Joseph Roth in Nederland

[p. 97]

Joseph Roth in Amsterdam

Verantwoording

Het is niet nauwkeurig vast te stellen hoe vaak en voor hoe lang Joseph Roth in Amsterdam geweest is. Zekerheid aan de hand van schriftelijke gegevens hebben we omtrent de volgende perioden.

- Oktober 1933. Volgens David Bronsen is Joseph Roth toen voor het eerst in Amsterdam geweest. Dat leidt hij af uit een brief van Roth aan zijn schoonouders, gedateerd 2.10.1933, die zich in het bezit van Bronsen bevindt. Omdat er geen inzage in deze brief mogelijk was en er ook verder geen gegevens zijn over dit eerste bezoek, komt het hier verder niet meer ter sprake.

- Tussen 1 en 22 december 1933. Uit de brieven van Roth valt op te maken dat hij in deze periode in Amsterdam geweest is. In een brief aan Stefan Zweig van 22 december doet hij uitvoerig verslag van dit bezoek. Daarom wordt deze brief hier bijna in zijn geheel opgenomen.

- Voorjaar 1935. Op 7 mei heeft Walter Landauer namens de uitgeverij Allert de Lange een persconferentie belegd, om Joseph Roth voor te stellen aan Nederlandse journalisten. Op 26 mei echter, zo blijkt uit de brieven, is hij alweer in Parijs.

- Tussen 19 maart en 8 juli 1936. Alle brieven uit deze periode zijn geschreven vanuit het Eden Hotel in Amsterdam.

- Van half september 1936 tot eind december 1936. Op 15 juli is Roth in Ostende en ook de maand augustus brengt hij daar door. Hoewel het niet rechtstreeks uit de brieven blijkt, spreekt hij vanaf 15 september over terugkeer naar Amsterdam. In een brief aan Blanche Gidon schrijft hij: Prière écrire Eden Hotel Amsterdam. Op 17 oktober signeert hij zijn boeken in boekhandel Allert de Lange. Op 11 november wordt hij bestolen. Uit het proces verbaal weten we dat Roth op dat moment al ‘7 à 8 weken’ in Amsterdam is. Ook dat ondersteunt het vermoeden dat hij al half september 1936 uit Ostende naar Amsterdam teruggegaan is. Uit een brief aan Anton van Duinkerken blijkt dat hij zich op 30 december in Lwow bevindt. Hij is dan op reis door Oost-Europa waar hij in verschillende plaatsen lezingen houdt, een tournee die voor hem georganiseerd is door de PEN-club. Waarschijnlijk is hij half december 1936 vanuit Amsterdam vertrokken.

- September 1937. Op 23 september is Roth even in Amsterdam geweest zoals we uit een brief aan Hermann Kesten weten.

- De late herfst van 1938. David Bronsen baseert zich voor dit bezoek uitsluitend op mondelinge uitlatingen van o.a. Franz Hannema. Hoewel Joseph Roth de laatste twee jaar haast niet meer durfde te reizen, zou hij voor één keer nog even in Amsterdam geweest zijn voor een bezoek aan zijn uitgever.

[p. 98]

Resumerend kunnen we vaststellen dat Joseph Roth na een paar korte bezoeken in 1933 en 1935, in 1936 voor vier maanden in Amsterdam neerstrijkt. Eind 1937 is hij er weer, nu voor een maand of zes. In de herfst van 1937 en een jaar later, in de herfst van 1938, brengt hij nog twee korte bezoeken.

Deze perioden overziend begrijpen we waarom alle mensen die Roth in Amsterdam hebben gezien of meegemaakt, menen dat hij er zo'n twee jaar achter elkaar is geweest. Voor hen hoort hij bij het beeld van Amsterdam in die vooroorlogse jaren. Niets is echter zo misleidend als het geheugen, want een verblijf van twee jaar onafgebroken of zelfs maar één, is nergens op te baseren. Maar omdat Roth in die jaren telkens weer in Amsterdam opdook en in steeds weer andere etablissementen, kun je je voorstellen dat het leek alsof hij niet weg geweest was. Als je hem in een tijdsbestek van een paar jaar nu eens in café Reynders zag, dan weer in Scheltema of De Pool, dan hoort zo iemand bij Amsterdam. En zeker iemand met een uitstraling als die van Joseph Roth.

Voor dit gedeelte van het boekje werd gebruik gemaakt van drie belangrijke bronnen: - de verzamelde brieven van Joseph Roth in 1970 door Hermann Kesten uitgegeven; - de biografie van Joseph Roth door David Bronsen; - het materiaal dat Bronsen in Amsterdam verzameld heeft en dat hij voor zijn biografie lang niet allemaal heeft gebruikt omdat Amsterdam daar uiteraard maar een klein onderdeel van uitmaakt. Dat materiaal omvat het volgende.

-	Protocol 549. Proces verbaal opgemaakt door een inspecteur van politie der Gemeente Amsterdam op 13 november 1936. Verbalisant: Joseph Roth.
-	Aantekeningen uit het proces verbaal van Antonius Marinus Blansjaar, eigenaar van het Eden Hotel, afgenomen op 18 november 1936.

De minister van justitie in Den Haag wilde David Bronsen geen toestemming geven het protocol 549 te fotocopiëren. Het lukte hem echter het proces verbaal van Joseph Roth in zijn geheel af te schrijven en aantekeningen te maken over dat van Blansjaar.

-	Interview met W.J.M.A. Asselbergs = Anton van Duinkerken, 11 oktober 1960.
-	Interview met Halbo C. Kool, 18 oktober 1960.
-	Interview met Maurits Dekker, 20 oktober 1960.
-	Interview met Louis de Bourbon, 31 oktober 1960.
-	Interview met Leonie Brandt-Reiman, 3 november 1960.
-	Interview met Maurits Mok, 7 november 1960.
-	Interview met L.P.J. Braat, 10 november 1960.
-	Interview met Frits Gerth, 1 december 1960.
-	Interview met Johan Winkler, 9 december 1960.

Omdat het hier ruw materiaal betreft, d.w.z. losse aantekeningen opgeschreven in half Duits/half Engels en soms Nederlands, is het

[p. 99]

niet mogelijk hieruit letterlijk te citeren. Gekozen is daarom voor eigen parafrase, maar uitsluitend van die impressies van en anecdotes over Joseph Roth die door meer dan een geïnterviewde verteld worden. Waar er zo weinig ooggetuigen meer in leven zijn, leek dit een aanvaardbare werkwijze.

In zijn inleiding bij de brieven van Joseph Roth geeft Hermann Kesten, die Roth intensief heeft meegemaakt, een aantal correcties op het beeld van Joseph Roth zoals dat uit zijn brieven naar voren komt. Omdat in dit gedeelte over Joseph Roth in Amsterdam veelvuldig uit de brieven geciteerd wordt, geef ik hier in het kort de essentie van Kestens opmerkingen weer.

De brieven van Joseph Roth geven een vertekend beeld van de persoonlijkheid die hij was. Dat geldt vanzelfsprekend voor de brieven van iedere schrijver maar in het geval van Joseph Roth telt het extra zwaar omdat van de vele duizenden brieven die hij geschreven heeft er slechts zo'n 450 bewaard zijn gebleven. Bovendien zijn de meeste van deze overgeleverde brieven geschreven aan Blanche Gidon, zijn Franse vertaalster, en aan Stefan Zweig die behalve een collega-auteur ook nog zijn maecenas was. Al deze brieven worden overheerst door professionele belangen en geven daarom maar een klein deel van de mens Joseph Roth weer.

In de omgang, zo schrijft Hermann Kesten, was hij een veel rijkere persoonlijkheid met een veel gecompliceerder karakter, met meer charme, met een grotere aantrekkingskracht en met meer gevoel als in deze brieven: ‘Ich höre noch sein Gelächter, das mit den Jahren immer heiserer wurde. Ich höre noch seine spöttisch zärtlichen Ausfälle, seine immer neu variierten Erzählungen aus seinem Leben, die zuweilen seine Freunde so gut wie ihn überraschten, seine polemischen und so menschenfreundlichen Porträts von Bekannten und Unbekannten.’ [JRB, 15]

[p. 100]

In de week van 15 tot 21 januari 1931, kort na de verschijning van ‘Hiob’, werd Joseph Roth als derde gekozen in een reeks van persoonlijkheden uit het culturele leven die het blad ‘Welt-Spiegel’ wekelijks door zijn lezers liet samenstellen.