Verhandeling van het herderdicht

[p. 13]

A. De geschiedenis van het herdersdicht

1 De klassieke overlevering

We krijgen nu allereerst een overzicht van de herkomst der pastorale poëzie, zoals klassieke auteurs die meedelen. Nauwkeuriger gezegd: er volgt een overzicht van min of meer mythologische verhalen aangaande het ontstaan van het bucolicon. Wellekens kiest in geen enkel opzicht uit de veelheid der overleveringen, maar hij vertelt na wat hem elders getroffen heeft.

Boeiend is het dat de mythologische overlevering nog nauwelijks historische kritiek ontmoet en daarmee is Wellekens' nog renaissancistische kijk op de letterkunde voor de eerste, maar niet de laatste maal gegeven. Hij kent, zoals blijken zal, de historische ontwikkeling van het herdersdicht zeer goed, maar dat is voor hem nog geen reden de oer-oude verhalen over het ontstaan ter zijde te schuiven als onhistorisch. Integendeel, mogen we wel zeggen, in dat soort overleveringen schuilt voor hem nog veel, of misschien zelfs wel diepe waarheid.

In de renaissance ligt deze zaak ongeveer als volgt: naast de geschiedenis van de mensheid zoals de Bijbel die geeft, naast de geschiedenis der oudheid en van de nieuwere tijd, is er ook nog de ‘mythologische’ geschiedenis, die onder het mom van wonderlijke verhalen, werkelijkheden mededeelt over een verleden, dat niet nauwkeurig in jaartallen vastgelegd kan worden, maar dat toch parallel loopt aan de veel nauwkeuriger vast te stellen chronologie van bijbelse en wereldse geschiedenis. Ik ga er hier niet op in dat de renaissance het een heel eind gebracht heeft in het plaatsen van jaartallen bij mythologische verhalen, waardoor dit gebied van onderzoek zonder meer in het historische onderzoek betrokken kon worden. De werkwijze van Wellekens moge met een enkel voorbeeld verduidelijkt worden.

Als eerste uitvinder van de herderspoëzie noemt de auteur, in navolging van Diodorus Siculus, de herder Dafnis. Op twee wijzen wordt deze herder Dafnis in de geschiedenis betrokken. Allereerst krijgt hij een niet welomschreven, maar wel oriënterend jaartal mee: Dafnis leefde, volgens sommigen, vóór de Trojaanse oorlog. In de

[p. 14]

tweede plaats noemen de pastorale dichters Theocritus en Vergilius zijn naam, en aldus verschuift Wellekens de moeilijkheid, die hem bezig houdt: de historiciteit van Dafnis komt nu op rekening van de twee grote herdersdichters uit het Griekse en Latijnse taalgebied. Hoe mythologisch overigens deze Dafnis is blijkt, als even verder meegedeeld wordt dat Pan hem in de muziek onderwezen heeft en Mercurius hem ten hemel heeft verheven.

Als tweede uitvinder wordt Comatas genoemd, die door de Muzen in leven gehouden werd, en die niet met jaartallen in de geschiedenis geplaatst wordt. Deze Comatas is dus wel geheel een mythologische figuur.

De andere verhalen uit de oudheid zijn ten dele mythologisch, ten dele naar de schijn althans historisch. Ten besluite horen we dat de goden zelf de uitvinders zijn: ook dat volgens goed renaissancerecept, dat natuurlijk ook in de oudheid bekend was.

Voordat Wellekens zich van de mythologische gegevens afwendt, deelt hij nog mee, dat het resultaat van deze mythologische stof twijfelachtig is en dat er in het Oude Testament groter zekerheid op zijn gebied te verwerven is.

2 Indeling der herderspoëzie

Wellekens begint met een indeling van de pastorale poëzie naar onderwerpen, naar de verschillende dieren namelijk die geacht kunnen worden herders gehad te hebben. Deze indeling geeft geen reden tot nadere behandeling in deze inleiding. Men lette alleen op de door Wellekens geciteerde onderscheidingen van Scaliger, die ook al van veldzangen en dorpszangen weet.

Belangrijker voor de voortzetting van het betoog is een indeling naar de vorm: de auteur onderscheidt, volgens een reeds lang bestaand principe, drie soorten: de eerste is ik-poëzie en de dichter leidt zichzelf als het ware sprekend in; bij de tweede soort, de hij-poëzie, spreekt een ander dan de dichter; de derde soort bestaat uit een vermenging van de twee genoemde. Ongetwijfeld is de derde mogelijkheid historisch het belangrijkste, daar er verscheidene ‘sprekers’ zijn en we hier dus te doen hebben met een dramatische ontwikkeling van het herdersdicht. Het is dan ook geenszins toevallig dat Wellekens hier de rei ter sprake brengt, waaruit het treurspel ontstaan zou zijn,

[p. 15]

zoals het herdersspel uit de herderszang. Daar het herdersdicht door Wellekens verondersteld wordt de oudste literaire vorm te zijn, en de toneelpoëzie daaruit zou zijn voortgekomen, is het belangrijk die gemengde vorm van herderspoëzie goed in herinnering te houden. Verderop in deze verhandeling komt het ontstaansprobleem der literaire genres nader ter sprake.