Nederduitsch taalkundig woordenboek. P-R. S

[Regt]

REGT, bijv. n. en bijw., regter, regtst. Eigenlijk, al wat zoo gerekt is, dat het de kortst mogelijke strekking tusschen twee voorwerpen aanneemt: haal die lijn nog wat aan, opdat zij regt ligge. Wil ik dat ijzer regt laten buigen? Lig toch niet krom in uw bed, maar regt. Voorts, al, wat de gezegde strekking heeft: regte wegen, straten, boomen, palen, staven, beenen, enz. Hij is zoo regt, als eene kaars. Bijzonderlijk, al, wat de kortst mogelijke strekking naar boven heeft: staat die toren wel regt? Die muur is niet regt opgemetseld. Waarom staat gij niet regt overeinde? In de wiskunde gaat het woord over tot de gedaante van eenen hoek, die door twee lijnen, waarvan de eene vlak ligt, en de andere de kortst mogelijke strekking naar boven heeft, gevormd wordt: een regte hoek bevat negentig graden. Die hoek schijnt mij niet regt, maar scherp. Figuurlijk, is het inslaan van den regten weg het zinnebeeld van eenen wandel, die de beste en zekerste strekking tot geluk en voorspoed heeft. Iemand op den regten weg brengen is, hem zulken wandel doen leiden. Ja, gelijk als krom oneigenlijk alles aanduidt, wat van waarheid, deugd en wetten afwijkt, zoo beteekent regt al, wat daarmede strookt: wie kan al het kromme regt maken? Dus is regt evenveel, als echt, juist, waarachtig: dat zijn de regte middelen niet. Is dit de regte sleutel voor dat slot? Gij zijt een regte guit. Ik heb mijne regte moeder niet gekend. De regte erfgenaam kreeg weinig, of niets. Heb ik het wel regt? Gij komt ter regter tijd.

[p. 173]

Regt ter snede komen, eigenlijk als de maaltijd begint, als men begint te snijden; figuurlijk, regt van pas. Dit is de regte beteekenis des woords. Houd vast aan het regte geloof. Regt zoo enz. Al, wat met de voorschriften der deugd overeenstemt: Gij leeft niet regt. Is dat regt en billijk? Ik kan dat niet regt heeten. Gods handelwijze met ons is altijd regt en goed. Al, wat met de ingevoerde wetten strookt: dat kan den naam van een regt huwelijk niet voeren. Het gaat daar in 't geheel niet regt toe. Gij sult eene rechte wage hebben, rechte weeghsteenen, een recht Epha, enz. Bybelv. Gods regte wegen zijn zijne billijke handelingen: souden mijne wegen, ô huijs Israëls! niet recht zijn? Bybelv. spreekw.: die wagen gaat niet regt, die handelwijze druischt tegen deugd en wetten aan. Als de regte Jozef komt, moet Maria wel volgen, zij moet het aanzoek van eenen minnaar, die voor haar geschikt is, wel opvolgen. Te regt, in overeenkomst met de waarheid: te regt wordt de luiheid een duivelsoorkussen genoemd. Op de regte plaats: ik heb niet te regt kunnen raken, ik heb de regte plaats, den weg, het huis, enz. niet kunnen vinden. Gij moet hem te regt brengen, naar de begeerde plaats geleiden. Figuurlijk, van dwalingen van verstand of hart ontheffen: het Evangelie brengt den zondaar te regt, leert hem den weg des heil betreden. Ergens te regt komen, zijn oogmerk aldaar bereiken. Met iemand te regt komen, genoegelijk met hem verkeeren. Regt toe regt aan, in de kortste strekking naar eene bedoelde plaats. Regt uit, langs den kortsten weg; en dit wordt somtijds ook eenvoudiglijk door regt uitgedrukt: laat ons regt naar huis gaan. Ongeveinsd, onbewimpeld: ik zal hem het regt uit zeggen, zoo als ik het meen. Van hier de benaming van Jan regt uit, voor iemand, die rond en onbewimpeld spreekt, zoo als hij denkt. Ook wordt regt voor juist, net, genomen: soo het recht middagh was. - Recht een week na den slagh. Vel. Regtevoort, tegenwoordig, nu: En naa 't gunt rechtevoort, enz. H. de Gr. Ook in dat Lev. ons. Heer J.C. 1499. Ook voor terstond: ist dat hijt rechtevoert wederseit. Bijbel 1477. Van regt komen voorts het volgende regt, enz., regtdraads, regteloos, bij Hooft: Gij rechter rechteloos - regter, regtgeloovig, regtgeloovigheid, regtheid, regthoek,

[p. 174]

regthoekig, regtmatig, regtmatigheid, regtmatiglijk, regts, regtschapen, regtschapenheid, regtstandig, regtstreeks, regtstreeksch, regtte, regtvaardig, regtvaardigen, regtvaardigheid, regtvaardiging, regtvaardiglijk, regtvaardigmaking, regtzinnig, regtzinnigheid, regtzinniglijk, enz. - Lijnregt, loodregt, onregt, regelregt, enz.

Regt, hoogd. recht, eng. right, goth, raihts, angels. riht, Kero, Otfrid., en anderen, reht, fr. droit, ital. dritto en retto, lat. rectus, stammen alle af van rijgen, volgens Ten Kate. Misschien echter is regt afkomstig van woorden, welker eigenlijke beteekenis moet hebben bestaan in eene rekking, welke aan de gerekte dingen de kortst mogelijke strekking tusschen twee andere voorwerpen bijzettede. Deze beteekenis moet het lat. regere dan oorspronkelijk evenzeer hebben gehad, als ons rekken, terwijl regt in het zweedsch door rak uitgedrukt wordt, en bij Kil., even als recht in het Dithmarsische, eene lat aanduidt. Zie rek.