boek als “Der Antichrist”... Wij ontmoetten een tengeren man, ouder lijkend dan zijn veertig jaren, met een ondoorgrondelijk gelaat, nonchalant en verfijnd tegelijk.’

Anton van Duinkerken die onder de kop ‘Joseph Roth in Holland’ ook van ‘Een ontmoeting’ spreekt, geeft deze beschrijving van Roth:

‘Naar het uiterlijk voorkomen kon hij wel een schrijnwerker of een klein zelfstandig timmermansbaasje zijn, maar hij is de Oostenrijkse schrijver Joseph Roth, die reeds geruimen tijd in Frankrijk woont en een rijken staat van dienst als litterator achter zich heeft. [...]

Joseph Roth is, zooals hij voor u zit, een eenvoudig man, met heldere, maar ietwat schuwe en onrustige oogen, die groote verschrikkingen hebben gezien en die speuren naar zachtheid, naar goedheid, naar mededoogzaamheid. Een zacht gemoed vereenigt Roth met een sterke overtuiging. Hij spreekt een welluidend-Zuidelijk dialect, met weeke stem en kleine, bescheiden gebaren begeleiden al wat hij zegt. Op het eerste gezicht is hij helemaal niet wat men van een merkwaardig man verwacht, maar in het gesprek gaat hij spoedig naar de diepte.

Hij is geen man, wien men makkelijk een interview afneemt. Hij zou er onrustig door worden, daarom is het beter hem maar te laten praten en kalm af te wachten, wat hij beweert.’

De heer A.P.J. Kroonenburg die sinds 1934 bedrijfsleider van de boekhandel Allert de Lange was, is ook bij deze ‘persconferentie’ aanwezig geweest. Vele jaren later heeft hij zijn herinneringen daaraan opgeschreven. Daarbij vergiste hij zich in het etablissement waar deze kennismaking heeft plaatsgevonden, ongetwijfeld omdat hij nog bij vele andere zittingen met Roth in vele andere etablissementen, waaronder café Scheltema, aanwezig is geweest.

‘We zaten 's middags om 5 uur bij Scheltema aan het Damrak [een dubbele vergissing, bedoeld is waarschijnlijk De Pool waar Roth ook graag kwam] (een der toenmalige weinige café's welke de sfeer van het Wiener Café nabij kwamen) met Anton van Duinkerken en Werumeus Buning. Deze samenkomst was bedoeld als interview en kennismaking met een onbekend schrijver. Het werd echter onmiddellijk een gesprek tussen oude vrienden, waarbij door enkele simpele opmerkingen van Roth de beide heren hun hart uitstortten over religieuze problemen. Buning was protestant, Van Duinkerken katholiek. Onder het drinken van “ein doppelte” konden de heren zich beter uiten in de Franse taal, waarbij het geen discussies werden,

[p. 121]

doch waarderende uitspraken voor elkanders godsdienst. Het merkwaardige gesprek ging verder over persvrijheid, politiek en oorlogs-dreiging van de nazi's.’

Bij deze eerste kennismaking met Nederlandse journalisten heeft Joseph Roth al meteen drie mystificaties omtrent zichzelf in omloop gebracht. Iets wat hij zijn hele leven heeft gedaan en wat Bronsen het ‘mythomane’ in Roth's karakter noemt. Om te beginnen zegt Roth in Schwaby geboren te zijn in plaats van in Brody. Schwaby was een plaatsje op drie kilometer afstand van Brody. Het was een kleine enclave van voornamelijk Duitsers uit Schwaben. Omdat er in Berlijn nogal eens laatdunkend over Galicië werd gedaan, gaf Roth sinds de jaren '20 konsekwent Schwaby als zijn geboorteplaats op. Volgens Bronsen omdat hij daarmee dicht bij de waarheid bleef, terwijl het hem eventuele woordenwisselingen over dit onderwerp bespaarde. Hij had er al zo veel over belangrijker aangelegenheden.

Ook vertelt Roth bij deze gelegenheid dat hij katholiek is. In eerdere interviews in Frankrijk had hij dat ook al verteld, en ook dat hij er wel eens over dacht zich in een klooster terug te trekken. Gekombineerd met de publikatie van een religieus getint boek als Der Antichrist, is deze mededeling in Nederland in vruchtbare bodem gevallen. Het boek heeft niet voor niets alleen in Nederland, land van de vele godsdiensten, sukses gehad en de aanzet gegeven tot grotere bekendheid van Joseph Roth bij een breed publiek. Terwijl het boek toch een vreemd element blijft in zijn verder zo joods oeuvre. Over Roth's katholicisme zijn de meningen van zijn vrienden zeer verdeeld, zoals uit hun uitspraken tegenover David Bronsen blijkt. In Nederland veranderde men later ook wel van gedachte, zoals we verderop nog zullen zien.

Tenslotte heeft Joseph Roth, zoals uit alle drie de interviews blijkt, met grote stelligheid ontkend emigrant uit Duitsland te zijn. Zijn boeken zouden in Duitsland niet verboden zijn en ook niet verbrand. Enkel uit solidariteit met de wèl verboden auteurs zou hij vrijwillig (!) in ballingschap zijn gegaan. De Antichrist zou zijn eerste antinazistische geschrift zijn. Chris de Graaff geeft het aldus weer:

‘Hij is dus geen Duitsch-Joodsche émigré, zooals veelal wordt gemeend. Zijn boeken zijn ook niet verboden in Duitschland, maar uit solidariteit met de slachtoffers van het nieuwe bewind en als Oostenrijksch patriot heeft hij alle relaties met zijn vroegere Duitsche uitgevers verbroken.’

Ook uit de weergave van Van Duinkerken blijkt met welke nadruk Joseph Roth het zelf zo gezegd moet hebben. Het interview van Anton van Duinkerken is niet ondertekend, vandaar dat hij zichzelf in de tekst kan opvoeren.

‘Hij is dus om te beginnen heelemaal geen Duitscher en vervolgens

[p. 122]

geen “emigrant” uit het Derde Rijk zooals men, hem ten onrechte opsommend bij de verbannen schrijvers, wel eens meent. Zijn boeken zijn zelfs niet verbrand of verboden. Eerst met zijn laatste werk “Der Antichrist”, dat in 1934 bij Allert de Lange in Amsterdam verscheen en dat, door J.W.F. Werumeus Buning, in het Nederlandsch vertaald, met een inleiding van Anton van Duinkerken, eveneens bij de firma Allert de Lange werd uitgegeven, keerde Roth zich duidelijk tegen het nationaal-socialisme, dat geheel vreemd en vijandig is aan zijn merkwaardig religieus schrijvers-temperament.’

Hier heeft Joseph Roth de Nederlandse journalisten wel heel erg om de tuin geleid. Zijn boeken zijn al bij de allereerste boekverbrandingen van 10 mei 1933 in vlammen opgegaan. Langer verblijf in Duitsland zou voor hem levensgevaarlijk zijn geweest. In de inleiding op zijn werk, voor in dit boekje, is ruimschoots aangetoond hoe vroeg en hoe profetisch Roth zich al tegen het nazisme heeft gekeerd. Grote indruk maakt dan ook Roth's politieke geëngageerdheid op allen die bij dit gesprek aanwezig zijn. Met verwondering hoort men zijn waarschuwingen aan Nederlands adres aan, zoals blijkt uit de weergave van respectievelijk Chris de Graaff en Kroonenburg.

‘Wij trachtten het gesprek op de literatuur te brengen, maar dat bleek onmogelijk. Godsdienst en politiek gaan dezen schrijver blijkbaar zoozeer ter harte, dat hij de letterkunde op zichzelf als iets bijkomstigs beschouwt. Hij staat buiten iederen literairen kring en maakte zich meer zorgen over onze soldaten die er z.i. niet weerbaar genoeg uitzagen dan over onze romanliteratuur, die hem te weinig actief leek, omdat de meeste Nederlandsche schrijvers het te goed zouden hebben.’

‘Er passeerde op het Damrak een Nederlandse soldaat. Hij droeg geen koppelriem over zijn tuniek, zoals gebruikelijk als hij met verlof ging. Roth orakelde, dit is een teken, dat Nederlanders niet aan oorlog denken en menen wederom buiten de oorlog te zullen blijven. Een soldaat zonder koppelriem is geen soldaat en daarom denken jullie niet aan oorlog. Joseph Roth was in de Eerste Wereldoorlog officier in het Oostenrijkse leger aan het Oostfront geweest.’

Chris de Graaff, die ook na 1940 zijn politieke naïviteit niet zou verliezen, is wel het meest verbaasd:

‘Wonderlijk is, voor Nederlandsch gevoel, die felle politieke belangstelling bij een romanschrijver en dien zin voor de harde werkelijkheid bij een zoo religieuze natuur!’

Maar ook Anton van Duinkerken voelt aanmerkelijk meer verwant-

[p. 123]

schap met Roth's ‘religiositeit’ dan met zijn politieke werkelijkheidszin. Alsof er voor Roth's ballingschap, de publikatie van zijn werk in het Duits in Nederland, geen bittere politieke oorzaken bestonden. Van Duinkerken beëindigt zijn artikel over deze kennismaking met Joseph Roth aldus:

Tekening van Mies Blomsma.

‘Zulke gedachten ontwikkelt Joseph Roth aan een café-tafeitje in Amsterdam, waar hij toevallig verblijft. Het teekent hem, dat hij ook in een koffiehuis deze ideeën niet van zich kan afzetten en dat het interview, inplaats van een persgesprek, bijna een formeel theologisch debat wordt. Hij is gansch vervuld van deze dingen, de man met zijn profeten-natuur en zijn eenvoudig werkmansuiterlijk, die leeraar in de Germaansche taalwetenschap en vaandrig in het Oostenrijksche leger was, maar die zich met niets anders kan bezighouden dan met de problematiek van het goed en het kwaad in de wereld, om steeds weer te concludeeren, dat het leed de eenige verlossing is en de deemoed de eenige verheerlijking.’

[p. 124]

Brief van Joseph Roth aan Anton van Duinkerken, waarin hij hem bedankt voor diens positieve reactie op zijn boek ‘Der Antichrist’ in ‘Das Neue Tage-Buch’.

[p. 125]

Uit het interview van Johan Winkler blijkt dat hij beter op de hoogte is geweest met zowel het werk van Joseph Roth als zijn leven en politieke achtergrond. Het interview is het meest informatieve van de drie en zeer beeldend voor de lezer van nu, die een indruk wil krijgen van de mens Joseph Roth. Daarom wordt het hier in zijn geheel afgedrukt.

Tekening van Mies Blomsma.

‘In 't kleine echt-Amsterdamse Eden-hotel zitten we tegenover Joseph Roth, den Oostenrijker, den schrijver van “Tarabas”, van “Der Anti-Christ” en van “Die Hundert Tage”, dat tegen het eind van de zomer zal verschijnen. Dat bij Allert de Lange zal verschijnen. In Amsterdam, in Holland.

Want Joseph Roth behoort tot die Duitsschrijvende auteurs, wier werken niet meer in Duitsland het licht zien, doch in Zwitserland of in Nederland.

- Waarom? vragen we - eigenlijk ten overvloede - den man die tegenover ons zit.

Joseph Roth draait wat aan 't glas dat voor hem staat, kijkt dan over de tafeltjes wachtende, lezende, etende mensen heen naar 't uitzicht op het Damrak en zegt:

- Emigrant in de letterlijke zin van het woord ben ik niet. Ik ben immers Oostenrijker. En sinds 1922 woonde ik al in Frankrijk. Maar

[p. 126]

wèl ben ik emigrant in de letterkundige zin van het woord. Mijn boeken worden in Duitsland niet meer uitgegeven. En zelfs al zou dat kunnen, dan zou ik het niet willen. Een letterkundige emigrant dus. Iemand, die vrijwillig is weggegaan. Iemand, die geen lust heeft om te schrijven voor uitgevers van een land, waar de vrijheid van den letterkundige tot het verleden behoort. Iemand, die solidair is...

Er is, als bij elk vraaggesprek, aanvankelijk dat tastend verkennen tussen ondervrager en ondervraagde. Zit de ondervrager hier alleen maar plichtmatig? vraagt de ondervraagde zich allicht af.

- Wees gerust, zeggen we hardop, als raadden we Joseph Roth's gedachten. Wees gerust, we hebben niet voor we naar u toe gingen, even snel nagekeken wie u eigenlijk bent, wat u geschreven hebt. We kènden u, door uw werk reeds lang. “Die Flucht ohne Ende”, “Zipper und sein Vater”, uw journalistieke werk indertijd voor de Frankfurter Zeitung, later dat prachtige boek over 't oude Oostenrijk, “Radetzky-mars”...

Joseph Roth knikt. Geeft zich gewonnen. Glimlacht: “Sehr verbunden”.

Dan: “Waarom ik in Holland ben? Bespreking met mijn uitgever. Over mijn nieuwe boek. “Die Hundert Tage”, de honderd dagen van Napoleon's leven, tussen de terugkeer van Elba en de nederlaag van Waterloo. Tja, ook ik heb dus een historische roman geschreven. Waarom ik me tot die stof aangetrokken gevoelde? Omdat ik er de ondergang van een groot mens in kan beschrijven. De tragiek van een dictator, die hoe groot ook - en Napoleon was tenminste een gróót dictator, toch te zijner tijd aan de wetten moet gehoorzamen. De ondergang van een mens, die zich vermeet om God te willen zijn...

We vragen tastend:

- Een parallel dus met...

Joseph Roth weert af:

- Een parallel, goed, maar dan een parallel met àlle mensen die te groot willen zijn. Een parallel met de geschiedenis van thans? Das überlasse ich dem Leser...

Verleden jaar, tegenover een Frans journalist, heeft Joseph Roth, Jood van afkomst, zijn katholicisme beleden. Als ik monnik was, zou ik pas het volledige gelijk kennen, heeft hij toen verklaard. Ik geloof, zeide hij, dat u mij nog eens in een monnikspij zult zien, zoals den Fransen schrijver Huysmans, dien ik bewonder.

Wij maken op die verklaringen van toen een zinspeling. Roth bevestigt ze, herhaalt ze.

- Naar een klooster? Ja... 't kan komen, 't kan ook niet komen. Ik zei u reeds, waarom ik Duitsland de rug toekeerde. Weet wel, niet alleen de uwen lijden daar, doch de katholieke priesters niet minder. Men hóórt daar niet zoveel van, omdat zij zwijgen. En ik zelf? Als ik van het klooster sprak, dan was 't ook daarom, omdat ik niets liever zou wensen dan de eenzaamheid. En de enige volkomen eenzaamheid, is de klooster-eenzaamheid.

En nu zitten we tegenover den filosoferenden Roth, tegenover den

[p. 127]

man die worstelt met de problemen van God, mens en kwaad, den schrijver van “De Antichrist”, - boek waarin hij zijn kijk op het leven gaf, op het leven waarin hij den anti-Christ schier lijfelijk aan 't werk ziet.

- Lijfelijk?

- Inderdaad, zegt Roth. De anti-Christ is voor mij niet alleen maar een symbool. Hij bestaat. Hij manifesteert zich nu eens in den dictator, dan weer in degenen die gelijk de Russische “godlozen” het kruis menen te kunnen stukbreken. Tal van mensen zijn, vaak zonder 't zelf te weten, van den anti-Christ het instrument. Kan een goed mens bijvoorbeeld niet plotseling een “boze blik” over zich krijgen? Maar... u heeft dat in mijn boek kunnen lezen.

- Vindt u “De Anti-Christ” uw beste boek? Me dunkt, u hebt er zich 't volledigst in uitgesproken.

- Mijn beste boek? Ik vind zelf alleen mijn toekomstige boeken de beste. Alle die ik geschreven heb, vind ik zwak. Mijn beste boeken? De boeken waarin ik 't eerlijkst was.

- Bent u na “Die Hundert Tage” reeds aan een nieuw begonnen?

- Eigenlijk al twee jaar geleden. Als “Tarabas” zal 't ook in Rusland spelen, 't Wordt de geschiedenis van een man, die voor een moord boet. Niet alleen uiterlijk, ook innerlijk speelt het in Rusland. Misschien zal 't u aan Dostojewski herinneren. Oppervlakkig dan natuurlijk.

Het uitzicht op het Damrak, het water, de Hollandse lucht, de lentezon die telkens tussen de wolken doordringt, brengt het gesprek als vanzelf op Holland. Roth zegt over ons land méér dan de gebruikelijke vriendelijkheden, die film- en andere sterren al van te voren voor den interviewer klaar hebben. Ik zou hier graag leven. Wie weet, als mijn nieuwe boek klaar is. Dit is een klein land. Maar van de kleine landen die ik ken, is dit land het meest vrije. Spinoza... Rembrandt... ik kom ze hier nu nog tegen. Uw mensen zijn uiterlijk nog steeds de mensen die Rembrandt schilderde. Innerlijk zijn ze nog steeds mensen-van-Spinoza. Ze leven uit zijn geest. Zoals men hier, tot den laatsten agent toe, den vreemdeling bejegent... dat doet men als 't ware vanuit de zedelijke verplichting, die Spinoza den mens heeft opgelegd. Niet eens bewust. Onbewust. Wat “viel schöner” is. - En dan, formuleert Roth zijn gedachten, het Hollandse landschap, het is alsof ook dáárop Rembrandt en Spinoza hun stempel gedrukt hebben. Stempel van edele maat. Wonderlijk hoe gij Hollanders maat weet te houden tussen cultuur en natuur. Uw cultuur doet de natuur geen geweld aan. Neem uw bloembollenvelden. Zij zijn gemáákt, ze zijn eigenlijk onnatuurlijk en toch zijn ze met de natuur vergroeid, doen haar geen geweld aan...

En dan neemt het gesprek die meer persoonlijke wending, waarbij des interviewers notitieboekje in de jaszak verdwijnt, het potlood opgeborgen wordt. Totdat we ons bezinnen op de krant die wacht. - Ik hoop, Herr Roth, dat ons interview er iets toe zal bijdragen om

[p. 128]

uw lezerskring in Holland als 't kan nog te vergroten...

En Joseph Roth buigt charmant bij 't uitgeleide doen:

- Zeer verplicht, sehr verbunden...’

Joseph Roth, 1938.

Klaus Mann die in de jaren 1933-1935 in Amsterdam domicilie had, omdat bij Querido zijn emigrantentijdschrift Die Sammlung werd uitgegeven, heeft in zijn autobiografie Der Wendepunkt de atmosfeer van het Amsterdam van die jaren uitvoerig beschreven. Het is dezelfde periode waarin Roth zijn eerste bezoeken aan Amsterdam heeft gebracht. Nadat Mann eerst heeft uitgeweid over de onherroepelijkheid en de angsten van het emigrantenbestaan, vertelt hij over de positievere kanten ervan, over de ‘ontmoetingen in de emigratie’.

‘Man sass auf der Terrasse des Hotel Américain und trank oude Genever, wozu man sich appetitliche Würfelchen aus hollandischem Kase oder einen frischen Hering schmeckten liess. Vielleicht gastierte “Die Pfeffermühle” gerade in Amsterdam, wo sie sich besonderer Beliebtheit erfreute; dann hatten wir wohl Erika [Mann] und die Therese [Giese] an unserem Tisch. Wahrscheinlich war auch Landauer mit von der Partie, der feine, grundanständige und grundgescheite, witzig-melancholische Walter Landauer, der mit Landshoff gemeinsam den Kiepenheuer-Verlag in Berlin geleitet hatte und den jetzt die deutsche Abteilung des Verlages Allert de Lange zu Amsterdam unterstand. Zwischen seinem Unternehmen und Querido bestand eine Art von freundschaftlicher Rivalität, wobei das Beiwort starker

[p. 129]

zu akzentuieren ist als das Substantiv. Die literarische Emigration war produktiv genug, um zwei Verlage mit erstklassigem Material zu versorgen.’ [329]

Toen Joseph Roth in mei 1935 in Amsterdam was, gaf het cabaret Die Pfeffermühle er ook voorstellingen. Roth is er een avond naar toe geweest en schrijft Erika Mann daarop het volgende briefje:

‘Sehr verehrte gnädige Frau,

Ich danke Ihnen für den schönen Abend in Ihrem Theater. Ich habe die Empfindung, dass ich Ihnen sagen muss: Sie machen zehn Mal mehr gegen die Barbarei, als wir alle Schriftsteller zusammen. Ich bin ein wenig beschämt, aber dafür auch sehr stark ermuntert. Ich danke Ihnen und küsse Ihre Hand.

Ihr ergebener Joseph Roth’ [JRB, 413]

Ook de bezoeken van Joseph Roth aan Amsterdam neemt Klaus Mann in zijn beschrijving op. Uit deze passage blijkt dat hij zelf bij de persconferentie op 7 mei 1935 aanwezig is geweest. Hij kijkt dan ook wel wat anders tegen Roth's uitlatingen aan dan de Nederlandse journalisten.

‘Die Visiten des österreichischen Dichters Joseph Roth brachten mancherlei Aufregung. Er bestand auf exorbitanten Vorschüssen - sei es von Querido, sei es von De Lange, es kam ihm nicht darauf an - und befremdete die Herren von der Presse durch bizarre politische Theorien, die er mit grosser Beredsamkeit und Insistenz vertrat. Die Rettung Europas - Joseph Roth zufolge - konnte nur vom Hause Habsburg kommen, eine andere Hoffnung gab es nicht. Sässe erst wieder die gesalbte Majestät in der Wiener Hofburg, so würde noch alles gut: das Regiment des “Antichrist” wäre vorüber. Während der Dichter dergleichen auseinandersetzte, konsumierte er erstaunliche Mengen äusserst konzentrierten Alkohols; in meiner Erinnerung waren es meist Getränke von ungewöhnlich dunkler, bräunlichtrüber Färbung und geradezu diabolischer Intensität, die unser Freund aus kleinen Gläsern schlürfte. Glasigen Blicks, aber sonst in würdigzusammengenommener Haltung, hielt er Cercle in den Kaffeehäusern von Paris, Wien, Amsterdam und anderen Metropolen. Wo er sich auch gerade aufhalten mochte, immer wurde sein Tisch zum Zentrum.’ [330]

Lang is Joseph Roth in 1935 niet in Amsterdam gebleven. Op 26 mei is hij alweer in Parijs en schrijft hij aan Blanche Gidon: Ich musste plötzlich von Amsterdam aus, meiner Frau wegen, nach Paris. [JRB, 413] Een maand later, op 25 juni 1933, sterft nog maar 42 jaar oud de uitgever Gerard de Lange. Al eerder, in maart van hetzelfde jaar, schrijft Roth aan Zweig: Es sind schlimme Sachen passiert, Herr de Lange ist erkrankt, ich kann nichts mehr haben... [JRB, 410] En

[p. 130]

kennelijk is ook Zweig het een en ander ter ore gekomen want hij antwoordt Roth op deze brief: Irgend jemand hat mir erzählt, dass de Lange nicht mehr so viel Freude an seinem Verlag habe wie früher, aber das mag ja Geschwätz sein und Ihr Buch [Die Hundert Tage] wird ihm wieder den rechten Schwung geben. [JRB, 411]

Hermann Kesten herdacht Gerard de Lange met een artikel in het emigrantentijdschrift Das Neue Tage-Buch. Het Algemeen Handelsblad van 7 juli 1935 gaf van dat artikel de volgende samenvatting, onder de kop: ‘Gerard de Lange herdacht. Uitgever van veel Duitsche emigranten-literatuur’.

‘In de jongste aflevering van het weekblad “Das neue Tage-Buch”, dat gelijktijdig te Parijs en te Amsterdam verschijnt, herdenkt de geëmigreerde schrijver Hermann Kesten den onlangs overleden Amsterdamschen uitgever Gerard de Lange, als stichter van den “Allert de Lange Verlag”. Wij ontleenen aan dit In Memoriam het volgende: “Hij was een nobel uitgever. Zijn Duitsche uitgeverij was voor hem meer dan een zaak; zij was hem een hartstocht en een belijdenis. Gerard de Lange was een der eerste uitgevers met een Europeesch geweten: Als een der eersten schonk hij den vrijen Duitschen schrijver meer dan sympathie.”

“Toen ik hem, als een der auteurs van zijn nieuwe Duitsche uitgeverij, twee jaar geleden te Amsterdam bezocht en hem vroeg, wat hem er eigenlijk toe gebracht had, deze Duitsche uitgeverij te stichten, antwoordde hij, dat de gedachte hem ondraaglijk scheen, dat uitstekende schrijvers alleen maar om hun werk, om de vrijheid van hun woord, om hun kunst vervolgd werden. Hij verklaarde mij, dat hij Duitschland en de Duitsche literatuur bewonderde. En dat hij zijn eigen land hef had. Holland mocht dan, geografisch beschouwd, een klein land zijn, in werkelijkheid was het een groot land. Het was, zeide hij, liberaal en verdraagzaam, trouw en conservatief; klein van afmetingen, maar groot van opvattingen. Hij was er trotsch op een Nederlander, dus een Europeaan te zijn. Hij stond mij toe hem voor de literaire leiding van zijn Duitsche uitgeverij van advies te dienen en verklaarde mij, dat hij niet voornemens was deze slechts te laten voortbestaan zoolang er Duitsche schrijvers om hun letterkundig werk in Duitschland werden vervolgd. Hij geloofde, dat die vervolging betrekkelijk kort zou duren. Maar hij wilde de Duitsche Verlag Allert de Lange ook na dit ongelukkige intermezzo voortzetten.”

“In twee jaar tijds wist hij de volgende Duitsche schrijvers om zich te vereenigen:

Georg Bernhard, Bert Brecht, Max Brod, Ferdinand Bruckner, Georg Hermann, Gina Kaus, Hermann Kesten, Egon Erwin Kisch, Valeriu Marcu, Alfred Neumann, Theodor Plivier, Alfred Polgar, Joseph Roth, Schalom Asch, René Schickele, Adrienne Thomas, Karl Tschuppik, Christa Winsloe, Theodor Wolff e.a.”

“Zijn werk verdient waarlijk te blijven bloeien en voort te bestaan. Wij treuren van ganscher harte om hem. De vrije Duitsche literatuur

[p. 131]

heeft aan Gerard de Lange een oprechten, een zeldzamen vriend verloren.”’

Ook Joseph Roth herdacht Gerard de Lange met een ‘Nachruf’ in het Pariser Tageblatt van 7 juli 1935. De dood van De Lange moet voor Roth dan ook wel een groot verlies betekend hebben. Met hem had hij een speciale band, Gerard de Lange geloofde in hem. Van hem kreeg Roth het geld dat hij nodig had zonder er voor in het stof te moeten. Maar dat was het niet alleen. Ook hebben ze samen heel wat avonden en nachten doorgebracht, pratend en drinkend. Ze hadden dan ook een aantal dingen gemeen.

Gerard de Lange was, voordat hij in 1922 bij zijn vader in de zaak kwam, officier in de cavalerie geweest. Dat moet Roth zeer hebben aangesproken, die zelf zo trots was op zijn diensttijd in het Oostenrijkse leger waarin hij het tot vaandrig had gebracht. Ze hadden beiden het hoffelijke, ridderlijke en tegelijkertijd afstandelijke van de gedisciplineerde militair: Kräftig und stattlich, blond und helläugig, Spross eines adeligen holländischen Geschlechts, steilte Gerard de Lange den guten Typus des chevaleresken Offiziers vor. Er war auch ein chevaleresker Verleger.

De Lange was behoudend van nature, conservatief, en ook dat had hij met Joseph Roth gemeen. Hij was vaak grillig in zijn beslissingen, onderhevig aan wisselende gemoedsstemmingen. We hebben eerder gezien hoe kwaad Roth zich daarover maakte, die Launen der Irrsinnigen noemde hij dat toen. Maar met Roth's eigen stemmingen wisselde ook voortdurend zijn houding ten opzichte van mensen. Nu schrijft hij dan ook:

‘Seine guten und seine schlimmen Launen hatten immer einen ganz gewissen grandseigneuralen Glanz, den Glanz einer längst entschwundenen Epoche, in der noch das Humane verschwistert war mit dem Feudalen. Unter den zahlreichen kleinbürgerlich rechnenden Verlegem, mit denen wir Schriftsteller leider ze rechnen haben, nahm sich Gerard de Lange wie der Aristokrat aus, der er dem Blut und dem Charakter nach war.’

Lastig zijn en wisselvallig van stemming is het voorrecht van de aristokratie. Alleen, Gerard de Lange was helemaal niet van adel. Zijn vader Allert de Lange, oprichter van boekhandel en uitgeverij, was de zoon van een houthandelaar uit de Zaanstreek.

De verwantschap tussen Gerard de Lange en Joseph Roth lag waarschijnlijk in wezen veel dieper. En met zijn beschrijving daarvan benadert Roth de mens Gerard de Lange en de oorzaak van zijn vroege dood waarschijnlijk dichter dan ooit nog gebeuren zal. Want maar weinigen hebben hem goed gekend.

‘Aber auf dem Grunde seiner Seele lagerte eine geheimnisvolle Trübsal. Er war eigentlich traurig, zartbesaitet und empfindlich. Sein leutseliges Gebaren, sein noble Gastfreundschaft, sein gelegentlich

[p. 132]

hervorbrechender jugendlicher Übermut, seine kraftvolle körperliche Erscheinung konnten die tiefe Melancholie, die in seinem Herzen wohnte, nicht verbergen.’

Uit de laatste zinnen van Roth's herdenkingsartikel valt op te maken dat hij tijdens zijn laatste bezoek aan Amsterdam Gerard de Lange nog gezien heeft: Als ich ihn das letztemal sah, beschattete der Tod schon seine körperliche Erscheinung. Sehr einsam und sehr traurig schien er mir, trotz der Heiterkeit, die er sich zu zeigen bemühte. [JRW 4, 288/289]

Na de dood van Gerard de Lange krijgt Joseph Roth rechtstreeks met Walter Landauer te maken, die financieel veel minder toeschietelijk is. Dat blijkt uit een nieuwe regen klachten tegenover Stefan Zweig. Uit alles blijkt dat Gerard de Lange de Duitse uitgeverij door zijn willekeurige betalingen in grote financiële nood achterliet. Het is aan Landauer geweest om na de dood van De Lange orde op zaken te stellen. Dat betekende voor Joseph Roth dat hij niet langer een uitzonderingspositie innam, maar dat hij dezelfde bedragen ontving als alle andere auteurs. Dat wil zeggen aanmerkelijk minder dan hij gewend was. Eind augustus maakt hij in een brief aan Stefan Zweig de balans op.

‘Seit dem plötzlichen Tode Herrn de Langes ist die Situation vollkommen verändert. Ich bin dem Verlag de Lange schuldig: a.) die 100 Tage, die fertig sind, b.) den “Stammgast”, an dem ich noch ungefähr 2 Wochen zu arbeiten habe. Hierauf bin ich frei, und ich will den Roman, den “grossen” von den “Erdbeeren” beginnen, von dem ich Ihnen in Nizza einmal erzählt habe - Sie erinnern Sich vielleicht - in dem kleinen Bistro - der aber mindestens 1 Jahr dauert, den Roman meiner Kindheit. Nun, für beide Romane bekomme ich noch bis Ende 1935 monatlich (mit allen Rechten, die der Verlag hat) 4225 franz. Francs monatlich. Ende September liefere ich den 2. Roman ab. Dann bin ich frei. Aber ich sehe mein materielles Ende viel früher nahen, einfach deshalb, weil ich noch von meinem Vorschuss Vorschuss nehmen werde müssen, um Hotel, Kinder, Schulen, zu bezahlen. Nun, ich kann, nach diesem groben Brief von L. keinen Vertrag mehr mit ihm machen, nachdem ich diesen laufenden erfüllt habe. Herr L. spielt sich, nach dem so plötzlichen Tod Herrn de Langes, als “Verleger” auf, mir gegenüber, durch den er den Posten überhaupt bekommen hat. Denn er hat ihn nur dadurch bekommen, dass er gekommen ist, nach Amsterdam, mit der Garantie von meiner Hand, dass er allein mein nächstes Buch bekommt. Herr L. bekam darauf den Posten, 1000 Mark monatlich. Ik bekam Vorschüsse.’ [JRB, 425]

De roman die Roth hier met Stammgast aanduidt, zal na voltooiing Die Beichte eines Mörders gaan heten. De grote roman Erdbeeren,

[p. 133]

over zijn jeugd in Galicië, is helaas nooit verder gekomen dan een fragment dat in het verzameld werk van Joseph Roth niet meer dan 26 pagina's beslaat. Een deel van het materiaal dat hij voor Erdbeeren had willen gebruiken, heeft hij later in zijn roman Das falsche Gewicht verwerkt. Daar heeft hij later wel spijt van, zoals hij aan Stefan Zweig schrijft, maar hij heeft geld nodig en dus moet er weer een boek af.

Zijn drinken neemt in deze maanden steeds heviger vormen aan en daarmee zijn angsten en zelfs waanvoorstellingen. Hij ziet overal bedreigingen en een enorme achterdocht voedt zijn houding tegenover alles en iedereen, ook tegenover oude vrienden. Stefan Zweig laat niet af hem over de gevolgen van zijn drankmisbruik te onderhouden, maar het maakt op Roth geen indruk. Hij heeft alcohol nodig om het leven vol te kunnen houden, zoals hij aan Zweig in een brief van 12 december 1935 schrijft.

‘Machen Sie sich bitte um mein Trinken gar keine Sorgen. Es konserviert mich viel eher, als dass es mich ruiniert. Ich will damit sagen, dass der Alkohol zwar das Leben verkürzt, aber den unmittelbaren Tod verhindert. Und es handelt sich für mich darum: Nicht das Leben zu verldngern, sondern den unmittelbaren Tod zu verhindern.’ [ JRB, 436]

Opnieuw heeft Zweig Roth verweten altijd maar op voorschotten uit te zijn, in plaats van eerst een boek te voltooien. Roth antwoordt daarop met een kort maar indringend beeld van zijn leven en stijl van werken.

‘Ich kann nicht, seitdem ich zu schreiben angefangen habe, ohne Vorschuss arbeiten. Es ist eine grosse Sünde, aber es ist eine noch grössere, eine Art Selbstmord zu begehen und gar nichts zu schreiben. Ich bin heute 41 Jahre alt. 15 Jahre habe ich trockenes Brot gegessen. Dann kam Butterbrot. Dann kam Krieg. Dann kamen 10 Jahre Brot. Dann kamen Vorschüsse. Journalistik. Ekelhafte Arbeit. Demütigung. 16 Bücher. Erst seit 5 Jahren “Erfolg” - verbunden mit privatem Unglück und also keiner. Darlehen, beschwindelt werden. Hitler. Immer für andere sorgen.’ [JRB, 438]

Het is het overzicht van een inderdaad niet eenvoudig leven. En hoe goed Stefan Zweig het ook met Roth voor heeft, beider situaties zijn ten ene male niet vergelijkbaar. Zoals beider karakters onverenigbaar en ook... beider werk van zeer uiteenlopende grootheid. Als Zweig Roth weer eens heeft voorgehouden dat het zijn plicht is de Kunst te dienen, werpt Roth tegen: Ich diene ihr nicht. Die Literatur ist eine irdische Angelegenheit; mein Beruf. [JRB, 441]

Stefan Zweig echter blijft er bij Roth op aandringen zijn leven anders in te richten. Hij is zelf, der wahnwitzigste Kettenraucher met roken gestopt. Hij vindt dat hij nu ook van Roth mag verlangen zijn

[p. 134]

drinken althans te matigen. Maar de situatie verergert alleen maar, vooral Roth's achterdocht tegenover oude vrienden neemt steeds toe. Larven sind rings um mich und Verräter, schrijft hij naar aanleiding van het volgende.

‘Was habe ich den Leuten getan? Ich habe immer jedem geholfen. Ich sehe nun einen Brief von Schickele an den Verlag de Lange, in dem steht, dass man freilich andern Autoren nichts zahlt, weil Roth soviel Vorschuss hat. Was soll das? Ich bin oft heftig, aber nie tückisch und ich hasse manchmal, aber ich bin doch nie gehassig. Ähnlich schrieb Marcu an Kesten. Was heisst Das? Washab ich alles im Komitee für die armen Kollegen gemacht? Gesammelt hab' ich sogar, alle sind bös mit mir, von Heinrich Mann angefangen bis zu Soma Morgenstern.’ [JRB, 449]

Walter Landauer kon het zich natuurlijk niet permitteren Roth te bevoordelen ten opzichte van de andere auteurs, zoals Gerard de Lange dat had gedaan. Kennelijk hebben auteurs als Schickele en Marcu hem dat in elk geval te verstaan gegeven. Ook waarschuwt Zweig hem ‘dass ZUNÄCHST für die Emigration die Curve noch nach abwärts geht’ [JRB, 446], omdat het aanbod aan emigrantenauteurs in die jaren alleen maar toe neemt. Maar Roth wil naar geen rede luisteren en gooit het allemaal heel ver weg: ‘Gespenster, Gespenster ringsum, immer wieder.’ En hoe kan iemand ook helder blijven denken wiens dagindeling er zo uitziet.

‘Ich habe keine Nachte mehr. Ich (sitze?) bis 3h morgens herum, ich lege mich angezogen um 4h hin, ich erwache um 5h und wandere durch's Zimmer. Ich bin seit 2 Wochen nicht aus den Kleidern gekommen. Sie wissen doch, was Zeit bedeutet, eine Stunde ist ein See, ein Tag ein Meer, die Nacht eine Ewigkeit, das Erwachen ein Höllenschreck, das Aufstehen ein Kampf um Klarheit gegen einen bösen Fiebertraum. Zeit, Zeit, Zeit haben das ist es, und ich habe ja keine.’ [JRB, 450/451]

Onvoorstelbaar is het dan ook hoe Roth onder dergelijke omstandigheden is blijven schrijven. Eind februari 1936 heeft hij zijn nieuwe roman Die Beichte eines Mörders af en maakt hij plannen om opnieuw naar Amsterdam af te reizen. Stefan Zweig moedigt hem daarbij zeer aan, verandering van omgeving zal hem goed doen: ‘Ich bin überzeugt, dass Sie sich in Amsterdam in zwei drei Tagen völlig erholt haben.’ [JRB, 454] Op 17 of 18 maart is Roth dan ook weer naar Amsterdam gereisd, waar hij deze keer een aantal maanden blijven zal.