Nederduitsch taalkundig woordenboek. P-R. S

[Staat]

STAAT, z.n., m., des staats, of van den staat. In sommige beteekenissen heeft het een meerv. staten, en verkleinw. staatje. Eigenlijk, evenveel als stand, toestand, omstandigheden: hij is in eenen goeden staat. Bevind zich nooit in dien gewenschten staat. L.D.S.P. Het is een mensch van middelbaren staat. De staat van zaken, de ongehuwde, of huwelijke staat, de echte staat, de staat van zwangerheid, of gezegende staat, de weduwenstaat, de staat van gezondheid, de staat van iemands vermogen, enz. Naer eisch van elcks natuur en staet. Alle kunne en staet, en out en jong. Vond. Voorts eene berekening van dezen of genen staat van zaken: zie daar den staat van dien boedel. Maandelijks formeer ik eenen staat van ontvangst en uitgaven. Is de staat van oorlog al gereed? Is de berekening der krijgskosten al afgewerkt? De Koning vordert eenen naauwkeurigen staat van die kas. Deze beteekenis heeft het woord staat in staat maken, als men zegt: hij maakt zijnen staat wel, of kwalijk, hij maakt de berekening van zijn vermogen, zijne inkomsten en uitgaven, of die van andere dingen, zoo, dat alles

[p. 619]

wel of kwalijk uitkomen zal. Ik maak staat, dat ik er dan wezen zal, ik bereken zulks. Staat op iemand of iets maken, zijne berekening daarop bouwen. Maak er toch geen staat op, grond er geene berekening op. - In de derde plaats, gaat het met staat even als met rang, en beteekent het eenen hoogen stand, in plaats van eenen stand over het algemeen: de lagen, die men leit, uw hooft, en uwen staet. D. Deck. Als iemand uit eenen lagen kring tot staat komt, wordt hij dikwerf onverdragelijk. Hij wordt een man van staat, of van hoogen staat, zoo als men ook wel zegt. Van hier wordt het woord staat, in de vierde plaats, overgebragt tot de uiterlijke vertooning van zulken staat, tot pracht en luister: gij moet uwen staat naar uw inkomen regelen. Zij behoorden zulken staat niet te voeren. Quam den Keizer mit al sijn staat in Venlo. v. Hass. Ongaarne besluit men tot vermindering van zijnen staat. Intusschen gebruikt men ook ten dezen aanzien dikwijls de volledige uitdrukking van grooten, hoofschen, vorstelijken, koninklijken staat: groote personazien voeren grooten staat. Vollenh. Ten vijfde, beteekent staat een volksstand, welke in eene algemeene landsvergadering vertegenwoordigd wordt, en noemt men zulk eene vergadering de staten vergadering, of de staten, even als of zij de vertegenwoordigde standen zelve uitmaakte: de Algemeene staten van Frankrijk bestonden uit afgevaardigden van de Geestelijkheid, den adel en den derden staat. De staten van Holland waren uit afgevaardigden van de Ridderschap en de steden zamen gesteld. Ja van den naam van staten, dien men aan zulk eene vergadering schonk, ontleenden hare leden wel eens elk voor zich den naam van staat. Die leden, welke er uit de statenvergadering van Vriesland tot het doorgaande bestuur van zaken afgevaardigd werden, noemden zich Gedeputeerde staten; en men gaf aan elk hunner hoofd voor hoofd den titel van Gedeputeerden staat. In dezelfde plaats, geeft men den naam van staat aan de gezamenlijke standen, die met elkanderen onder een gemeenschappelijk bestuur vereenigd zijn: de staat van Massachusetsbaai, de staat van Connecticut, de vereenigde staten van Noordamerika, de staten des Konings van Pruissen, de kerkelijke staat, de staat der

[p. 620]

zeven vereenigde provincien, het leger van den staat, het roer van staat, eene misdaad tegen den staat, het welzijn, de veiligheid van den staat, enz. Deze beteekenis heerscht in de zamenstell.: staatshuishoukunde (statistiek) staatkunde, staatsambtenaar, staatsbediening, staatsbelang, staatsbesluit, staatsbestuur, staatsbewind, staatsdienaar, staatsgeheim, staatsheraut, staatskas, staatsman, staatsomwenteling, staatsraad, staatsregeling, waarvoor het eenvoudige staat gebezigd schijnt in: den staat veranderen is gevaarlijk, bij Hooft, staatsregering, staatsregt, staatsverraad, staatsvergadering, in onderscheiding van statenvergadering, staatswege, staatswet, staatzaken, enz. De verdere zamenstellingen zijn: staatdame, staatjonker, staatjuffer, staatsverandering, staatsverhooging, staatsvernedering, staatsverwisseling, staatzucht, statenbode, statendom, statenkamer, enz. Armenstaat, burgerstaat, eerestaat, geldstaat, gelukstaat, genadestaat, krijgstaat, maandstaat, slavenstaat, vrijstaat, weduwenstaat, weezenstaat, zondenstaat, enz. Voorts komen van staat ook nog staatsie, statelijk, statig, enz.

Staat, hoogd. ook staat, zweed. stat, eng. state, fr. etat, ital. stato, lat. status, stamt, evenzeer als stand, af van staan, en beteekent eigenlijk de rigting, waarin eenig ding ergens staat.