Joseph Roth in Nederland

[p. 9]

De dubbelmonarchie van de Habsburgers

Iemand die een atlas doorbladert van het einde van de vorige eeuw, bij voorbeeld de eerste uitgave van Bos' Schoolatlas der geheele aarde (1877) treft een totaal andere landindeling aan dan zoals wij die tegenwoordig kennen. Het eerste grote land dat wij daarin tegenkomen, na een kaart van Nederland en enige overzichtskaarten, is Oostenrijk-Hongarije, een uitgestrekt gebied in het midden van Europa. In het Westen grenst het aan Zwitserland, in het Oosten aan Rusland, dan nog het onmetelijke rijk van de czaren. Oostenrijk-Hongarije is een statencombinatie die in de geschiedenis bekend staat onder de naam ‘dubbel-monarchie’. Het rijk werd bestuurd door een vanouds machtige Europese dynastie, die van de Habsburgers. In het jaar 1848 was Franz Joseph tot keizer gekroond en hij zou dat tot zijn dood in 1916 blijven. Zelden zal iemand zo lang op een troon hebben gezeten.

Het Weense Congres dat in 1815, na het tijdperk-Napoleon, orde op zaken in Europa wilde stellen, had de oprichting te zien gegeven van de Duitse Bond, een poging tot eenheid van de Duitse landen. Oostenrijk had daarvan de leiding. In de praktijk kwam er weinig van terecht, omdat elke staat zijn eigen souvereiniteit wilde behouden, terwijl in belangrijke zaken eenstemmigheid vereist was. De hegemonie van Oostenrijk werd door Pruisen steeds meer aangevochten en toen de machtige Otto von Bismarck minister-president van Pruisen werd, in 1862, begon hij uitvoering te geven aan zijn voornemen aan Pruisen de centrale plaats in Duitsland te geven. Een gewapend conflict met Oostenrijk zou daarvoor onvermijdelijk zijn. In 1866 werd een aanleiding gevonden Oostenrijk de oorlog te verklaren. De Duitse legers, onder aanvoering van de chef van de generale staf, Helmuth von Moltke, hadden in enkele weken de Oostenrijkers op de knieën. De kaart van Midden-Europa kreeg door de Vrede van Praag een ander aanzien. Pruisen lijfde Sleeswijk-Holstein en een aantal andere gebieden in. De invloed van Oostenrijk nam behoorlijk af, zeker in het Westen. Een jaar na de nederlaag tegen Duitsland kreeg Hongarije, dat eerdere pogingen tot zelfstandigheid door Wenen hardhandig de kop zag ingedrukt, autonomie. Oostenrijk en Hongarije vormden toen weliswaar twee staten, maar ‘met een gemeenschappelijk opperhoofd, gemeenschappelijke buitenlandsche aangelegenheden, financiën en krijgswezen’, zoals in de eerste druk van het Beknopt Leerboek der Aardrijkskunde van ‘meester’ Bos staat (1876).

In het uitgestrekte gebied woonden vele nationaliteiten, die weinig of geen onderlinge belangen hadden, slechts één en dezelfde keizer: Franz Joseph. Onder zijn keizerlijk gezag vielen Oostenrijkers, Hongaren, Tsjechen, Slowaken, Kroaten, Roemenen, Polèn, Slowenen,

[p. 10]

Roethenen, Serven en nog wel enkele andere. Het spreekt vanzelf dat deze verscheidenheid van nationaliteiten en daarmee van opvattingen en levensstijlen de aanleiding vormde voor velerlei spanningen, conflicten en oorlogen. Altijd was wel ergens in het grote rijk een gewapend conflict aan de gang. Nationale groepen eisten hun zelfstandigheid op en wilden zich niet langer uit Wenen, het staatkundige centrum, laten voorschrijven hoe het moest. Oostenrijk-Hongarije was een eenheid op papier, door hoogmogende heren mooi beschreven en getekend op conferentietafels, maar met de sociaal-politieke en culturele werkelijkheid hadden die schetsen weinig te maken. Een nationale eenheid ontbrak. Naar verschillende kenmerken liepen al die volken en groepen uiteen, zoals naar oorsprong, taal en ontwikkeling. Een gemeenschappelijke geschiedenis, vaak een bron voor een ‘nationaal bewustzijn’, was niet aanwezig. Sommige volken zouden aan het verleden eerder argumenten kunnen ontlenen andere te vuur en te zwaard te bestrijden. Conflicten waren dan ook aan de orde van de dag. Met harde hand werden die opgelost, de Habsburgse monarchie kon uitsluitend op die manier de constructie overeind houden.

Uit: E. Rijpma, De ontwikkelingsgang der historie, Deel III: van 1789 tot heden, 12e druk, ± 1950.

[p. 11]

De drang naar vrijheid en zelfstandigheid werd echter steeds sterker. Tsjechen en Polen verzetten zich tegen de Oostenrijkers. Slowaken, Roemenen en Kroaten probeerden zich te sterke bemoeienis van de Hongaren van het lijf te houden. Ook tussen Oostenrijkers en Hongaren waren de verhoudingen vaak gespannen, hoewel vrees voor de toenemende invloed van Rusland de samenwerking redelijk op gang bleef houden. Doordat Oostenrijk na de gewelddadige botsing met Duitsland veel invloed in het Westen verloren had werd compensatie in het Oosten gezocht, met name in de Balkan. Na het Congres van Berlijn (1878), dat bijeen geroepen was om de Balkankwestie te regelen, bezette Oostenrijk Bosnië en Herzegowina. Dat was een uitvloeisel van de bepalingen van het congres, dat erop gericht was de invloed van Rusland in de Balkan niet te groot te doen worden. Oostenrijk, dat Bosnië en Herzegowina alleen maar mocht bezetten om de orde en rust te verzekeren, zoals dat onveranderlijk in de geschiedenis heet, annexeerde echter in 1908 die gebieden, waardoor bijna een gewapend conflict met Rusland uitbrak. Die annexatie leidde er overigens toe, dat grote groepen Slaven binnen het Oostenrijkse grondgebied terecht kwamen, waardoor de spanningen nog aanzienlijk vergroot werden.

De Balkankwestie bleek onoplosbaar te zijn. Voorafgaande aan de ‘grote’ oorlog, die in 1914 begon, werden eerst nog een paar Balkan-oorlogen uitgevochten, maar die brachten evenmin een oplossing van de spanningen. Op 28 juni 1914 brachten de Oostenrijkse troon-opvolger Franz Ferdinand en zijn gemalin, een bezoek aan Serajewo, waar ze door de student Gavrilo Princip werden neergeschoten. Princip behoorde tot een groep die met alle geweld een einde wilde maken aan het Oostenrijkse regime in Bosnië en Herzegowina. Oostenrijk stelde eerst een scherp ultimatum en verklaarde vervolgens de oorlog aan Servië, van waaruit de acties tegen Oostenrijk voortdurend ondernomen werden. De hoop dat Rusland, de grote broer achter Servië, ook deze keer van tegenmaatregelen zou afzien, zoals in 1908, ging niet in vervulling. Een algemene mobilisatie werd in dat land afgekondigd, waarna ook andere landen zich opmaakten voor de strijd. Oostenrijk en Duitsland stonden tegenover Servië en Rusland, maar ook nog tegenover Frankrijk, want de Russen en Fransen hadden onderlinge afspraken. Duitsland wilde snel met Frankrijk afrekenen om daarna alle aandacht op het oostelijke front te richten. Dat kon alleen maar door het neutrale België onder de voet te lopen. En dat vormde het beslissende ogenblik voor Engeland aan Duitsland de oorlog te verklaren.

In korte tijd was Europa in een oorlogsterrein veranderd. Vier jaren duurde de oorlog, langer dan ieders verwachting was. De verantwoordelijke leiders stuurden de soldaten naar de fronten met de gedachte dat ze allemaal met de kerst weer thuis zouden zijn, als overwinnaar nog wel! Miljoenen kwamen nooit meer thuis en voorzover ze het heelhuids overleefden kwamen de anderen jaren later dan de bedoeling was.

[p. 12]

Oostenrijkse artillerie in Oost-Galicië.

De foto's uit kranten en tijdschriften uit die dagen laten in een treurige monotonie de verschrikkingen en verwoestingen van de oorlog zien, zowel in West- als Oost-Europa.

Eindeloze stoeten mensen op de vlucht, hun schamele have met zich mee slepend. Loopgraven vol doodgeschoten of door granaten getroffen soldaten, sommige het geweer nog in de aanslag. In de modder weggezakte kanonnen. Ingezakte bruggen die half in het water hangen. Opengereten paarden. Verwoeste huizen, straten en pleinen. Onttakelde kerken en kathedralen. In puin geschoten stationsgebouwen. Europa één ruïne.

In Galicië, in de buurt van Lemberg en Tarnopol, werd hevig gevochten tussen Oostenrijks-Hongaarse en Russische troepen. De laatsten waren diep in het kroonland Galicië doorgedrongen. Honderdduizenden mensen, van wie vele joden, sloegen op de vlucht naar het Westen van Galicië en Oostenrijk. De Russen organiseerden pogroms en ontnamen de joodse bevolkingsgroep rechten, die onder Franz Joseph verkregen waren. Dat betekende echter niet dat de joodse gemeenschappen in Galicië een florissant perspectief hadden. Al ver vóór de oorlog emigreerden duizenden naar de Verenigde Staten om aan de vervolging te ontkomen.

In de loop van het tweede oorlogsjaar slaagden Duitse en Oostenrijks-Hongaarse troepen erin de Russen weer uit Galicië te verdrijven. Eind 1918 was het allemaal voorbij en kon de balans worden opgemaakt. Dat gebeurde in Versailles. Oostenrijk-Hongarije, de monarchie aan de Donau, bestond toen al niet meer. De oude keizer was in november 1916 overleden en bijgezet in de Kapuzinergruft in Wenen. Een lang tijdperk, waarvan hij de personificatie was, hield

[p. 13]

daarmee op. Hij werd nog wel opgevolgd door een achterneef, Karl I, maar slechts voor een korte tijd. Daarin probeerde hij de eenheid van de monarchie nog te redden. Op grond van het zelfbeschikkingsrecht wilde hij de monarchie omzetten in een federatie, waarin de verschillende nationaliteiten, die binnen het rijk woonden, autonoom zouden worden. Het baatte echter niet meer. Op verschillende plaatsen in het uitgestrekte gebied werden onafhankelijke staten uitgeroepen. In 1918 in Oostenrijk de republiek. Galicië kwam deels bij Polen en deels bij de Oekraëne. In het centrum van Europa ontstond een nieuwe staat, Tsjechoslowakije. Hongarije wilde niets meer met Oostenrijk te maken hebben en werd een onafhankelijke staat. Joegoslavië en Roemenië kwamen tot stand.

Vluchtelingen keren terug naar hun dorp in Oost-Galicië, 1914/1915.

Wenen, eens het machtige centrum van een wereldrijk, was voortaan nog slechts de hoofdstad van een betrekkelijk onbetekenende republiek. De monumentale gebouwen en de pracht en praal van paleizen wekten weliswaar de indruk dat het grote rijk de eeuwen zou trotseren, maar de werkelijkheid was anders. De geschiedenis kent geen enkele zekerheid, behalve die ene, dat alles aan zijn einde komt, zelfs monarchieën die zich de vertegenwoordiger Gods op deze aarde weten.

De vrede van Versailles luidde een nieuw tijdperk in, maar niet één zonder conflicten en oorlogen. Elke vredesregeling vormt nu eenmaal

[p. 14]

het begin van nieuwe strijd en die van Versailles heeft daarop geen uitzondering gemaakt. De gevolgen van Versailles waren buitengewoon ingrijpend. De republiek van Weimar, die de opvolger werd van het Duitse keizerrijk, werd een gevechtsterrein voor politieke en semi-militaire groeperingen van links en vooral rechts. Daarbij werd het meest aan de weg getimmerd door de nationaal-socialisten, een massabeweging, die door Adolf Hitler geleid werd en die Duitsland weer een belangrijke plaats in de wereld wilde geven. De gevoelens van vernedering die Versailles had teweeggebracht, werden geëxploiteerd en omgezet tegenover het buitenland, eerst in een agressieve toon en vervolgens in agressief gedrag. Hitler formeerde een staat die het gezicht van Europa opnieuw zou veranderen.

Uit: E. Rijpma, De ontwikkelingsgang der historie, Deel III: van 1789 tot heden, 12e druk, ± 1950.

Het officieel beleden antisemitisme (‘Die Juden sind unser Unglück’)

[p. 15]

dreef duizenden joden weer op de vlucht. In 1938 werd de zelfstandige republiek Oostenrijk bij Duitsland ingelijfd en een jaar later was het eveneens gedaan met de onafhankelijkheid van Tsjechoslowakije: Duitse troepen rukten Praag binnen. In september 1939 werd een aanval van in Poolse uniformen gestoken Duitse militairen op het radiostation van Gleiwitz door Duitsland aangegrepen om Polen binnen te trekken. De Tweede Wereldoorlog begon en duurde bijna zes jaar. De verschrikkingen en verwoestingen waren nog groter dan tijdens de Eerste Wereldoorlog, die nu als zodanig kon worden benoemd. Zes miljoen joden werden vermoord omdat ze jood waren. Tientallen miljoenen anderen, militairen en burgers, kwamen om in het geweld van de strijd. Wat de Habsburgers altijd vreesden maar nog tegengehouden hadden werd nu werkelijkheid. Bijna het gehele grondgebied van de vroegere dubbelmonarchie wordt nu beheerst door de Sovjet-Unie. Oostenrijk zelf valt er nu buiten, maar het vroegere Pruisen behoort er in de vorm van de DDR toe.

In een inleidend essay bij het grote fotoboek van Franz Hubmann over het rijk van de Habsburgers, K.u.K. Familienalbum (1971) vraagt Ernst Trost zich af of de Tsjechen, Slowaken, Hongaren en Roemenen de bezetting door de Sovjet-Unie bespaard zou zijn gebleven als ... Hij laat dat open maar bedoelt: als het Habsburgse rijk, de dubbelmonarchie aan de Donau, was blijven bestaan. Die vraag is niet te beantwoorden. Te constateren valt slechts dat het niet meer bestaat en dat de geschiedenis nooit ergens op terugkomt.