Nieuwe doctrinael of spieghel van sonden

[p. 197]

Nieuwe Doctrinael of Spieghel van Sonden

[p. 199]

⁺Hier beghint een goet boec vanden VII
dootsonden ende vanden X gheboden.

⁺Gode biddic in mijn beghin,

Dat hi verclare minen sin
Ende crachte, dat ic volcomen
Te dichten dat ic heb an ghenomen
In dutscher talen uten latine.
Al eest een cleyn werc in schine,
Ic hope dat icter in sal setten
Daer ic die sonden mede sal beletten
Ende die ghene ter doget keren
Die volgen sullen mijnre leren,
Om Gode te dienen ende sijnre moeder,
Die onse wech es ende onse stierroeder
Ende van graciën riviere.
Haer biddic dat si mi stiere
Van hare graciën een deel,
Dat ic volmaken moet gheheel
Sulc werc daer si in si gheheert.
Dat biddic, van Ypere Jan die Weert.
Sint dat ic dichtens eerst began,
Hebbic ghedicht, soe ic best can,
Dat der werelt genuechde te lesen.
Nu ben ic af gekeert van desen
Ende mi es tbegheren bleven

+ [Fol. 61^v]

+ [62^r]

[p. 200]

Te scriven des menschen leven,
Waer hi in te mesdone pliet,
Na dat men alle dage siet,
Daer hi die sonden menteneert.
Soe hebbe ic gheordineert
Te bescriven int generael
Desen niwen doctrinael,
Daer in dat elc mach wesen vroet
In wat manieren dat hi mesdoet.
Na dat ic vinde int latijn,
Salt hier in dutschen bescreven sijn.
In drien pertyën sal ic dit boec
Deilen in sijn ondersoec.
Teerste deel sal beconden
Vanden VII dootliken sonden,
Elc geset met haren graden,
Daer men in sondicht bi mesdaden.
Dander pertie sal u leren
Vanden X gheboden ons Heren,
Hoe datmen daer tegen mesdoet;
Daer na sal ic u maken vroet,
Welc sijn daegelijcsche sonden
Ende welke die ziele ter doot wonden.
Die derde pertye es van drie zaken
Die den mensche zalich maken,
Dats biechte, rouwe ende voldoen
Der sonden die men heeft gheploen,
Ende hoe hem oec elc sondare
⁺Sal biechten moeghen wel ende clare
Met VI poenten, min no mee;
Daer na sal ic u scriven twee,
Die der biechten volgen na,

+ [62^v]

[p. 201]

Na dat ic int latijn versta;
Ende oec in dat selve deel
Sal ic bescriven al geheel
Van testamenten, van sulken saken
Als die lude in haer leste maken,
Ende vander kerssen die men hen gheeft,
Den luden, daer die penninc in cleeft,
Ende dat men over die doode doet,
Of hiere bate of heeft of goet,
Ende daer mede wort des een eynde.
Gode biddic dat hi my sinde
Gracie, dat ic dit boec ter stonden,
Dat welke mach heiten Spieghel van Sonden
Of Doctrinael in rechte name,
Volbringen mach ter zielen vrame
Hem allen die sonden willen scuwen.
Nu willic mijn dichten vernuwen
Ende steken die penne inden horen.
Dat si met Gode moeten behoren
Die hen an dit werc bekeren.
Ic beghinne te Gods eeren.

Some quaetheit, some sonde

Sijn soe ghemeyne nu ten stonde,
Als lieghen, zweren, sulke zaken,
Dat lude gheen misdoen en maken
In sweren, als si sweren waer.
Och lacen, dit es alte swaer!

[p. 202]

Ende die leeke niet els en merken
Dan hoe leven papen ende clerken:
Daerop maken si haer occusoen;
Hen dunct dat si geen sonde en doen.
O wach! dus leyt die blinde den blinden
Ende varen beide in elenden.
Papen sijn soe verblint, sine mogen
Prediken tware, no durren togen,
Want si duchten te sine versteken.
Die selve sermone die si spreken
Bringhen si in sconen exempelen voeren,
Die ghenuechlijc sijn te hoeren
Ende bequamelijc sijn den leeken.
Si moeten loven ende smeeken,
Die leven moeten op die luden.
Elc merke wat dit wille beduden.
Ic en segghet op enen niet allene,
Noch twe noch drie ic oec niet meene,
Mer op hem allen ende niemant der buten,
Die de waerheit decken ende sluten.

Wy vindent ghescreven int latijn,

⁺Na dat seit sinte Augustijn,
Dat dode ghewerke niet en leven,
Noch levende worden, dus eest bescreven;
Mer levende werc (dats noch meere)
Dat en stervet nemmermere.
Verstaet wat glosen men hier op heeft:
Soe wie in dootsonden leeft,
Dese rekenen wy al bloot

+ [63^r]

[p. 203]

In die scrifture over doot;
Want wie levet in dootsonden
Is doot, al voedde hi in den stonden
Alle die arme die nu leven;
Mair waerde hem dair na gracie ghegheven,
Als hi in graciën ware brocht,
Die almosse hadde haer cracht ghewrocht.

Nu hoert, ic sal u doen verstaen:

Weldaet in hoeftsonden gedaen,
Wat orbere si bedrijft,
Na dat sinte Augustijn bescrijft.
In vijf zaken es het goet,
Dat men doeghet in sonden doet.
Deerste, doe ic u bekennen:
Si doet den mensche gracie ghewinnen;
Dander orbaer die si doet:
Si doet meren aertsche goet;
Terde: si wederstaet die sonden
Die men doen soude in dien stonden;
Dat vierde es: si ghevet mede
Den lichame ghesondichede;
Dat vijfte, make ic u bekint:
Si doet minren der hellen torment,
Die de ziele dogen moet.
Hier om es het altoes goet,
Dat men wel doet tallen stonden;
Al lage een mensch in dootsonden,
Weldaet helpt hem, hoe dat comt,
In enich van desen viven vornoemt.
Mer die hem van dootsonden hoet
Ende dan enich weldaet doet,
Die selve weldade algader

[p. 204]

Bliven ghescreven vor den Vader
Int boec der ewigher hueghen,
Daer Gods vercorene te stane in vueghen
Ewelike sonder uutplanen;
Dit moet elc weten ende niet wanen.

Elken die sine jare vol heeft

Ende tsacrament ontfanghen heeft
Des doopsels, hi es sculdich van noede,
Dat hi kinne die X ghebode,
Die God Moyses gaf bescreven,
⁺Om dat wi gheestelijc souden leven;
Ende oec die dootsonden seven,
Die hier in dietschen staen bescreven,
Hoe datter in mach sculen quaet,
Elke sonde op haren graet.
Dats: hoverde, nijt ende ghiericheit,
Traecheit, luxurie ende gulsicheit
Ende gramscap, die menich quaet
Toe brinct in woorden ende in daet.
Dit sijn die VII die al bloot
Die ziele bringhen ter langer doot;
Daer omme scrijftmen int latijn,
Dat si dootlike sonden sijn,
Daer God ons allen behoede voren.
Nu suldi vander hoverden horen.

Hoverde dats een verheffen

Ende een onredelijc beseffen,
Ondrachelijc allen creaturen,
Mit stilre hate int berueren.

+ [63^v]

[p. 205]

Van allen sonden was si tbeghin;
Bi haer quam die doot eerst in.
Si en liet den enghel niet wiken
Sinen Sceppere in hemelriken.
Nabugodonosor oec mede
Verhief hem in die hoverdichede
So sere in sijnre moghenthede,
Dat Gods stemme tot hem sede:
‘Coninc, dijn rike sal over liden;
Du worts versteken in corten tiden.
Met wilden beesten in die woestine
Sal wesen die conversacie dine;
Du sults gars eten metten coyen,
Tot du hoverde uut lates vloyen.
Het sullen liden der jaren seven,
Eer du comst weder in menschen leven,
Op dat du Gode kinnen wilt.’
Ende recht aldus soe gevielt.
Ach lacen! ende dat volc es heden
In vulre hoverden soe ghetreden,
Dat cume yemant es op ertrike,
Die den andren houdt voer sijn ghelike,
Ende dit es een vreselijc leven.
Want dat staet aldus bescreven:
Dat hi sal dalen die hem verheft,
Ende niemant dat in hem beseft.

Uyt deser hoverden spruten quaden

Achte telghen oft acht graden.
Hoe mense noemt soe latict sijn,
Mer aldus heet mense int latijn:
Vana gloria, elacio, contumelia, contemptus,

[p. 206]

Insolencia, contencio, presumpcio, inobediencia; aldus
Hebdire achte. Nu willic ontladen
Uten latine dese achte graden.

⁺Van dese sonden die eerste graet

Is Vana Gloria, dat verstaet.
Tbekinnen vander sonden mach wesen,
Als therte van binnen es op gheresen
Sonder uterliken ghelate;
Nochtan begheret in allen state
Vordeel ende te sine verheven.
Dats vana gloria bescreven.
Die ander hiet Elacio.
Dese exponere ic also:
Als een hem selven verheft allene
Boven alle andre ghemene
Die bi hem sijn of sijns ghelike;
Dit es elacio properlike.

Die derde graet volghet hier na,

Die heet Insolencia.
Men vint vele lude die plien
Dat si ghemeine costumen vlien
Ende ordineren niewe dinghen,
Om dat si willen sonderlinghen
Dat niewe te kennen gheven,
Om daer bi te sine verheven
Ende datmense prise ende siet hem na.
Dese sonde hiet insolencia.

Contencio hiet die vierde graet.

Tbediet van desen es, dat verstaet:
Bi vorsienre eenwillicheyt
Te stridene tegen die waerheit

+ [64^r]

[p. 207]

Ende men wel weet dat es also.
Desen graet heet contencio.

Contumelia volghet na desen

Ende mach die vijfte graet wel wesen.
Dats als ic tegen meerre dan ic
Mi stille te kiven om een stic,
Weder dat loghen si oft waer.
Hoe goede redene oft hoe claer
Dat men mi te voren legghen,
Ic houts mi emmer an mijn segghen,
Ic en wille niet wiken van hoverdiën
Dits contumelia in cleergiën.

Die VI graet es Contemptus,

Dien ic wel mach bedieden dus
(Nernstelike wel dit merc):
Als ic te doene hebbe enich werc
Ende ict versume bi roekeloesheden,
Pensende meerre hoverdicheden:
‘Al eest oec qualijc bestiert,
In werder niet af ghecorregiert’,
Dat ic twerc laet te doene dus,
Dese sonde heet contemptus.

Den sevenden graet maec ic u vroet:

Dats als yemant een werc doet
⁺Dat voer hem heeft geweest gedaen,
Ende daer af wille den name ontfaen
Also oft hijt hadde vonden so;
Dese hoverde heet Presumpcio.

Die VIII graet, als ic versta,

Heet Irreverencia.
Dats als een mensche niet mach dogen,

+ [64^v]

[p. 208]

Datmen seit ende bringhet vor oghen
Prijs van die over hem es;
Dats irreverencia. Ende na des
Soe comt Inobediencia,
Dats onghehoersam, als ic versta,
Dinen anderen broederen of beteren te sine.
Dese twe trecken al een line
Ende hoeren in den lesten graet;
Die beste van beyden es quaet.
Dese achte uter hoverden spruten.
Salmen twaer hier af sluten,
Dese moghen in sulken stonden
Soe werden ghedaen, het sijn hoeftsonden
Ghelike der gheenre uut wien si risen.
Hier na salict u bewisen,
Wanneer sijt sijn, wanneer niet.
Wel lieve kindere, nu besiet
Of yemant so clare es (merct op dit),
Hi en es in enich van desen besmet.
Nochtan, als comt ter Paesschen stont
Te suverene der consiënciën gront,
Soe en brinct men den pape niet el te voren
Dan gheloghen oft ghesworen;
Si en letten met worden noch met daden
Op enich van desen vorseiden graden.

Ghierecheit es een tempeest van moede

Om hope van ghelde oft van goede

[p. 209]

Te crighen, die altoes doet gapen
Die herte hoe hi tghelt mach rapen,
Weder met rechte of qualike.
Dits een sonde die op ertrike
Sere regneret nu ten tyden.
Ic salt verclaren int overliden,
Hoe vele graden hier uut comen,
Ende die int latijn noemen.
Ambicio heet die eerste graet,
Symonia hier na staet,
Die derde hiet usura,
Die vierde latrocinia,
Die vijfte hiet perjuria,
Die VI hiet rapina,
Die VII injusta judicia.
Dit sijn die grade, als ic versta,
Der ghiericheiden int latijn.
Ne gheen vreseliker venijn
⁺Was nie ter zielen behoef ghevonden,
Want van allen anderen sonden
Moghen die papen wel onbinden
Die zielen, sonder daer si vinden
Onrecht goet te gader ghedreven,
Dat moet men emmer weder gheven,
Oft spapen hant gheleecht op thoeft
Helpt der zielen niet, des gheloeft.
Ende dese sonde es soe ghemeyne,
Al en ware sonde el en gheyne
Dan allene ghierichede,
Daer bleve menich verloren mede,

+ [65^r]

[p. 210]

Soe ic hier na sal ontladen
Int bediet van desen graden.
Ambicio es die ierste graet
Die uter ghiericheiden gaet.
Dit es als een te ghevene pliet
Om dat hi enen andren gheven siet,
Ende na der ghiften es hem leet
Dat hem die pennich so saen ontgheet.
Hi gheeft den pennich om werelt ere
Ende ghenen danc weets hem onse Here.
Al ghift hi in caritaten,
Hi scaemt hem dat hijt soude laten.
Die ghifte comt niet uter herten,
Mer om der werelt ere begherten.

Den andren graet volcht hier na,

Dien noemic Symonia.
Desen graet mach men wel merken
In gheleerden, papen ende clerken;
Wat metter gheestelecheit omgaet,
Daer machmen vinden desen graet.
Die beneficiën sijn meest ghestelt
Te gheven om eere ende om ghelt;
Men gheeftse ghenen armen clercken,
Diese selven verdienen metten werken,
Als si vorstiven, meer den riken.
Dit siet men over al nů bliken,
In allen provenden, meer oft minder:
Het sijn al riker lude kinder
Die tgheestelike goet besitten.
Si en connen dammen, graven no spitten,

[p. 211]

Noch doen enighe hantgewerken;
Men gheeft hen crůne, so sijn si clerken.
Die proever doet hem segghen niet mee
Dan inden souter een vers oft twee,
Also men doet in leeken scolen.
Die leeke, die clergie sien dolen
In desen, si meenen in haren sin
Datter gheen mesdoen es in,
Ende segghent oec int openbare:
‘Waert dat so grote sonde ware
Als de papen segghen int sermoen,
⁺Si en soudens selve niet doen
Soe vele als si ghemeynlijc pleghen.’
Dus gaen die blinde die cromme weghen
Ende leyden elc andren inden vliet.
Mer dit en salse ontsculdighen niet,
Als God ten ordele comen sal;
Haer werken sullen hen volghen al,
Also wel den leeken als den clercken.
Dat mach men in Johannes boec merken;
Dit scrivet tot elken ende niemant los:
‘Opera enim illorum sequuntur illos.’
Die leeke sullen volghen en merken

+ [65^v]

[p. 212]

Die papen woorde inder kerken,
Mer haer ghebrec dat sullen si vlien
Ende op haer ydele werke niet sien.
Dat meeste deel der predicaren,
Wanneer si staen ende openbaren
Hoe men sal scouwen alle quaethede,
Soe swigen si vander ghierichede,
Want spreken si van hare te vele,
Si nopen hen selven bider kelen.
Ic hebbe prochipapen bekent
Die selve maecten dat testament,
Daer haer prochiane ziec laghen;
Haer ondanx ende oec der maghen
Waest beseghelt ende bescreven,
Eer si tsacrament wilden gheven.
Men vint noch wel sulken cappellaen,
Als hi tot enen zieken sal gaen
Ende hem niet en wille gheven
In sijn testament bescreven,
Soe gaet hi bidden ende claghen sere:
‘Ic en soude niet dorren voer minen Here
Comen met desen testamente.’
Dus crighen die prochipapen renten
Ende maken Gode om vercoopen.
Daer sijn noch Judase bi hopen,
Die Christuse, ghinghe hi noch op derde,
Verraden ende doen souden onwerde,
Om datter hem testament af quame.
Owy der jamerliker blame!
Al heeten si gheestelike prelaten,

[p. 213]

In haer werken sijnt meest Pilaten.
Desen selven graet es oec gestelt
Den ghenen die prediken om ghelt
Ende hueren twoert Gods om voert te vercopen,
Als dese questeerts, die omme loepen
Ende loven aflaet ende scelden quite
Al tsmenschen sonden om een mite.
Wee hen en tot hoerre scanden
Ende oec der gheenre diese uutsanden,
Dat si tfolc aldus bedrieghen,
⁺Haer ghelt af tuyschen ende ontlieghen!

Die derde graet hiet Usura,

Dats woeker, als ict int latijn versta.
Dats als men meer ontfaet oft gheeft
Van ghelde dan men gheleent heeft.
Daer es sulc die ghelt te nemen ontsiet,
Maer bidmen ten eten, hine weyghers niet,
Of wilt men hem andere hoefscheit doen,
Eest causen, rocken, hemden oft scoen,
Dat neemt hi, maer hine wille niet woekeren.
Maer desen telle ic vore den cloeckeren,
Want wat men hem ghevet, hi wille meer.
Ende sulke weten enen anderen keer:
Men set hen voer haer ghelt in hant
Coren, beesten, huys, erve oft lant,
Dat deerdendeel beter es oft bet.
Dit heet in coop tot jaren gheset,
Want die ghene die tghelt ontfaet
Maecht lossen binnen der tijt daert op staet;
Staet langher, soe es sijn recht verloren.

+ [66^r]

[p. 214]

Ende die tghelt leent bruucter voren
Alle die bate ende tghenot
Des goeds vore dat overscot
Vander baten van sinen ghelde.
Over dunct, diet wel te rechte spelde,
Dattet woeker es oft also quaet.
Nu es daer een ander raet
Van ouden luden of jonghe kinderen
Of ledighe menschen, die node minderen
Haer goet, maer gheen ambacht connen;
Dese sal men quanchuys gonnen,
Dat si haer ghelt redelijc leenen,
Dat si X peninghe om eenen,
Ja sulc van achte, sulc van viven,
Ende dit salmen voer ‘renten’ scriven,
Om dat si hen des woekerens scamen.
Al waert dat si van M enen namen,
Soe salt voer Gode woeker heten.
Wee allen den ghenen diet wel weten
Ende daertoe raden en consenteren;
Si sijn sculdich der wraken ons Heren.
Men saelt goed winnen met Gode,
Met avonturen ende met voerspoede,
Als God der op verscinen laet;
Maer wie een naelde wert goets ontfaet
Sekers om ghelt dat hi leent,
Hets woeker; siet wel wat ghi neemt!
Ghi richters, die hier over sit,
Soe waerlijc ghi u ziele besmit;
Ghi lijt ende bringhet in eenre zeden,
Daer tfolc hem selven verdoemt mede,

[p. 215]

Ende daer God om plach te plaghen
Lant ende steden in ouden daghen
⁺Ende noch, al beidt hi wat, sal doen,
Want ghi sijtter al af occusoen.
Nu es des woekers broeder voercoep,
Die nu sere heeft alden loep
Daer men comenscape doet;
Want nu men quans niet woekeren moet
Voer die boete die daer op staet,
Soe vinden si enen anderen raet:
Si doen huse ende kelnaers vollen
Met yser, met vlasse, coren oft wollen,
Ende vorderen coopwijf oft coopman.
Ghemate lude comen dan,
Die des goets hadden wel een deel
Ende niet verghelden moghen gheheel;
Soe moeten sijt coopen jeghen desen,
Of si moeten daer sonder wesen.
Siet hi dat si sijn in sorghen,
Hi troestse ende seit: ‘Ic sal u borghen’.
Daer vercoopt hi ende gheeft
Dat hi selve niet en heeft,
Dats dach ende tijt, also diere als tgoet;
Want men den derden penninc moet
Diere coopen dant es wert,
Om dat men des daghes beghert.
Ja sulc, dat noch quader si,
Vercoopt sijn goet op daghe ende hi
Coopet wider om ghereet gelt,
Den derden penninc men oft die helft;
Of heeft hijs selve te doene scame,

+ [66^v]

[p. 216]

Hi doet enen anderen doen in sinen name,
Maer der sonden en acht hi niet.
Dits al woeker, wie soos pliet;
Al maken si Gode enen vlassebaert,
Si varen allen ter hellen waert.
Die vierde graet volcht hierna,.
Die heet Latrocinia.
Dats diefte, als: goet te nemen met vare,
Daer mens niet en wort gheware,
Te stelene in heimelike steden,
Of valsch ghelt op ketel smeden,
Borsen sniden om dat ghelt,
Of vanden riemen tselver smelt,
Of beesten bi daghe oft bi nachte
Stelen ende villense om smeer oft om vachte;
Want dit moetmen al met vresen doen
Ende decke crighen si haren loen.
Die oec beleyt hebben van steden
Ende dan met machte bi ghiericheden
Nuwe assisen ende scalke ocketten
Op tfloc visieren ende in setten,
Op dat sire af ghenieten moghen;
Of ander beleyders, die daer poghen
Dat si der ghemeenten goet vander poort,
⁺Dat totten ghemeynen orbaer hoert,
In haer selves bate legghen.
Dats quader dan diefte, mochment segghen,
Want si stelent al den ghemeynen armen,
Diet pinen, besweten ende becarmen.
God haetse allen die des pleghen
Ende altgemene bet es hen jegen;

+ [67^r]

[p. 217]

Elc haetse oft vloexe lude oft stille.
(Oec valtet dicke - wachts hem die wille! -
Dat si in haer sonden smoren
Sonder biechte, soe blijft verloren
Die ziele; dats te duchten zere.
Dat goet en sal oec nemmermere
Op haer oer ten derden erven;
Dus laet God die quade verderven,
Want men mach met lichten dinghen
Die quade ghewoente niet weder af bringhen.)
Soe wort die ghemeente dan verwoet
Om tgroet onrecht dat men hem doet,
Ende maken ghevecht ende discort,
Daer dicke af comt ghewelt ende moert;
Ende van al datter in messciet
Es oersake diet ierst makede of riet.
Die oec om gonst oft om scat.
Die ghemene vriheit vander stadt
Pinchieren ende breken laten,
Sijn ghierich, valsch, voer Gode verwaten.
Die corn oft wijn oft ander goet
Valscht anders dan God wassen doet,
Olie, botere, wolle of vlas,
Dats grote sonde; elc hoede hem das.
Die wijn bereiden of maken claer,
Die droeve, lanc es ende swaer,
Si dooden die lude ende maken cranc;
Als si mesvallen inden dranc,
Daer sijn si allen occusoen.
Alle diet raden of diet doen
Sijn vander graciën Gods versteken,

[p. 218]

Ende al eest dat sire biechte af spreken,
Elc pape si te absolveren hem wacht;
Ten busscope of busscops macht.
Die vunsch coren minghen met niewen,
Of dat droghe met water bescrywen -
Soe dijt het ende waert te mere vele -,
Of backers die gruys doen in haer mele
Meer dan die scoef op tfelt uut gaf,
Of hoer broet backen te laf
Van water, op dat te meer sal weghen,
Dats al valsch; wachts hem dies pleghen!
Die den andren sijn erve ontmet,
Of palen uut trect oft verset,
Of wie anders ghevet quade mate,
⁺Of goet ontweghet om sijn bate,
Ic segt hem, es hi duutsch of walsch,
Dits ghiericheyt ende diefte valsch.
Een jonc man die een huwelijc doet
Aen een out wijf om haer goet,
Daer hi gheen kindre an mach winnen,
Dats ghierighe sonde ende luttel minnen,
Ten ware kenlijc openbare,
Dat orbarlike sonde ware.
Die hoept of winscet om anders doot
Om sijn goet, dats sonde groot.
Comans ofte wisselaren,
Die hen metten ghelde ghenaren
Ende den goeden penninc uut wieden
Ende den lichten quaden wider bieden

+ [67^v]

[p. 219]

Ende brenghen dat goede ghelt van weghe,
Dats een quade, ghierighe pleghe.
Wissel houden dats woekers quader,
Want hi es des goede pennincs verrader;
Hi weet altoes wat hi hem baet,
Eer hine wisselt oft ontfaet.
Die tghelt scroden ofte besniden,
Moghen oec aen desen graet wel riden;
Het sijn die sondichste dieften die men doet,
Want si stelen alder lude goet,
Eest rijc oft aerm, leec oft clerc;
Dits ghiericheit ende sduvels werc.
Die vijfte sonde die hier uut gaet,
Die ic hete den vijften graet,
Die der dieften volghet na,
Die noemic Perjuria,
Dats in duutschen gheseyt: versweren.
Hier mede hen vele lude gheneren.
Dese diefte es argher in velen
Dan daer men met anxste moete stelen,
Want si roepen totter stonden
God te hare valscher orconden,
Also ic sal verclaren hier na,
Als ic ten X gheboden ga.
Die VI graet hiet Rapina
Ende es een sonde die verre ende na
Over die edele liede wel es bekint;
In dietschen heetment casament.
Die sijn ontscamel edelinghe of heeren
Die haer volc roven ende transeneren.
Als edelinghe hebben arme maghen,

[p. 220]

Diese in hare quaetheit draghen,
Soe worden si volghende desen graet.
Soe wie nů hevet enighe staet,
Die en scamet hem niet een blat
Dat hi sine gheburen bescat;
Het dunct hem eere dat hijt doet.
Een simpel man, hi en heeft lijf no goet,
Die enen onscamelen here heeft;
⁺Eest dat hi hem niet en gheeft
Dat hi hem heischet van sinen goede,
Hi slaten metter langher roeden
Of raet op hem valsche loeghen.
Dander en can soe vele niet toeghen
Daer jeghen, dat hem iet mach baten,
Hi en moet daer vanden sinen laten
Also vele als den heren ghenuecht.
Hi wort bedraghen ende ghewroecht
Van soe vele quader saken,
Hy en can tot gheender onscout gheraken,
Nochtan dat hy daer noyt om en dochte.
Ander heeren sijn van selken ambachte,
Dat sy riden ghewapender hant
Ende halen die rike lieden opt lant
Verradelijc uut haren huze
Ende slaense in stocken met groeter confusen
Op haer casteelen oft op haer borghen,
Daer sy dan sitten ende leven in sorghen.
Sy pijnse dan met tormente so groet,
Dat sy dicwile bicant sijn doet,
Om van hem goet te hebben oft scat;
Anders en weten sy hem witen wat.
Dit selve doen sy oec den coepman;
In bosschen, in velde sy comen daer an,
Daer hy wandelen waent met vreden,
Daer comen sy dan op hem ghereden;

+ [68^r]

[p. 221]

Sy slaen, sy steken, sy nemen hem tsijn.
Dit willen dan luden van wapen sijn
Ende zelen goede lieden heeten!
So waer dat sy oerloghe weten,
Daer verhueren sy haer lijf
Om te doden, te roven man ende wijf,
Om die steden te bernen, ende te verraden
Die hem noyt niet en misdaden.
Och, dier neringhe ende der pleghen,
Dat sy haer aldus Gode ontweghen!
Ja, sy versmaden oec ende blameren
Den ghenen die haer broet winnen met eeren;
Sy heetense carels ende vyleyne.
Haer ontfermen ende haer doecht is cleine;
Sy sijn in die quaetheyt so verhart,
Datter mimmermeer doghet an en wert.
Haer ambacht dat is roef ende moert,
Dat leeren sy haren kinderen voert.
Hoe wee so mach hem sijn te moede,
Dien sy ghecrighen onder haer roede!
Nochtan, hoe vele quaets dat sy pleghen,
Sy hebben heeren die se dreghen
Ende mede deylen an haer roven
Ende loven hem huyze, daer sy boven
Ter noet op riden ende hebben onthout.
Dese heeren tellic menichfout
Argher dan die dese ondaet doen,
Ende sy sijnder al of occusoen.
Maer dit sijn so ghemein saken,
Dat sire gheen consiencie of en maken;
Si nemen na haren werken, dunct mi,
Dat God noch hemel noch helle en si,
Noch na dit leven dit lijf hier boven;
Want elc levet gherne na sijn gheloven.

Den sevenden van desen graden

Wille ic u in dietschen ontladen,
Wat hi es ende watmen der in mesdoet.

[p. 222]

Menich richter, waer hijs vroet,
Diet vele liever mochte laten,
Die onrecht wijst om enigher baten,
Die volghet desen graet na,
Dits Injusta Judicia;
Hier af es die verstannesse
In dietschen: onrecht vonnisse.
Leid een scepen of raet in scouden
Jeghen enen dien hijt wille onthouden,
Sijn gheselle die bi hem sit,
En weet gheen vonnisse op dit.
Al heeft hi goede brieve, nochtan
Men seit: ‘Wildus bliven, Jan,
An ons segghen, hets u goet
Ende wi raden u dat ghijt doet.’
Blijft hijs, soe moet hi gheven dach,
Ende of hijt dan ghecrighen mach,
Dats scoene; ende eest dat hijs niet en doet,
Soe heeft hi ondanc ende evelen moet:
Wil hi dan metten rechte voert,
Soe es sijn reden qualic ghehoert;
Die rechter nemet op sinen danc
Sijn beraet ende settet op so lanc
In vorsten, dat hem des lopens verdriet
Ende heeft liever half recht dan niet;
Soe gaet men plaesteren ende maken.
Aldus eest met vele anderen zaken,
Datten riken ane gaet
Oft den ghenen daert recht aenstaet;
Den enen bietmen trecht, dander moetet zoeken.
Si versuptilen ende vercloeken

[p. 223]

Trecht in soe menigher manieren
Met niewer consten die si versieren,
Ende maken tonrecht soe ghemeen,
Dat men recht ende onrecht gheen
Vaerinc onder kinnen sal.
⁺Het dunct mi nů over al:
Wijst mi den man, ic wise u trecht.
Die taelmanne hebben hier plecht
Ende moghen hier in vele verboren,
Om dat si haer tonghe verhueren,
Want si die richters dicke verblinden
Metten vonden die si vinden,
Dat si sitten als dwase of doeren,
Die niet ghevroeden wat si hoeren,
Of dincken dat si sweren den eet
Recht te doene om lief om leet,
Dat niet te laten, spade noch vroe,
Dat God hem hulpen moet alsoe.
Ende God sal hem also dan
Helpen, daer nes gheen twivel an.
Verstaen sijs niet, als menich en doet,
Soe leerent dan, dat sijs sijn vroet
Eerdat si ten rechte comen,
Want wien si met onrechte doemen,
Dat sal God op hem selve houden;
Haer onwijsheit es gheen onscouden.
Daer es oec sulc die swighet ende hoert
Ende laet een onrecht driven voert
Ende neemt dat hijs en hevet ghene scout,
Maer alse sculdich es hi diese hout

+ [68^v]

[p. 224]

Die coe, als hi es diese vilt.
Swighet, ghi richters, oft ghi wilt,
Elc sit voer hem selven daer;
Laet ghi tonrecht maken claer
Ende swighet sonder spreken,
God en salt niet min an u wreken
Dan oft ghijt selve wiset of daet;
Siet ghi anders hoe ghi ten rechte gaet.
Oec sijn somighe rike lieden,
Die ter doet restoor ghebieden,
Als quans: ic wil weder gheven
Dat ic onthiel in mijn leven.
Als dan die arme lude comen,
Wye ment ierst heeft af ghenomen,
Dan gaet men daer jeghen visieren ende dinghen,
Om dat men iet daer uut mocht wringhen;
Soe gheeft men van viven twee
Ende sulc tijt eer min dan mee.
Die armen, die niet waenden hebben ghehad,
Sijn blide dat si ghecrighen wat;
Met dat si hebben si henen trecken.
Dan comt die doot en steckt den vrecken,
Die testament dus heeft besneden,
Ende stierten ter langher droefheden.
Andere stichten voer haer doot
Mit quaden goede met sanghe groot
⁺Of capelriën of outaren.
Dat sal ic hier na verclaren,
Wien dat daer af comt profijt.
Hoert van Invidia, dats Nijt.

+ [69^r]

[p. 225]

Nijt dats een sweer al vol rouwen,

Die therte doet te stucken knouwen
Den ghenen diese binnen houdt.
Dese sonde ghelt gherechte scout,
Want si doet denghenen allene quaet
Diese draghet, niet die men haet;
Want hoe zeere mi yemant benijde,
Ic en slaeps te wers tot ghenen tide,
Maer die ghene die mi haet
Es so verwerret, dat hem en laet
Die nijt rusten in ghenre zaken;
Dus doet die sonde rechte wrake.
VI graden uut hare comen,
Die ic u hier na sel noemen:
Detraccio, susuracio, privacio, ingratitudo,
Die vijfte es invencio mali,
Die seste evidencia si.
Ic waenre luttel op ertrike leven,
Si en mesdoen hier in of sneven.

Detraccio es die ierste graet

Die uut nideghen herten gaet.
Als ic bi nide dien ic draghe
Si comen scande, scade oft plaghe
Op die ghene die ic hate;
Nochtan en hebbicker af ghene bate
Anders dan icker om ben vro;
Dese graet heet detraccio.
Susuracio dander heet.
Dats als ic yemant hebbe leet
Ende ic tusschen hem ende sinen vrient,
Bi nide dat hijs heeft verdient,
Quaet brouwe en onruste make,

[p. 226]

Om dat mi leet es die zake,
Dat yemant minen viant mint.
Dits susuracio bekint.

Die derde hiet Privacio:

Mi es leet dat spade of vroe
Yemant van minen viant seght doghet
Of in weldoene sijns ghehoghet;
Ic straffe haer woerde, ic en machs niet horen;
Al eest waer, ic setter een loghen vore.

Ingratitudo comt hier na desen:

Als nijt in mi soe es gheresen,
Dat ic die rike lude hate,
Om dat ic aerm ben ende ghemate;
Si hebben lant, ghelt ende goet,
Dan can verdraghen niet mijn moet;
Mi dunct, ic ben also goet als sy,
Ende God ware also wel sculdich my
⁺Als hen te gheven eere of goet,
Die dienen, pinen oft slaven moet,
Hoe ic mijn broot ghewinnen sal.
Ic en dancke Gode groot no smal,
Dat hi mi gheeft ghesonde ende sin;
Ic en gheve die armen oec meer no min;
Ic en vaste noch en viere,
No en doen doghet gheenretiere.
Ic laetse gheven, bidden ende loven,
Die renten hebben ende hoven.
Eer ic ter kerken om weldoen ghinghe,
Ic soude mi liever met terlinghen
Gaen dobbelen, of spelen met tafel sciven,
Of coeten of clossen, of bedriven

+ [69^v]

[p. 227]

Enich loes spel, daer ic mede
Ghelt avontuerde, of scold of strede,
Om enen andren tontkiven tsijn.
Ende verliese ic dan dat mijn,
Soe zwere ic vele quader eede,
Ondancke ende vloeke Gode mede
Of sinen heileghen om enen penninch
Die ic verliese; ende dusdane dinc
Mach men alle daghe sien
An die gherne spelens plien.
Twe hoeftsonden ligghen daer in:
Gram om tverlies, ghierich om ghewin.
Dits ingratitudo na dlatijn.

Die vijfte graet hier na mach sijn

Invencio Mali, ende dit bediet:
Als ic minen viant niet
Der bestaen oft ane vechten,
Soe willic mi aldus berechten,
Soe dat ic valsche vonden visiere
Op hem in enigher maniere,
Daer icken mede in scaden drive;
Ist an goede oft an live
Pine ic mi te doene quaet.

Van nidicheden den sesten graet

Es Evidencia; dats een beniden,
Dat ic niet en can gheliden
Dat ander lude mijns ghelike
Draghen oft hebben; al ben ic rike
Ende alre welden hebbe ghenoech,
Nochtan eest mijn onghevoech
Ende een benidende wanhaghen,
Dat si ghelijc mi willen draghen.

[p. 228]

Desen graet regneert nu zere op erden
Ende es gheminghet metter hoverden.
Besiet papen ende clerken,
Mannen ende wive ende al haer werken:
Van clederen dien niwen snede,
Nauwe gheployt ende daertoe mede
⁺Wijt ende lanc, ghevoedert wel
Met martelen ende met bonten vel.
Elc wil doen als dander doet:
Dat laken en can niet sijn soe goet,
Die ghemene mans wiven willent draghen.
Die rike vrouwen maken groot behaghen
An haer hoeft ende op haer haer;
Vergouden spellen VII paer
Steken si op doeke van side;
Die ghelu haer ghevlochten besiden
Horen caken, recht als cornetten.
Si scepen haer ansichte of blancketten,
Als si sullen gaen ter feesten;
Het scinen bet ghehornde beesten,
Daer si comen, dan anders yet.
Si en achten Gods no anders niet
Dan haer stinckende hoverdichede;
Ende haer manne die sijn mede
Soe sot, dat sijs hen volghen al.
Hier af comt decke groot mesval
Van sonden, van scanden diere in ghesciet.
Die manne en connen haer selver niet
Nocht haer gout langher sluten;
Si nayent op haer cleeder buten
Of an groten breeden riemen.
Elc wil draghen of hebben dat niemen
En heeft of draghet, can hijt gheraken.

+ [70^r]

[p. 229]

Dus doet hoverde tfolc hem ontmaken.

Traecheit dats een drayen van herten,

Die doet verwandelen die begherten
En bringhet verbeiden inden sinnen
Der dinc die men sal beghinnen,
Of na dien datmense began,
Dat men ten ende niet comen en can.
Uut deser sonden comen VI graden,
Die ic u wille in dietschen ontladen:
Die ierste heet desidia,
Dander pigricia,
Die derde negligencia,
Die vierde inprudencia;
Tepiditas volghet hier na;
Die seste heet ignavia.
Ic wane nu luttel lude leven,
Si en misdoen in enich of sneven.

Desidia es deerste sonde;

Dats als lude versumen die stonde
Der dinc die si willen maken,
Of daer toe niet en connen gheraken;
Maer als si hem daer toe setten,
Si volmaectent sonder letten,

Dander heet Pigricia.

Als ic een dinc te maken besta
⁺Ende icker af ga, ic en can
Niet so saen weder comen deran,
Dat ict volmake na tbeghin,
Dits pigricia; hier in
Ben ic decwile besmet;

+ [70^v]

[p. 230]

Ic waent oec anderen luden let.

Die derde Negligencia heet;

Dats dat ic willens ende wel weet
Verroekelose bi traghen ghedochte
Die dinc die ic wel doen mochte
Ende my noot ware dat icse dede.

Die vierde graet volghet hier mede,

Die wi Inprudencia heten.
Dats gheen eynde te voren weten,
Als men dat werc te doene bestaet,
Mer men werct, val goet of quaet,
Sonder discrecie ofte vorsien.
Si dwalen decke die des plien;
Dan, alst hem scaet, soe rouwet hem na.
Dits imprudencia.

Die vijfte heet Tepiditas.

Men vint menighen dwas,
Die vertraghet te winnen sijn broot
Met sinen ambachte, daer hi ter noot
Op moet leven ende hem gheneren;
Mer ledich gaen es sijn begheren,
Langhe slapen ende drinken ende spelen;
Dats grote, mesdadighe sonde in velen.
Want als die man niet en wil winnen,
Twijf en cans niet al verspinnen.
Soe ghebricter broot of bier,
Vleys, vis, torf, sout ende vier;
Hine bringhet niet ende si en heeft niet.
Soe rijst daer onruste ende verdriet;
Si moetent borghen daer si bi leven,
Ende worden daer vore te banne ghedreven

[p. 231]

Decke, eer sijt te tide betalen.
Twijf ware oec gherne, wist sijt waer halen,
Ghehavent van clederen ende van scoen,
Ende moeter dicke sonde om doen,
Als si haren noot laet bliken
Coppelersen of haren gheliken,
Diese dan coppelen ende verleden
Aen manne, die se scoeden, ende cleden
Om die ghenuechte van haren live.
Ende die onsalighe, traghe keytive
Slaen oec haer ende mesvoeren;
Al waren si goet, si makense hoeren
Ende gheven hen och van vulen zaken;
Al hadden sijs ghene scout, si raken
Daer na der an bi sulken dinghen.
Dit can tepiditas volbringhen.
⁺Si doet oec ledighe, traghe gheselle
Hem an quade wive bestellen,
Of leren morellen met valschen spele,
Sweren ende lieghen, ontreken en stelen,
Of omme gaen met valschen terlinghen,
Ende menighe andere quade dinghen,
Dat hem decke loent met quade.
Nu hoert vanden sesten grade,
Die es Ignavia gheheten.
Menich wil een dinc wel weten
Te maken sonder enich vraghen,
Ende maket na sijns selves behaghen
Sonder raet, recht toe recht an.
Ten lesten hijs niet volbringhen en can;

+ [71^r]

[p. 232]

Een ander moets hem maken vroet,
Hoe wel hijs hem van ierst verstoet,
Als hem dochte doen hijt began.
Ic wane nu luttel leeft enich man,
Hi en es van desen besmet.
Gheestelic machmen al dit
Toten dienste Gods oec keren.
Nu willic van der Luxuriën leeren.

Hets wel recht die redene kint,
Dat eene vule moeder wint
Eene dochter van vulen gronde.
Luxurie es eene vule sonde;
Si comt uut enen vulen ghewiele,
Si ontsuvert die edele ziele;
Niet die ziele oec allene,
Mer den lichame alghemene
Quetst si ende onsuvert en faliert
Van hem diese vele hanteert.
Si rijst met enen stinckenden brande;
Tende van hare es eenre hande
Bitterheit in die inaderen;
Al twasdom dat si vergaderen
Moghen oec of hitte van naturen,
Dat doet begherte der luxuren
Hem uutgheven, ende meer nochtan
Dans nature verdraghen can,
Ende maect aderen, been ende senen
Soe ydel, soe droghe, dat si en ghenen
Wasdom noch cracht mach hebben te deghen,
Als si billecs soude pleghen.
Hier om wort die menscheit cranc,

[p. 233]

Dat si niet en mach leven lanc,
Nocht cracht ghecrighen als si plach,
Mits der oncuuscheit overdrach;
Of bliven manne ende wijf ghemene
Onghedeghen ende clene
Bi dat si plaghen wilen eere.
Vercouden die jonghet soe zere,
⁺Die hitte ende wasdom pleghet te gheven,
Mits der luxuriën daer si an cleven,
Dat si sijn cume menschen ghelike;
Dit siet men alle daghe bliken.
Die maechden willen ten XII jaren
Emmer mynnen of qualijc varen;
Daer doen si toe al haer vermoghen
Inden ghelate dat si toeghen,
In moyen clederen, in valen scoen.
Dorsten sijt van scanden doen,
Si soudent bidden op der straten;
Dat siet men dicke an hare ghelaten.
Die jonghe knechte, die dit merken
Bi rade der luxuriën werken,
Maken hen moy ende fray daer teghen
Ende legghen hen laghen in kerken, in weghen,
Hoedat sijse hemelijc moghen spreken.
Loesheit, loghene ende nauwe treken
Bringhen si hen soe vele te voren,
Dat sire na beghinnen te hoeren
Ende maken met hem dach ende stonde.
Dit brinct decke in scande ende in sonde,
Sulc tijt bi dage, mer meest bi nachte.
Dese sonde heeft graden achte,

+ [71^v]

[p. 234]

Twee min. Den iersten noemic soe
Int latijn: fornicacio;
Adulterium die ander si,
Incestus die derde; soe comter bi
Peccatum contra naturam;
Gheen sonde maect Gode so gram.
Die vijfte hier na heet stuprum
Ende die seste heet raptum.

Fornicacio es die ierste ghenoemt;

Tbeste dat van desen coemt,
Dats dat si alle meest ontsien
Dat si kint te draghen plien,
Ende en waert datmen kint der af draghet,
Men vonde cume enighe maghet.
Fornicacio dat sijn die sonden
Die niet en huwelike sijn ghebonden.
Men vint vele knechten die in haer leven
Beloven trouwe ende gheven,
Ende en roeken niet wat si lieghen,
Moeghen si die wijfs bedrieghen.
Ende dese bedrieghen hen selven meer,
Want al en namen sise nemmermeer,
Nochtan en ware tbelof niet quite
Noch gheslachte van eenre mite.
Dit sal ic noch verclaren bet
Inden graet hier na gheset.
Die andre graet die ane cleeft
Luxuriën, na dat latijn in heeft,
⁺Die heet Adulterium,
Dats te segghen: hoerdom.
Dat salmen aldus bedieden:
Weet ic twe ghehuwede lieden
Ende ic mach met minen live

+ [72^r]

[p. 235]

Vleischelec sijn met des mans wive,
Die sonde die ic doe met hare
Heet adulterium openbare;
Of twijf met enen ghehuweden man.
Ende moniken of papen doen hier an
Dobbel sonde als sijt hantieren,
Ende dat comt toe bi deser manieren:
Si gheloven suverhede
Ende trouwen die heileghe kerke mede,
Alsi priesterscap ane vaen;
Hieromme eest meer van hen mesdaen
Dan van andren leeken lieden,
Want si soudent ons verbieden
Ende goede exempel gheven.
Doch al sijn sulke die hier an sneven,
Dan sal niemant jugeren no merken;
Elc sal loen hebben na den werken.
Dat si int sermoen u raden,
Dat doet, mer niet na haren daden.
Wie hoerdom doet es in doetsonden,
Dats die in huwelic sijn ghebonden,
Beyde diet doet ende die ment doet.
Ander knechs setten haren moet
Om een loechene, wijfs te bringhen in scanden,
Ende gheloven hant in handen
Hemelijc elc andren trauwe.
Al hadden sijs beide daerna rauwe,
Men mach die trauwe nemmermere
Quite scelden bi gheenre kere;
Si bliven een vleisch, I bloet voort an.

[p. 236]

Mesdade twijf met enen andren man
Dan dien si ierst trauwe gaf,
Daer en es gheen twivel af,
Die sonde waer also ghebouwet
Op hoerdom, al hadse die pape ghetrouwet.
Nochtan es sulc onsalich katijf
Die zoeken gaet een ander wijf
Om goet of om ander zaken
Ende waent die ierste trouwe ontmaken,
Om datter niemant en was bi,
Ende croent twijf op hem, soe gaen si
Tes bisscops hove ende versceyden
Die ierste trouwe dan onder hen beiden.
Die bisscop heves also vele macht
Als hi alle twater binnen eenre nacht
Vander zee soude drinken moghen;
Nochtan sijn si soe bedroghen
⁺Ende hi es so vermalendijt
Ende metten ghelde soe verblijt,
Dat hi die trouwe doet scheiden
Ende quite scelden tusscen beyden.
Gaet die man verhuwen nochtan
Ende neemt twijf enen andren man,
So wat kinder die een wint of dander,
Na dien dat si doen den wander,
Dat sijn hoerbaren altemale
(Met orlove segghe ic dese tale);
Nochtan deilen si des vaders goet,
Dat hem van rechte noyt toe en bestoet.

Die derde graet heet Incestus.

Dien willic dietschen nů aldus:

+ [72^v]

[p. 237]

Dats als ic met iemant mesdoe
Die mi gaet van sebben toe,
Want dats inder wet verboden,
Ten waren zaken van groten noeden,
Datter heilgher kerken dochte
Dat men dispensieren mochte
Om mere nutscap, so machmen dan
Bi wette versamen wijf ende man
In huwelike, mer anders niet.

Die vierde graet es aldus bediet:

Peccatum contra naturam.
Om dese sonde es God gram,
Want daer omme versanc Zodoma,
Adama, Gomorra ende Vala,
Die soe groot waren, dat elke stat
Enen coninc hadde diese besat.
Dats als man ende wijf
Andersins deilen haer lijf,
Tsi elc met andren of allene,
Of met beesten sijn ghemene.
Dats dootsonde boven al
Ende der zielen den swaersten val
Ende scamenisse elker creaturen;
Ja, die duvel ende sine naturen
Scamens hem en willens niet sien.
Dits die ene sonde van drien,
Daer God selden ghenaden af doet;
Dander es wanhope, die en was nie goet;
Die derde onghelove of heresye;
Want soude men beteren dese drie,

[p. 238]

En weet ic hulpe, troest noch raet,
Ja diere met willen in volstaet.
Ipocrisie es nochtan
Alsoe quaet al mense ghescriven can.

Die vijfte graet, als ic weet,

In latine Stuprum heet;
Dits magheden die suver sijn bringhen te valle.
Hier na staen die manne meest deel alle,
En als haer wille es volbrocht,
⁺Soe sijn si te hans bedocht
Een ander te sueken in sulken doene.
Och leyder! dat si sijn soe coene,
En si niet en dincken hoe saen, hoe cort
Die ghenuechte ten ende wort
Vander oncuuscheiden ganc,
Daer si inder hellen stanc
Ewelijc om moeten smoren;
Dese hoeftsonde waer goet omboren.

Raptum heet die seste graet,

Die vele uut ghiericheiden gaet:
Als ic onleyde yemans kint
Om sijns goets wille, dat mi mint,
Al wille ict niet te valle bringhen,
Ghiericheit brinct mi te desen dinghen.
Ocharmen! al dat men mesdoet

+ [73^r]

[p. 239]

Is om dit onghevallighe ghoet.
En es cume soe sconen wijf,
Sine hout te cope ziele ende lijf
Den ghenen die hem ghelt wilt gheven,
In scanden ende in sonden leven
Ende haer ziele te nemen Gode,
Diese sciep na sinen ghebode,
Ende te bringhen in sduvels ghewelt;
Dit doen si, moghen si hebben ghelt.
Dusdanighe coopmanscap, dunct mi,
Is nu ghemene verre ende bi;
Ja vele esser vanden sotten,
Diere mede spelen ende spotten
Ende dies hem beroemen plien
Dat hem sulc voerdeel mach ghescien.
Daer toe es sulc onsalich keitijf
Die laet sitten sijnsselfs wijf,
Die hi ghesworen hevet trouwe,
Ende gaet bi eenre vulre vrouwe,
Daer hi sijn goet al mede verteert,
Ende laet thuys enen cauden heert.
Wijf ende kinder liden groot ghebrec
Ende hebben hongher in haren bec,
Ende oft twijf mesdade dan
Bi armoede aen enen andren man,
Wiens ware die sculde dan des mans?
Dus gater vele aen sduvels dans
Om die vule onreyne luxure.
Ende sulc out wijf ter droever uren,
Die rijc es, neemt enen jonghen man,
Die gheen kint draghen mach nochtan;

[p. 240]

Dits een onsalighe huwelijc.
Alse die arme man dan es rijc,
Valtet decke dat hi verdoet
In sondeliken ghenuechten tgoet
Ende versmaet sijn wijf, die oude;
Dan keert in rouwen alle die vroude,
⁺Dan eest al screyen ende vloeken.
Dus machment vinden, diet wil zoeken,
Dat luxurie comt uut vulen gronde.
Nu hoert vander gulsigher sonden.

Gulsicheit dats boven der maten

Van drancke te nemen of van ate.
Dese sonde wilt datmen heeft
Wel riekende spise, meer si gheeft
Vulen loen in alre wise,
Want soe bet riect of smaect een spise,
Hoet vulre es datter af comt.
Wat baet den lichame ofte vroemt?
Si doet der kelen smooc uut blaken,
Die onghevoeghelijc is int smaken;
Grof ombequamen, dicken luut
Jaghet gulsicheit ter kelen uut.
Gulsicheit sloet ierst tparadijs
Voer Adame, des ben ic wijs;
Bi gulsicheit, des gheloeft,
Was sinte Jan Babtiste onthoeft;
Daer omme make ic u allen vroet,
Dat gulsicheit meneghe sonde doet.
Overvloedt ende gulsicheit

+ [73^v]

[p. 241]

Es voester moeder der oncuuscheit;
Oec rijst uut hare verstormicheit,
Daer toren af comt ende menich leit.
Den rechten name gulsicheit mach sijn
Castrimergia int latijn.
Dese heeft graden vive,
Die ic aldus scrive:
Die ierste heet gulositas,
Die ander prodigalitas,
Die derde inabstinencia,
Die vierde, die hier volghet na,
Heet men inhonestas;
Int latijn ict aldus las,
Dat die vier ierste grade risen
Uut gulsicheiden vander spisen.
Ebrietas dats die vijfte graet;
Uten drancke comt dese misdaet,
Ende uten selven risen mede
Drie ander grade der quaethede:
Deerste heet inverecundia;
Dander, diere volghet na,
Vaniloquium hi heet;
Die derde es, na dat ict weet,
Gheheten inprudencia.
Dese achte volghen na
Der gulsicheit, als ict na sal bedieden,
Heeren, vrouwen ende ander liede
Mesdoen hier in herde vele.
Men vint lude die haerre kele
Vele sijn sculdich boven der maten,
Het si in drancke of in ate,

[p. 242]

Dat si els niewer om en dincken
Dan om eten of om drincken.
⁺Dese hebben God el neghenen
Dan haren vulen sac allene:
Nu ghesoden, nu ghebraden,
Nu pasteyden, nu tarten, nu vladen,
Nu maleviseye, nů bier, nů wijn,
Nu ghinghebaers of specie fijn
Ende menighe cost den si versmoren,
Dat overdaet es ende verloren.

Nu hoert vanden vier graden die risen

Uut gulsicheit vander spisen,
Daer die ierste graet af was,
Als ic vorseide, Gulositas,
Daer hem elc vroet mensche af sal scamen;
Hi heet oec crapula bi namen.
Dats als men et soe vele,
Dat hem weder dunct staen ter kelen
Ende cume smake vint daer an.
Ic kende selve enen man,
Altoes als hem soe ghevel
Dat hi teten hadde wel,
Ende hijs soe vele in hadde ghesteken
Dat hi cume mochte spreken
Ende hem weder stont der herten,
Stac hi den vingher in sijn sterte,
Om dattet weder keren soude
Dat hi gheswolghen hadde soe houde,
Ende als hi hadde bekeert dat,
Spoelde hi sinen mont ende at
Dat hem was te voren bleven.

+ [74^r]

[p. 243]

Ic kenden in sinen lesten leven:
Een cleine wile voer sijn doot
Hadde hi die armoede so groot,
Dat hi starf als een keytijf.
Hi brachte te valle menich wijf.
Ic kende kinden die van hen bleven;
God moet hem alle sonde vergheven.

Prodigalitas die es

Die ander, dies sijt ghewes:
Met wien dat ic ben beseten
Om drincken ende om eten,
Kiesic dat beste morseel, eest vleisch
Of ander spise, om den heisch
Te volghene vander gulsichede.
Desen graet mach oec mede
Wel ghekeert na mijn dincken
In gulsicheiden ghedaen in drincken;
Dats als ic den nap volre scinken,
Daer ic selve uut sal drinken,
Dan tscheens bi wien ic ben gheseten.
Dese gulsichede, modi weten,
Pleghen lude herde vele,
Als quisquans: ic doet in spele,
⁺Mer si menent metter herten,
Te troesten haer gulsighe sterten.
Die derde graet, als ic versta,
Heet int latijn Inabstinencia;
Dats als men hantiert in elken tijt
Ongheordeneerde maeltijt,
Mer in menighen ghelaghe
Vallen si binnen enen daghe.

+ [74^v]

[p. 244]

Dan, als si wanen gaen eten
Ende si ter tafelen sijn gheseten,
Comt sulc luut uut haren balghen,
Dat daer elke af mochte walghen
Die hem lude saten na.
Dits inabstinencia.

Die vierde graet, gheloeft mi das,

Bescrive ic Inhonestas:
Ben ic bi yemant gheseten,
Uut wiens scotelen ic sal eten,
Dat ic die goede zoete morsele
Uut kiese te minen deele.
Desen graet, als ic sede,
Es sonde ende scande mede.
Dus hebdi die IIII graden die risen
Uut der gulsicheiden ghedaen in spisen.

Nu laet ons ten graden gaen

Die uut der gulsicheiden in dronken staen.
Den iersten heet ic, sijt seker das,
In latine Ebrietas,
Dats in dietscen: dronckenhede;
Dits grote scande ende sonde mede.
Uut haer risen drie grade,
Die ic u aldus ontlade:
Inverecundia heet die ene;

[p. 245]

Onscamelheit ic bi deser meene:
Die droncken en scaemt hem niet
Van aldien dat hem ghesciet,
Al saghe men al dat an hem ware.
Die ander graet es na dat ware
Gheheten Vaniloquium:
Dronckenscap maect niemant stom;
Si doet elken wel ghereet
Clappen dies hi niet en weet.
Uut hare risen vele ydele spraken,
Die decwile scande ende werringhe maken.

Die derde graet heet Inprudencia.

Die wort, als ic versta,
Lůyt also vele als: onvroetscap.
Een drinct soe vele in sijnre verwoetscap,
Soe dat hi neemt over boert;
Soe worden sijn synne also versmoert
Van den domen ende vanden stancke
Die rijst uten sterken drancke,
⁺1410 Soe dat die mensche niet een wort
Van vroetscapen can bringhen voert.
Dits die sondelike quaethede
Die rijst uut der gulsichede.
Soe wel den beesten, die water drincken,
Want si nature niet en vermincken,
Die God in hem ierst brochte;
Mer die mensch set sijn ghedochte
Alleene om te sine versaet,
Dat hem die spise weder staet,

+ [75^r]

[p. 246]

Dan heeft hi ghenoech ghegheten;
Wine connen anders gheen mate weten.
Dus playsteren wy ons telker ure,
Ende als verladen es nature,
Dat si die spise niet en mach verdraghen,
Comen daeraf vele plaghen:
Coortsen, walghen ende spuwen,
Eer sijt verteren ende verduwen.
Dan, als wandelen die materiën,
Soe neemtmen puzoene of set clisteriën.
Als si hebben torsioen
Of dwater of menizoen
Ende menicht ander ongheval,
Dat comt van gulsicheiden al.
Och! dat hem die mensche verslaet
Met dus groter overdaet,
Daer hi ziele ende lijf verderft
Ende menich mensch wel na sterft
Van noetdursten die hem ghebreect,
Ende hi hem niet die hant reect,
Die sijn broeder es voer Gode.
Ic segghet hem, al hoert hijt noede:
God salt scerpelijc an hem wreken
Ende van sijnre ghenaden versteken,
Als hi sijn scerpe ordel hout,
Ende daer en sal baten gheen ontscout,
Want het es eene gherechte scult,
Dat overvloet ghebrec vervult.
Daer om gheeft, ghi gulsige zade
Doer God, soe doet hi u ghenade.

[p. 247]

Gramscap es ene verstormichede,
Die brinct den mensche ter haestichede,
Die therte in vele ghepense doet wandren
Altoes in ombaten vanden andren.
Gramscap doet met haren machte
Uut hare spruten graden achte:
Deerste noemic odium,
Den andren omicidium,
Den derden discordia,
Den vierden injuria,
Den vijften contumelia,
Den sesten inpaciencia;
⁺Den sevenden, sijt seker das,
Heet in latijn malingnitas;
Die achte es, na dat ict weet,
Verwoetscap, die furor heet.
Dese achte graden risen
Uut gramscap in menigher wisen.
Dese sonde es nu weder ende voort;
Nyemant en mach nu horen een woort
Dat yet teghen hen es of gaet,
Hi en volcht te hant an desen graet
Ende trecket swert uut of knijf
Ende wilt den andren nemen dlijf.
Ende doer dustane ghelike saken
Sal God noch sware wraken
Senden ende plaghen van sonden,
Die niemant en soude connen ghegronden
Hoe swaer dat si sullen vallen,
Niet op een, mer op ons allen,
Tensi dat wy ons beteren leeren.
Nu laet ons ten graden keeren.

+ [75^v]

[p. 248]

Vander gramscap es deerste graet

Die Odium in latijne staet.
Dit es een verwoede gramlichede,
Die doerlopet alle die lede;
Tot int herte soe loept die.
In dietschen noemen wise: hatye.
Desen graet in allen tiden
Mach gheseghet sijn met niden.
Dander graet Omicidium heet,
Dats manslacht, als ict weet.
Dits verboden int vijfte ghebod,
Dat in dese tafele screef God.

Die derde heet Discordia,

Dats in dietsche, als ict versta:
Als ic tusschen lieven vrienden,
Die ghene quaetheit en verdienden,
Jeghen elken andren maken onvrede;
Dits een herde grote quaethede.
Injuria es die vierde graet
Die uter gramscap gaet;
Dese ghevallet nu ende echt.
Uut gramscepe te doene yemant onrecht,
Dits tghebrec van desen grade.
Menich beraet eenen scade
Om datti gram op hem sy.

Die vijfte graet, hoert na my,

Heet Contumelia int latijn.
Dese sonde die moet sijn,
Als mi yemant gramscap doet
Ende ic anders minen moet

[p. 249]

Ende mine gramscap niet en can wreken
Dan ic quaet van hen gaen spreken.

⁺Die seste graet die moet sijn

Inpaciencia int latijn,
Dats onghedoechsamighede:
Al en maechic mine gramhede
Niet wreken te ghenen daghen,
Nochtan canicse niet ghedraghen;
Ic legse soe langhe in mijn herte,
Datter decke af comt groot smerte.

Die sevende es Malingnitas,

Dat es in dietsche, sijt seker das:
Als ic enen quaden wille
Op yemant draghe int herte stille;
Eest dat hi yet mesdoet dan,
Soe wien het si, wijf oft man,
Ic sal dat quade wroeghen voeren,
Ende aldus wreke ic minen toren.
Den achsten graet die hier toe hoert
Es besloten in dit woert,
Twelke es Furor int latijn;
In dietschen moet ghenoemt sijn:
Verwoetscap, ghebrec van sinne.
Dese hebben den duvel inne,
Die hem ghevet sulke cracht,
Dat twee lude ghene macht
Hebben teghen enen verwoeden;
Ende al ghevalt datsi daerna vroeden,
Nochtan en crighen si gheen verstaen
Soe goet als si ierst hebben ghedaen.

+ [76^r]

[p. 250]

Hier mede sijn die VII dootsonden
Volcomen, die de zielen wonden.

Nu hebbe ic in dietschen ontladen

Tbediet vander sonden graden,
Om dat elc in allen stonden
Hem soude te bat wachten van sonden,
Die therte hadde ter doghet waert.
Mer alrehande volc en spaert
Gheenrande sonde als nu
Teghen andren, dat segghe ic u.
Die sermone die de lude hanteren,
Dats dat si andren jugeren;
Elc wil wesen in alre uren
Die beste van sinen ghebueren.
Niemant en kint sijns selfs quaethede,
Als ic hier te voren sede,
Ende elc verdraecht andren noede.
Nu willic op die X ghebode
Letten ende dichten naden latijn
Ende bescriven wat sy sijn
Ende wie dat mesdoet daer in.
Na dien dat God minen sin
Sal bestieren ende bekeren,
So sallic de X ghebode leren
Den leeken diet niet en weten
Of diet moghen hebben vergheten,
Dat si te kennisse weder gheraken
Bi dat ic hier sal maken,
Dat si quaet scouwen hier ende daer.

[p. 251]

Dit sijn die X ghebode claer.

Wy vinden in die heileghe scrifture,

Dat Moyses in eenre ure
Enen brambosch sach bernen claer,
Ende doen hi quam bet naer,
Sach hi dat hi niet en brande.
Doen ghinc hi daerwaert te hande,
Om dat hi wilde twonder verstaen.
Doen hi ten bome quam ghegaen,
Riep tot hem in deser ghelike
Een stemme van hemelrike:
‘Onscoydi Moyses, eer du voort gaets;
Die stede es heilich daer du op staets.’
Moyses claerlijc niet en verstont
Die woerde die quamen uut Gods mont,
Maer dede sijn scoen uut daer hi stoet;
Doen bleef hi al barvoet
Opwert siende herde zeere.
Doen verclaerde hem onse Here,
Dat hem die stemme hiet af doen
Van sijnre herten die haerde scoen,
Dat waren die verhaerde sinnen,
Om dat si souden moghen bekinnen
Dat hem worde ghetoent van Gode.
Daer ontfine hi die X ghebode,
Die ic na den latine hier naer
Sal bescriven openbaer.

Dat eerste ghebod was inder ee:

‘Non habebis deos alios coram me.’
Dit es dat dietsch van desen ghebode:
‘En hebbe voer mi gheen vreemde gode.’

[p. 252]

Jeghen dit mesdoen die gone
Die experimenten sijn ghewoene
Te werken met toverringhen
Om wijfs of om andre dinghen.
Teghen dit ghebod mesdoen
Die beesten betoveren ofte coen
Om den luden te nemen dat not.
Dese sceiden van haren gherechten God
Ende gheloven an hem daer si mede werken
(Daer om pleghen meest die clerken
Hier in te dolen, meer leeke luden
En weten niet wat die woorde beduden,
Ende gheloven dat es waer);
Dus wort haer werc haer afgod daer.
Te dese mesdaet wil ic oec knoepen
Die bedevaerden beloven of loepen
Om iet te hebben dat si begheren,
Dat hem helpen mach oft deren.
⁺Dese hauden oec in afgoderiën
Ende sceiden van Gode in heresiën,
Want kenden si Gods almechtichede,
Si baden an hem hare gebede,
Mer si weten wel, God en hoert
Nyemans ghebede noch sine woert,
Hine bade dat hem salich ware.
Hier om loepen si hare ende tare
Om vreemden troest ende laten Gode bliven.
Ic hoerde eens scelden twee wiven
Soe zeere als si vechten souden.
Die ene woude haer ghelove houden

+ [77^r]

[p. 253]

An onse vrouwe van Rosebeke
Ende seide, si halpse in eenre weken
So wel uut soe swaren laste,
Si soudse besueken, oec hoe sijt paste,
Met hare offeranden alle jaren.
Dander seide dat mechtigher ware
Van Ardenborch die vrouwe;
Si hadse soe decke uut menigher rouwe
Verloest ende soe wel ontheven,
Si soudse eeren al haer leven,
Want si ware mechtich boven al.
Dander seide: ‘Si en sal
Niet sijn boven haer van Rosebeke,
Want si en laet niemant hebben breke
Hare ghenade, soe wiese beghert’.
Doen seide ic dus ten wiven wert:
‘Segt mi, ghi twe, die scelt dus zere,
Hoe vele moederen hadde God onse Here?’
‘Ene’, spraken si, ‘ende niet mee.’
‘Ende mi dunct, ghi vinter twe:
Rosenbeke ende Ardenborch.
Laet staen u scelden ende u gheknorch;
Esser mer eene, soe loefse ende eertse,
Ende en verminderse noch en vermeertse;
Si es even machtich overal.’
Dus stillede ic der wiven ghescal.
Si scaemden hem om mine woort
Ende bleven wel te vreden voort.
Dit en sal men niet verstaen in desen,
Dat ic ontrader des wil wesen.

[p. 254]

Men sal die moeder Gods eeren
Ende alle die heileghen ons Heren,
Want wi hem nemmermeer doen moghen
Die ere die si na waerden doeghen;
Maer ic begripe die sotte riesen,
Die een stom beelde alsoe verkiesen,
Dat sire al haer ghelove an setten
Ende maken vanden beelden mametten
Ende aenbedense voer onsen Here God.
Hier in breken si deerste ghebod.

⁺Dat ander ghebod es ons bescreven

Van Gode ende aldus ghegheven:
‘Non assumes nomen Dei tui in vanum.’
Ic ende anders menich dom
Doen contrarie hier teghen decke.
Dat dietsche ic na latijn te scicke:
‘En noeme den name van dinen God
Niet in ydelheit noch in spot.’
Dit ghebod es nu so vergheten,
Dat ic en can gheweten,
Dat van X een mensche hout.
Die sonde es so menichfout,
Daer men comenscap hantiert,
Daer en wort een eet toe ghevisiert
Van God of sijnre heileghen een.
Dit es over al soe ghemeen:
Hoe cleyne die comenscape sy,
Sweert men of liegheter by.
Die coop en can niet wel gaen voert,
Seit deen den andren nu toe een woert:

+ [77^v]

[p. 255]

Dats: ‘biden bloede,’ of: ‘biden wonden
Hets waer!’ - al waert oec loghen vonden.
Ocharme, dit es alte grote mesdaet,
Dat men Gode, daert al an staet,
Ende sijn heilghen versweert
Om niets of om niets wert;
Ja, al dat hi doer ons leet,
Sine bloet, sijn doot, sijn wonden, sijn sweet,
Sine hoeft, sijn darmen, sijn oghen, sijn tande,
Sijn cruce, sijn naghelen, sijn menegherande
Martielie die hi liden woude,
Versweert men ende verwit men menichfoude
Tot sinen ondancke om clene zake.
Och, der groter scerper wrake,
Die hi noch op alle die gone
Doen sal die des sijn ghewoene!
Ende dats wel recht ende grote reden,
Want alle dat hi hevet gheleden,
Dats sonder sijnre verdienten scout,
Mer om onser alre behout.
Elc merke of si hen dan wel quiten,
Die hem sijn liden in scanden verwiten,
Daer si hem sculdich te dancken waren.
Exempel wil ic hier bi verclaren:
Een man hebbe eenen maech och vrient,
Die der doot wel hevet verdient
Ende es ghevanghen van leeliken saken.
Men sallen hanghen of radebraken
Ende es met rechten ordel verwijst
Ter doot, die sijnre ondaet rijst;

[p. 256]

Men richter over int openbare.
Come enich man of wijf daer nare,
⁺Die hem des gheens doet verwijt
Of vermaent in sijn despijt,
Die dander om sijn verdiente leet,
Sijn bloet verroet hem ende es hem heet;
Hi weets hem ondanc en ongonst,
Ende sulc doet macht dertoe ende const,
Dat hire wrake op hem af doet.
Eest wonder dat God dan evel moet
Ten ghenen draecht, die sonder noot
Sijn bloet, sijn wonden, sijn bittre doot
Hem verwiten ende daer bi sweren?
Neen, hi salse condempneren
Ewelijc in der hellen gront,
Want al dat hem te liden stont
Was voer ons menschelijc arm diet;
Om sijn verdiente en waest niet.
Tware cleene ghenoech, dat wijs hem dancken
Ende sine gheboden niet en crancken,
Want also dicke al wi sweren
Biden minsten liden ons Heren
Of bi sijnre moeder of bi enen
Sijnre heilghen, groot of clenen,
Weder het es loeghen oft waer,
Dat ander ghebod breken wi daer.
Mer loghene es vele die meeste sonde,
Want wi roepen tonser orconde
Gode of die heileghen, daer wi bi sweren;
Waren wi vroet, wi soudens ontberen.

Dat derde ghebod dat es:

+ [78^r]

[p. 257]

‘Sabata santifices’;
‘Du salt die heileghe daghe vieren.’
Dats na der heilegher scrifturen manieren:
Van allen sondeliken werken.
Nu elc wil dit in hem selven merken,
Of hi hem op die heileghe stonden
Wel wacht van allen onreynen sonden
In werken, in woerden ende in ghedachte.
Hem waer beter dat hi wrachte,
Wevede of vollede op heileghe daghe,
Also hi werkes daghes plaghe,
Dan hi in die taverne gaet
Ende des drancs soe vele in laet,
Dat hi verliest alle sijn memorie,
Met lachene of met ydelre glorie,
Met sweren, met coepen ende met vercoepen.
Hoe si bedrieghen ende beloepen
Elc andren met loeser spraken,
Op dat si sconen licoep maken!
Of andre die gaen in rolleweghen
Rusen, of te spelene si pleghen
Met sciven, met dobbelen of met potreynen-
Dits nu al tvieren van den ghemeynen-,
⁺Quaken, clossen, haveken, caetsen.
Die wive loepen dantsen ende traetsen.
Sulke drincken te samen een clene toeghe
Ende worden ten lesten soe goeden hoegen,
Dat si scelden eer si sceiden.
Daer vercallen si ende verbreiden
Al tghebrec ende al tuuslegghen

+ [78^v]

[p. 258]

Dat si weten of hoeren segghen
Van andren luden hier ende daer,
Weder dat loghen es of waer.
Dus verdwasen si ende verrinnen
Meer dan si ter weken winnen,
Ende versumen ende onthouden
Hem selven die doecht die si doen souden,
Ende vertornen haren God
Met dat si breken terde ghebod.
Daer om wachs hem elc die can;
Ic segt hem, es hi wijf of man,
Die dit of des ghelijcs hantieren:
Si mochten bet werken dan si vieren.

Tvierde ghebod gaf God uut hem:

‘Honora patrem et matrem.’
Dat dietsch hier af es dus te gadere:
‘Eere moeder ende vadere.’
Dat kinder dit ghebod verbreken,
Dat doen decke hare ouders ghebreken,
Diese niet en leeren noch en dwinghen
Ende laten hen haers willen volbringhen
Sonder casteyen, al doen si quaet,
Ende en tellent voer ghene misdaet,
Mer smekenter mede ende sterkense daer in.
Ende die jonghe kinsche sin,
Diemen in weelden dus opvoet,
Si en kennen selven quaet no goet
Anders dan men hen teersten leert;
Daer bliven si gherne an ghekeert,
Het si dorperheyt of doghet.
Als si dan wassen uter joghet,

[p. 259]

Vol haers willen, sonder dwanc,
Soe en doen si nemmer an haren danc
Vader of moeder eere of goet,
Mer scade, toren ende wedermoet,
Ist in woorden of in daden;
Si veronwerdense ende versmaden,
Ende van al dat sire in mesdoen
Sijn haer auders ierst occusoen,
Ende dit en laet God niet onghewroken.
Dus wort dat vierde ghebod ghebroken.

Dat vijfte ghebod hier na es:

‘Neminem occides.’
In dit ghebod menich mesdoet
(Dies nochtan niet en es vroet)
⁺Mitten woorden sonder doen.
Wanneer ic vinde een occusoen
Op hem dien ic mijn viant make,
Ende men op hem vervolghet die zake,
Al eest nochtan vonden waer,
Sterft hi, ic ben manslachtich daer,
Al en sla icken niet metter hant,
Want ic make sijn feyt becant,

+ [79^r]

[p. 260]

Daer hi den doet om moet ontfaen.
Oft weet ic yemant oec ghevaen,
Ende mach icken met minen goede
Lossen uut sijnre aermoede,
Doen ics niet ende hi daer in sterft,
Sijn dootslach es op mi gheërft.
Weet ic oec zieke ende ander arme
Nootdorftich, ende icker niet en ontferme,
Ende ic hen beteren mach haren noot,
Sterven si, ic ben sculdich der doot.
Men vint oec sulke boese wiven,
Die heimelijc oncuuscheit bedriven

[p. 261]

Ende willen maghet sijn openbare.
Als si dan worden gheware
Of duchten, dat si kint hebben ontfaen,
Soe soeken si raet daerteghen saen,
Hoe dat sijt wech moghen bringhen.
Si loepen, dansen ende springhen,
Ende moyen hem selven boven maten,
Om dat si hopen dat hem sal baten.
Of si doen hem besweren ende vloeken
Met experimente in valschen boeken,
Of eten crude of drinken cyroepen
Om die materie te ontknoepen,
Die gheminghet es metter naturen;
Soe en canre gheen doecht af dueren.
Nochtan, eer dat in hem gheschiet,
Liden si soe groot verdriet
Van groter siecten, van groter quale,
Dat si na wel verderven te male;
Dus verderven si ziele en lijf.
Mer dit en telle ic voer gheen wijf,
Mer mordenersen of argher vele,
Want dat men enen man af stict die kele
Int wout, of mort om sijn ghelt,
Is vele min sonde voer Gode ghetelt.
Ende sulke legghen te vondelinghen
Hare kinder die si bringhen.
Werden si bevonden ende op ghehouden,
Te minder sijn der sonden scouden;
Mer sterven si eer mense vint,

[p. 262]

Hets manslach ende niet men een twint.
Dus mach men breken menich sins
Tvijfte ghebod haer en ghens.
⁺Dat seste ghebod ghescreven is
In die tafele: ‘Non mecaberis’;
Dats: ‘Du en salst doen gheen overspel’.
Die meeste poenten hier af een deel
Gaen inder luxuriën graden hier voren.
Dat sevende ghebod laetic u horen,

+ [79^v]

[p. 263]

Dats: ‘Furtum non facies.’
Van desen ghebode ghescreven es
Inden vierden grade hier voren

[p. 264]

Der ghiericheiden al sijn behoren.
Dat VIII ghebod gaf God Moyses:
‘Falsum testimonium non dices.’
Dat machmen dus in dietschen legghen:
‘Dune en salst gheen valsch orconde segghen,
Noch doen segghen, noch begheren,
Die dinen evenkersten mach deren’;
Want die mesdaet es even groot.
Sinte Pauwel seit al bloot:
Also vele mesdoet hi die quaet
Raet, als die doet die daet.
Also saen als een loghene sweert,
Hoe toe comt, wient hulpt of deert,
Als die mont twoort heeft ghesproken,
Is dat achtende ghebod ghebroken.

Dat neghend ghebod staet hier bi:

‘Non concupisces uxorem proximi tui’;
‘Du en salst - na dlatijn bediet -
Gheens anders wijf begheren niet,
Sijn huys, sijn erve, noch sijn goet.’
Nu merct dan oft hi sere mesdoet,
Die met sijns evenkerstens wijf

[p. 265]

In dootsonden deelt sijn lijf,
Of die enich wijf ontleit
Ende neemt haer haer reinicheit
Om ghenůechte oft om haer goet,
Als sulc met crachte of anders doet,
Haer ondanx ende haer vriende;
Of die eens anders huys of lant of tiende
Met vonden ontvinden of ontalen,
Of met onrechte haer erve ontpalen.
Ist datmens niet begheren en moet,
Soe en can die daet niet wesen goet.

Vanden X tleste ghebod

Soe verbiet ons allen God:
‘Non concupisces proximi tui servum,
Ancillam, nec bovem, nec azinum.’
‘Du en sulst van dinen evenkerstijn
Niet begheren den dienstknecht sijn,
Noch van sinen meysniden gheen,
Noch ossen, noch ezel.’ Dats mijn meen
In dit ghebod, dat men niet moet

[p. 266]

Begheren of willen enich goet,
⁺Dat onsen evenkersten hoert toe,
Daer men enich onrecht an doe
Of moyennisse of verdriet of scade,
Dat wi niet en wouden dat men ons dade.
In dit ghebod eest al ghetoghen,
Daer wi God in dancken moghen
Of verwerken met onse gebreken.
Ende nyemant en canre oec in getreken
Enighe poenten van ontscouden.
Wil hi, hi maecht al wel houden.
Ic wilt bewisen ende makent waer,
Dat gheen ghebod en es soe swaer
Van allen X daer wi af spreken,
Si en sijn lichter te houden dan te breken
Ende ghesonder der zielen ende den live.
Ende waer omme willen wy dan, arme keytive,
Emmer doen dat God verbiet?
Hi en behoeft onser doghet niet,
Want niement en mach hem helpen no deren,
Mer wi en moghen sijns niet ontberen
Ende hi verlore ons alte noede.

+ [80^r]

[p. 267]

Daer bi heeft hi ons sijn X ghebode
Ghegheven, dat wy vreetsam souden
Leven ende sijn vrintscap houden
Ende met hen leven na dit lijf.
Nu dinct al over, man ende wijf,
Die na uwes selves wille leven,
Of ghi in enighe poente voerscreven
Broekich of mesdadich sijt,
En betert die wile dat ghijs hebt tijt,
Want alse die tijt overlijt,
Condijs niet beteren daer ghi dan sijt.
God gheve ons cracht, wille ende sin,
Ons selven te hauden hier in;
Of te vallen den swaren val,
Dit comt an ons selven al.

Nu wille ic u voert beconden

Vanden seven dootliken sonden,
Welke dootlijc of daechlijc sijn,
Na dit bescrijft sinte Augustijn.
Somme sonden sijn soe beleghen,
Dat si Gode alle gaen teghen;
Ander sonden sijn soe gedaen,
Dat si teghen den evenkersten gaen;
Ende andre sijn soe becondicht,
Dat daer een teghen hem selven in sondicht;
Dat sal ic u alles claerlijc doen verstaen.

Die sonden die teghen Gode gaen

Sijn van drierehande manieren:
Teerste es, als wy hantieren

[p. 268]

Of aenbeden vreemde gode;
Soe gaen wi uten eersten ghebode,
⁺Dat heet dus: datmen Gode sal
Voer al minnen ende boven al.
Tander, dat wi bi roekeloesheden
Goeds name noemen in ydelheden.
Terde, dat wi en vieren niet
Die heileghe daghe, als God ghebiet.
Sullen wi beteren, dat moet wesen
Metten monde bidden ende lesen,
Begharlijc, met innigher herten;
Dus salmen slaken der zielen smerten,
Die si souden liden moeten.
Sij sijn wijs diet hier wel boeten.

Dander seven ghebode sijn

Gaende teghen den evenkerstijn,
Als: moerden, stelen ende overspel,
Valsch orconde ende te sine rebel,
Vader ende moeder niet te eeren,
Of anders yemans goets begheren
Anders dan die ghebode in houden.
Dese sonden, dese scouden
Moet men beteren met rechten restore
Berade vanden confessore,
Ende met aelmoessen te gheven.

Sonden die di selve an cleven,

Als luxurie ende gulsicheit,
Die saltu beteren met soberheit,

+ [80^v

[p. 269]

Na dat die heileghe leeraers segghen:
Met vasten, met onsaechte te legghen,
Met wollen gaen, met abstinenciën;
Met deser ende ander penitenciën,
Die men doet met spriesters rade,
Soe vercrighet men Gods ghenade
Daer alle verdiente loen sal ontfaen.

Die sonden die teghen Gode gaen,

Als die ierste dri bode voerseit,
Wanneer mense met voersienicheit
Brect ende gheen mesdaet en telt,
Dats hoeftsonde voer Gode ghespelt.

Die sonden teghen den evenkerstijn,

Wanneer si also ghedaen sijn
Dat si hem niet en scaden noch deren
An live, an goede ende an eeren,
Soe moghent daghelijcsche sonden wesen,
Mer scaden si hem an enich van desen,
Soe eest voer Gode hoeftsonde,
Mer niet ghelijc van gronde,
Sulc meere, sulc minre in haren graet,
Na dat groet es die inesdaet.
Dat gaet sere teghen diegone
Die gherne pleghen of sijn ghewone
Maechden te nemen haer suverheit,

[p. 270]

⁺Want alle der sonden ghebreckelecheit
Daer si namaels in mesdoen,
Daer es hi al af occusoen
Ende sculdich, die haer ierst plante den doren.
Die wille wachs hem, hets best ontboren.

Nu hebbe ic u claer ontbonden,
In wat manieren dat men de sonden
Bekinnen sal die men doet dicke,
Ende elc sonde op haren sticke
Gheset ende op haren graet,
Hoe datter in mach luschen quaet,
Also ic belovede int boecs beghin.
Nu willic voert verclaren hier in,
In wat manieren die sondare
Hem mach beteren ende worden clare
Van allen sonden die hem deren,
Ende comen ter ghenaden ons Heren.
Teerste dat moet ommer sijn ghedaen,
Dats dat wi kersten doopsel ontfaen,
Want onghedoopt blijft niemant behouden.
Drie poenten, die dus sijn ghescouden:
Contricio, confessio, satisfaccio,
Die moeten wy dan hauden, hoe so
Dat met ons gaet in enighe saken,
Sullen wi den rike Gods gheraken;
Want vanden sonden die Adam dede
Dwaet ons dat doopsel ende suvert mede,
Maer van ons selfs sundighe daden,
Sal ons God daer af doen ghenaden,

+ [81^r]

[p. 271]

Moeten wi eerst hebben contricio,
Dat es wel recht, ende daer toe so
Moeten wi in confessio gaen,
Dits rechte biechte, ende die moet staen
Met VIII poenten, sal si sijn claer:
Bitter, scamel, gheheel ende waer,
Voerdachtich, willende ende dicke
Ende onderhorich; dit sijn die sticken
Daer biechte bi moet sijn ghedaen,
Salmens voer Gode loen ontfaen.
Men moet oec niet meer daer op micken
Weder te comen tot sondeliken sticken,
Daer men biechte heeft af ghesproken,
Of trecht der biechten esser in te broken.
Hierbi, al gaet die woekenare
Te biechten of te Gods outare
Ende keert dan weder ten quaden goede,
Of andre, die voersiene moede
In onwette sitten te gader,
Haer biechte es verloren ende quader
Dan of si niet en wisten van God,
Want si houden mit Gode haren spot.
⁺Ende van allen dootliken sonden
Ist des ghelijcs. Nu willic gronden

+ [81^v]

[p. 272]

Der biechten poenten: Teerste moet wesen
Bitter, salmen daer bi ghenesen.
Dats ons in die heilege kerke bleven
Op dat selve vers bescreven:
‘Recogitabo tibi omnes annos meos
In amaritudine anime mee.’
Dat dietsch hier af machmen dus sinnen:
‘Ic sal belyën ende bekinnen
Al mine jare in bitterheiden
Mijnre zielen.’ Dats aldus besceyden,
Dat ic die boesheit ende die sonden,
Die ic ye dede in alle mine stonden,
Sal beliën ende Gode vermanen
In bitteren rouwe ende in tranen.
Dus moet die biechte bitter wesen,
Salre die ziele bi ghenesen.
Si moet oec scamel sijn daertoe,
Dats: als ic mijn biechte doe,
Sal al mijn dincken sijn bescaemt,
Om dat ic Gode soe hebbe begraemt
Met sonden die ic teghen hem dede,
Willende ende wetende, daer icken mede
Vertoernt hebbe ende verwrocht.
Dits ons in die scrifture voert brocht:
‘Confusio est adducens gloriam.’
Dat derde poent, als ic vernam,
Dats dat die biechte moet sijn gheheel.
Men vint wel lude die een deel
Hare sonden den pape doen verstaen
Ende daer na tot enen andren gaen
Ende segghen hem dat ander dat si meer weten.

[p. 273]

Dits een scalke biechte ghepleghen;
Al sijn si tweewerf gheabsolveert,
Die biechte es voer Gode onweert;
Oec eest verboden in decretale.
Dat vierde poent es, datmen wale
Voersienlijc die biechte sal doen hoeren,
Ende wel voerdencke langhe te voren
Die sonden die men sal belyën.
Dit staet ghescreven in Jheremiën:
‘Memoria memor ero.’
Teender andre stede steet oec alsoe:
‘Ponite corda vestra super vias vestras;
Peccata reducenda ad memoriam’.
................................
‘Voerdenct ende recht in allen stonden
U herte op uwe voerledene sonden
In uwen weghen, daer ghi sult gaen.
Ghi sult een claer bekinnen ontfaen
⁺Al uwes ghebrecs, daer sonde af comt
Ende daer men om meest sijn verdoemt
Ter hellen waert in pinen comen.’
Dat vijfte poent wil ic hier noemen;
Dats dat men met wille vromen
Te biechten sal gaen die sonden noemen.
‘Voluntarie sacrificabo tibi’;
‘Here, ic sal met willen vri,’
Seit David, ‘di offeren mijn offerande.’
Een dief die leghet ghepijnt in bande,
Al lijt hijt, dat doet bedwanc;

+ [82^r]

[p. 274]

Bedi en heeft hijs loen noch danc,
Want hi doet met onwilligher herten.
Dat seste: Elc sal met volre begherten
Oetmoedelijc hem selven wroeghen
Van allen sonden die Gode misnoeghen,
Daer hi hem misdadich in weet,
A1 bloet, sonder enich ommecleet
Daer om te winden oft te versconen.
Men vint wel lude, als si toenen
Haer sonden, dat si daer na poghen,
Hoe si hen ontsculdighen moghen,
Ende dits mesdaet ende sonde groet.
Psalmista David seit ons al bloot:
‘Quanto peccator plus se excusat,
Tanto Deus plus accusat’;
‘Soe hem die sondare ontsculdicht mere,
Soe vele meer wroechten God onse Here
Daer af voer sinen hemelschen Vader.’
Daer omme en maect u sonden niet quader;
Belijtse recht also ghise doet.
Dat sevende poent es, datmen moet
Decwile biechten, tallen stonden;
Also decke als men doet die sonden
Salmense beliën, tijt en ure.
Hier omme seit die heileghe scrifture:
‘Nichil offendit ita diabulum
Sicut frequens confessio’;
‘Gheen dinc mach bet wederstaen
Den duvel dan decwile biechte ghedaen,’
Want langhe versumen doet vele vergheten.
Men vint vele lude die niet en weten,

[p. 275]

Als si den pape comen tevoren,
Dan gheloghen of ghesworen;
Nochtan en comen si maer eens int jaer.
Och, dit es der zielen een bordene swaer,
Dat men die eene sonde op dander laet
Ende daer af niet te biechten en gaet
Ten tide eert van gherechten comt.
Dat leste poent es goet ghenoemt,
Dat es onderhoericheit.
Die den pape sijn sonden seit,
⁺Sal onderhoerich sijn te doene
Die penitencie entie soene,
Die hem die priester set op dien tijt,
Met rouwen, met willen, met vlijt
Ende met also groten ghenuechten mede
Als hi die sonden te voren dede.
God seit: ‘Qui se exaltat humiliabitur,
Et qui se humiliat exaltabitur’;
‘Hi wort ghenedert die hem verhoghet,
Ende verheven die hem verboghet.’
Daer bi, uter hoverdicheden
Spruten alle quade seden,
Als ic hier te voren vertrac,
Daer ic vanden sonden sprac.

Noch volghen daer VI poenten naer

Der rechter biechten, sal si sijn claer.
Teerste: hi moet weten wat.
Aldus salmen beduden dat:
Weder die sonde mesdaen mach sijn
Teghen Gode of teghen den evenkerstijn
Of teghen di selven. Oec eest waer:

+ [82^v]

[p. 276]

Minder sonde eest stille dan openbaer,
Om dat die sulke mochte sien,
Die oec mesdoen mochte in dien.
Tander poent es: waer omme,
Daer luttel op merken die domme,
Die dicke swaerlike mesdoen
Sonder zake of occusoen.
Soe men sondicht om mynre zake,
Soe meere es der sonden wrake,
Want te mesdone sonder noot,
Die mesdaet es dubbel groot.
Mer es een ghetempteert soe dicke,
Datten die sonden vaen ende bestricken,
Vallet hi, hi biecht ende betert bi rade,
Dat sijn menschelike dade;
Mer sonder vreese altoes hantieren
Sonden, dat sijn sduvels manieren.
Paulus seit: ‘Humanum est peccare,
Dyabolicum perseverare.’
Dat derde poent: dat hi weet hoe
Die sonde is daer hi biechte af doe,
Want men daghelijcsche sonden
Soe mach doen, het worden dootsonden,
Ende sulc dunct dat gheen sonde en sy
Mach men soe doen, al eest ierst vri,
Dat sonde wort int bi ghedueren;
Alsoe ic seide ierst van luxuren,
Dats dat een man met sinen live
Hoeftsonde mach doen met sinen wive,
Dats dat hire ghenuechte anders met heeft

[p. 277]

Dan rechte nature orlof gheeft.
⁺Dus behoert, datmen weet hoe.
Dat IIII: welc tijt dat men mesdoe,
Want mere sonde waert, datmen plaghe
Op vigiliën oft op vastendaghe
Quaetheit te doene ofte sonden,
Dan op andre, simpel stonden.
Tfijfte poent es: in wat steden
Men inden sonden es ghetreden,
Want mere sonde es quade ghewerken
Te doene op kerchove ende in kerken
Oft op andren ghewyden steden
Dan int huys oft opter heiden.
Tseste poent laet ons besien
Vander biechten, dats met wien
Dat men heeft ghedaen die sonden.
Die in huwelike sijn ghebonden
Of begheven in religione,
Met dien eest argher te mesdoene,
Ende met maechden alre meest,
Want sneven si na, soe eest ghevreest:
Hi es oersake van allen mesvalle,
Diest eerst brochte te valle,
Also ic te kinnen gaf te voren.
Daeromme eest vele beter ontboren
Dan maechden te nemen haer reinichede.
Dus eest van allen sonden mede:
Diefte es dootsonde ende verboden;
Nochtan sijnt vele minder sonden uut noden

+ [83^r]

[p. 278]

Te stelen enen riken man,
Die een luttel niet scaden en can
Ende niet en deert, en weet hijs niet,
Dan enen armen, die groet verdriet
Ende groet armoede daer om moeste liden
Ende sijn broot van tide te tide
Moet winnen, daer hi bi sal leven
Ende wijf ende kinder den nootdorst gheven,
Of van ghebreke bidden broot.
Ende diet goet stal, heeft hijs noot
Ende hire hem mede wilt gheneren,
Hi maecht den riken weder keren
Namaels, als hem God beraet
Ende het in sijnre consciënciën staet,
Of sinen erfnamen, ware hi doot.
Dus, al sijn die sonde groot,
Also vele alser min af comt hinder,
Soe es dat beteren hier af minder;
Maer best waer leven onghesondicht.
Doch als die sondare biechte condicht,
Soe sal hi dese poente sesse
Hebben in sijnre ghedinckennisse,
Sal hi ghenade van Gode ontfaen;
Want die een cleet scone wilt dwaen,
⁺Hi moet die ployen al ontvouden,
Oft het sal smitte in hem behouden
Ende vulnisse, hoe zeere ment dwoeghe.
Aldus eest noot dat hem elc voeghe,
Of hi wille te biechten gaen,
Wel te ontvouden dat hi wil dwaen,

+ [83^v]

[p. 279]

Dats dat hi sine conciencie wel clare,
Die menighen winkel heeft in hare,
Met desen VI poenten voerghenoemt,
Als hi voer den priester comt.

Tander poent daer men mede

Comen mach ter zalichede,
Dats recht berou van allen mesdaden.
Alle scande ende versmaden
Die de ziele mach ontfaen,
Can berauwenisse af dwaen
(Si es twater daer men mede
Wort suver alre leelijchede,
Waer berau sonder trane
Heeft ghene macht af te dwane
Claerlijc alder sonden sneven)
Met penitenciën, die ghegheven
Is inder biechten, der sonden ghewach,
Die redelijc es ende men doen mach.
Bi enen pape ic dit op nam,
Daer een vrouwe te biechten quam,
Die levende kint droech al swaer,
Ende hi gaf haer penitencie daer
Te vasten te water ende te broode,
Daer si an quam alte noede,
Want sine mochte svastens niet ghewesen
Ende bat hem dat si mochte lesen
Of almossen gheven voer tvasten,
Mer hine woudet anders niet ontlasten
Noch absolveren, soe wat si bat,
Dan met vastene, ten ware dat

[p. 280]

Si hem zielmessen dade singhen
Of tghelt aen die paesse bringhen.
Die vrouwe wart zeere hierin ontstelt
Ende meende, eer si hem gave ghelt,
Si wouder eer voer vasten, hoe God wilde,
Op dat si spapen ghebod hilde.
Soe wort si vastende boven haer macht
Soe langhe, dat haer ontghinc die cracht,
Ende si ende haer vrucht daer mede
Wel na hadden bedorven bede,
Maer God halp haer; doen hadde sijt siene.
Dusdane papen radic te vliene,
Die de lude met vallen belasten
Sonder discrecie, ist met vasten,
⁺Of met gheven, of met lesen,
Voerder dan si wel moghen ghewesen,
Want God en heischet niemant meer dan hi mach.

Dat derde poent doen ic ghewach,

Dat ons ter zalicheit bringhet toe,
Dats satisfaccio: dat men voldoe
Van allen sundeliken zaken,
Salmen ter zalicheit gheraken.
Dit voldoen es best ghedaen
Ghesonts lijfs, als men mach gaen
Ende men sin heeft ende macht,
Want die kerse liecht bat inder nacht
Die men vore draecht dan achter.
Aldus eest vele beter ende zachter,
Dat een binnen sinen ghesonden live
Hem clare ende al sijn smitte afwrive

+ [84^r]

[p. 281]

Daer sijn ziele es mede belast,
Dan na der doot, als hi es gast
Alles des hi voren helt.
Dan statet in ander lude ghewelt;
Al heeft hi hem sijn last bevolen,
Het vallet dat si decwile dolen
Of dencken: hoe en hadde hijt selve ghedaen?
Ende oec en maecht niemant nare gaen,
Hoe vele dat hijt bevolen heeft,
Als den ghenen diet selve an cleeft,
Want niemant anders selfs en es.
Mer vele lude pleghen des,
Dat si al deen op dander kerven,
Tot dat si comen ant sterven,
Ende dats der zielen een anxt groot,
Want die vrese vander doot
Ende tsceiden vanden eerscen goede,
Dat hem soe vast leit inden moede
Ende dat si emmer moeten laten,
Ende dan die ziecte, die boven maten
Doorquellet dat herte en alle die lede,
Dese drie hebse also zeere bescreden
Ende soe verwonnen, dat si vergheten
Al ande zalicheit te weten
Mer doch ist beter int leste dan niet.
Wanneer den mensche alsoe ghesciet
Dat hi ziec wort, soe doet hi zien
Om enen meester phisisien,
Die hem mach beteren dat hem mach deren.
Soe doet men den ziecken cliesteren

[p. 282]

Ende gheeft hem recepten, cruyt ende dranc,
Daer decwile luttel es an belanc,
Maer macht hem helpen ende hi gheneest,
Hoe ziec, hoe cranc hi hevet gheweest,
⁺Hine soect voort meer ghenen raet
Sine ziele te suverne van sijnre mesdaet,
Mer levet vast quader dan eerst.
Ende es dat evel alsoe meerst
In hem, datten die ziecheit verwint,
Soe en hulpt dat meesteren twint.
Om den pape sent men dan,
Die de ziele ghenesen can
Van alre verdiente sonder pine,
Mer die rechte medicine
Dats boven al een waer berouwen;
Dat can God wel van binnen scouwen,
Al en toecht ment niet van buten,
Want men mach voer Gode niet sluten.
Van node moet daer na dat sijn
Voldoen den evenkerstijn,
Dats recht restoor, diet wel bekent.
Hier op maect men dat testament,
Elc mensch gherne na sinen state,
Daer menich af heeft crancke bate,
Ten ware oft ment met rechten goede
Dade ende dan in hulpen stoede
Daer mede den armen, dies hadden noot,
Soe ontfatet God voer weldaet groot;
Mer trechte restoor moet vore gaen,
Sal die almosse loen ontfaen,

+ [84^v]

[p. 283]

Het si memorie, gifte ofte rente;
Dits tslot van rechte testamente.
Nu vraghet men, hoe die woekenare
Restoor sal doen moghen clare
Van sinen onrechten ghewoekerden goede.
Ic wout hem segghen die verstoede:
Hem hoert toe, dat hi ontbiet
Van wien hi tonrecht heeft yet
Met lenen ghecreghen, alsoe verre als hise kent, -
Dus moet beghinnen sijn testament -
Ende ghevent hem wider des hijt vermach;
Tenden sijnre macht heeft hijs verdrach.
Mer sijn herte sal altoes staen
In rouwen van dat hi hevet mesdaen,
Ende hadde hi meer, dat hi meer gave
Den ghenen den hijt ghewoekert heeft ave;
Ende blijft hem oec enich goet
Boven dien dat hi voldoet,
Dat sal hi bi sijn priesters rade,
Op die ontfermighe Gods ghenade,
Almoessen gheven der heilegher kerken,
Op dat haer doogdelike werken
Den ghenen ende hem te staden staen,
Dies van rechte loen sullen ontfaen
Ende die hi niet te vinden en weet.
⁺Voert sal hi wesen bereet,
Dat hi vort ane om ghene zake
Weder dat goet an hem en trake,
No sulke neringhe meer an name,
Of hi ghenase van sijnre mesquame,
Als hi hadde ghedaen te voren;
Want anders soe waert al verloren

+ [85^r]

[p. 284]

Dat hi gave, groot of clene
(Tsiere zielen bate ist dat ict meene).
Had hi dat in sijn ghedochte,
Of hi ghenase ende vermochte,
Dat hi ter neringhen of ten goede
Begheerde weder ende daer na stoede,
Niet meer bate quame hem daer of,
Storve hi, dan dat menne int kerchof
Graven soude; dit waert al.
Ende al dat goet, groot ende smal,
Dat sijn erfnamen na hem besitten,
Dat salse besondighen ende besmitten,
Ende sullen varen, eest wijf of man,
Also qualike als hi diet ghewan,
Van ore ten ore, ten tienden lede;
Scrifture lieghet of dits waerhede.
Elc sie voer hem wat hi doet,
Die bruyct of besit onrecht goet.
Nu, wat sullen die ghene pleghen,
Die tgoet qualijc hebben vercreghen
Ende qualijc hebben overbrocht?
Ja, sulc rekenet voer een ambacht:
Drinken, dobbelen, oncuysheit driven,
Wijf mit manne, manne mit wiven,
Poytierscap, stelen, valsch voerdeel, spel,
Qualijc ghewonnen, verteert niet wel,
Quaet gheniet, quade herberghe houden,
Dit sijn al vreemde sonden ghescouden.
Want niet die principael allene,
Mer die herberghe hout al ghemene,

[p. 285]

Dat spel of die sonden
Die men daer in drijft tot menigher stonden,
Ende dan in vulre, sondegher oneeren
Dat goet qualike verteren
Ende in aermoeden sterven moeten,
Dat sullen si voer Gode dus boeten:
Een recht berou uut herten gronde
Met tranen, dat dwaet af alle sonde;
Gheeft hi dat, hi gheeft gnoech.
Want God, die sijn cruce droech,
Vergaf den dief ter rechter hant
Met sinen berouwe der sonden bant,
Doen hi hem ghenade bat;
⁺Alsoe wil God noch al dat
Vergheven, wilmens hem vermanen
Met rechten rouwe, met heten tranen,
Dat men mesdaen heeft in dit leven,
Want die niet en heeft, die en mach niet gheven.
Daer om een recht berou ten lesten
Maect voer God alle dinc ten besten.

Men pleghet oec in menich lant,

Datmen den zieken gheeft in die hant
Een wassen kerse, bernende clear,
Ende enen penninc daer in, al daer
Hi cranct of leghet op sijn verscheet.
Dat meent dat hi soe is bereet,
Van allen sonden also claer
Als dat liecht dat bernet daer,
Ende met dier claerheit in ganser gheloven
Wil hi ter claerheit varen hier boven.
Die penninc bediet oec, dat hi

+ [85^v]

[p. 286]

Van alre scout es also vri,
Hadde hi yemans goet enen hellinc,
Hi gaver hem voer enen penninc.
Mer sulc biet den penninc opwaert,
Al bode hi een selver paert
Of een gulden, also groet als men nu rijt,
Hine vergolde niet opten tijt
Al dat hi van rechte sculdich es,
Ende wat onderwint hy hem dan des
Dat hi den penninc opwaert biet?
Het ware beter, dade hijs niet.
Al maect hi Gode enen vlassenen baert,
Hi vaert ten duvelvolen waert
Mit sijnre kerse, met sinen brande;
Recht also Cayms offerande
Gode bequame was, die hi dede,
Soe es kerse ende penninc mede.
Want die nu die werelt hanteert,
Hoe recht wel hi hem regneert,
Hine cant soe maken no bedriven,
Hine sal enen penninc te cort bliven;
Vergave God dat niemant ghinghe daer boven!
Mer salmen die heileghe scrifture gheloven,
Men moet al weder gheven soe claer,
Dats niet en ghebrect een haer.
Ja, die ziele, na dat wi lesen,
Moet also claer van sonden wesen
Als dat oghe van stubbe sy,
Sal hi Gode comen by.
Daer omme is die biechte goet,

[p. 287]

Want si alle smette af doet,
Want soe wie wel biechten gaet
Ende penitencie ontfaet
Mit berouwe van sijnre mesdade,
Al storve hi heer hi voldade
⁺Sine penitencie ende sine soene,
Des hi wille hadde te voldoene,
Often God hier liete leven,
Nemmermeer wort hi verdreven
Vander ontfermigher Gods memoriën,
Hine salne ontfanghen in sijnre gloriën.

Sterft dan die mensche, alsoet al moet,

Soe duncket den pape goet
Datmen bega met messanghe,
Op dat hi den offer ontfanghe.
Hoe hi sterf of wat hem let,
Des hi te sijn testament beset
Ende hine daer in wel bewaert,
Hi acht luttel waer hi vaert.
Die meeste menighe es dus ghedaen;
Mer sullen si voer Gode volstaen
Daer mede? Dat es mi verborghen.
Doch ic laet hem selven sorghen;
Si weten den wech gaen, of si willen.
Die maghe sijn oec goet te stillen,
Die tgoet na hen selen deilen;
Moghen si den pape die ziele bevelen
Ende graven den doden, hets ghenoech.
Maer hi die alle die zierheit droech
Ende dient ie was al onderdaen,

+ [86^r]

[p. 288]

Leit daer hi en mach rien no gaen.
Men draechten, ende die ghebueren gaen mede
Om offeren, dat es nu die zede;
Elc offert daer der zielen te baten,
Dats een werc van karitaten.
Ende neemt, of die dode lichame
Sine ziele met enigher mesquame
Belast hadde met onrechten goede,
Dat noch onghebetert stoede,
Dat willen si metten offer quiten,
Met haren penninghe, met haren miten
Sulke lude pleghen oec mede
Te offeren van rechter zede,
Soe wanneer dat si misse horen,
Maer gherne bringhen si te voren
Den quaetsten penninc ten pape waert.
Dese maken Gode enen vlessenen baert,
Mer si doent om der werelt name.
Dese offerande es Gode bequame
Also hise van Caym begherde,
Daer die vlamme af sloech in derde.
Hine hadde gheen onrecht goet nochtan,
Want doen en waren meer wijf no man
Dan sijn vader ende sijn moeder,
Sijn twe susteren, hi ende sijn broeder;
Van wien moch hijt dan hebben ghehad?
Maer het ghesciede allene om dat
⁺Hi metten refuse van sinen lande
Gode wilde doen offerande.
Hi nam eenen arghen scoef onclaer
Om te offeren opt outaer;

+ [86^v]

[p. 289]

Dat dede die vrecke ghierichede.
Noch hebben sulke die zede,
Die trefuys van haren penninghen
Gherne ten outare bringhen,
Ende recht also si Gode begaven,
Also sal hise wider laven,
Ist in almossen oft in offerande.
Maer toffer dat voer Gode sal standen,
Dat doet sinte Matheeus verstaen
Int ewangelie: ‘Alstu sult gaen
Ten outaer dijn offer bringhen,
Bedinct di oftu enighe dinghen
Van onvreden mit dinen broeder heefs;
Keer wider eer du dijn offer gheefs
Ende maect met hem een soene gave,
Dan offerstu Gode een lieve have,
Ist offerande oft ghebet.’
Als wi niet met hoeftsonden sijn besmet
Ende wi in caritaten staen,
Soe es ons offer van Gode ontfaen.
Als oec een sijn offerande doet
Ende onder hem hevet onrecht goet,
Hoe sal hi Gode daer mede eeren,
Hine moet tonrecht ierst wider keren?
Hoe salic scoone dwaen mijn anschijn
Mit minen handen die slijckich sijn?
Clare di selven, soe kent di God,
Ende en ghift hem niet tquaeste lot,
Also die vrecke Caym dede,
Ist almoesse, offerande oft ghebede.
Ghevet minnentlike, gherne ende goet,

[p. 290]

Alstu wils datti God wider doet,
Na dijn vermoghen ende anders niet,
Want God den wille binnen siet.

Dese messe over den dooden

Sal doen, als over scout gheboden,
Die prochipape selve, oft hi
Die die kerke bevolen si,
Om dat hi es sijn prochiaen;
Mer dander mach een cappelliaen
Doen bi beden of bi mieden;
Mer over gheenrande lieden
En mach die cureyt sijn leven duere
Doen misse dan in sijnre cure
Behoren; dit es een recht bescreven.

Nu vint men sulc die in haer leven

Bi machte of hulpe van loesen heren
Dat volc roeven of transineren,
⁺Of ander die met onrechten vonden
Haer ghebueren haer goet af stonden,
Met stelen, met woekeren of mit voercoepe,
Ende bringhens also vele te hoepe
Ende houdent also langhe onder,
Dat sine weten hier no gonder
Hem weder te gheven, dien sijt af nepen,
Ende worden also begrepen,
Dat si stichten cappelriën
Oft gasthuse, oft outare doen wiën
Bi haren confessoren rade
(Diere meer baten af hebben dan scade),
Ende wanen Gode voldoen daer mede.
Mer salmen liden die rechte waerhede,

+ [87^r]

[p. 291]

Al daden si alle die messen singhen
Die men soude moghen volbringhen
In hondert jaren in allen straten,
Ten soude hem niet een hellinc baten
(Ten ware altoes buten gheseit
Die grondelose Gods ontfermicheit,
Of der gheenre daer tgoet af quam
Ende die ment met onrechte af nam,
Ende hadden ghehad verduldichede
Ter tijt dat men hem onrecht dede,
Ende Gode om ghene wrake en baden).
Mer die weldaet entie ghenaden
Sal den ghenen tebaten comen,
Die men tgoet af heeft ghenomen,
Tot dat onrecht es ghedaen;
Ende sciet daer iet over, dat sullen ontfaen
Sine naeste vriende, die tsijnre noot
Hem bi bleven totter doot.
Mer eest goet wel ghewonnen,
Soe sal hem God daer gracie gonnen,
Dattie weldaet entie misse
Sijnre zielen sal doen verlatenisse,
Ende tot sijnre ghenaden ontfaen.
Al ware oec quaet die cappelaen
Die de misse over hem dede,
Te minder es Gods ontfermichede
Daer af niet van enen cave.
Ghelijc dat men den armen gave
Broot om die minne van Gode;
Al sent ment met enen quaden bode,
Tbroot en salts te wers niet smaken

[p. 292]

In die hongherighe kaken.
Also es die messe oec mede,
Al ware die pape quaet diese dede,
Op dat die dode die volcomenheit
Vanden drie poenten vore gheseit
Hadde, die ter zalicheit hoeren.
Mer over dien ghenen die es verloren
Soe en ghebiet die heileghe kerke
Ghene caritatelike ghewerke
⁺2705 Te doene, noch minre, noch meere,
Want si sijn ghetorment zeere
Met ewigher pinen sonder verlaet,
Dat hem mach hulpen ghene weldaet.
Mer over die in purgatoriën sijn
Salmen cleeder, broot ende wijn
En andre weldaet doen den armen.
God sal bi sijnre ghenaden ontfermen
Der zielen ende doense verbliden
Ter gloriën, daer wi al toe tiden
Ende daer wi allen ghemaect toe waren.

Nu willic sonder sparen

Gode van sijnre ghenaden dancken,
Dat hi minen armen sin ende crancken
Soe hevet bestiert, dat ic dit werc
Volbrocht hebbe, arme, sondighe clerc,

+ [87^v]

[p. 293]

Bi sijnre ghenaden, met mijnre pinen,
Als ic best can na den latine;
Twelke in heeft ende albisondert
Der verse XXIX hondert.

Opschrift (Hier beghint enz.) met rooden inkt in B, ontbr. in L. - 1 G in B en L m. rooden inkt. L. so biddic in myn b. - 2 L. hy verlichte - 3 volcomen, l. mach volcomen? - 4 B. an ghemen - 3,4 L. Cracht verleene ende ghewelt Te dichten daer ic toe ben ghestelt - 4-7 beslaan in B 6 regels, daar de groote beginletter G niet genoeg ruimte overliet om op elken regel een vers te schrijven. De regels eindigen aldus: ghe, talen, eest, schine, in, setten - 5 L. dietscher - 6 B. Als; n schine L. cleen weerc aenschyne - 7 L. dat ic daer - 8 L. me sal - 9 L. keeren - 10 L. volghen willen mynder leeren - 11 L. onser moeder - 12 B. sterroeder L. weghe syn ende ons s. - 13 L. die roviere - 14 L. sy in my - 15 L. haerder - 17 L. Selc; gheert - 18 van enz. in B en L onderstreept, maar blijkens den inkt is dit pas later geschied. L. ypren jan de - 19 B. S m. rooden inkt. L. ye began - 20 L. als ic - 21 B. Daer der; werelt genuechde onderstreept (als boven). - 22 L. binnyc af ghetrecht - 23 B. tbeghere L. is een begheren

24 L. bescriven - 25 L. Daer in dat hy te misdoen - 26 L. aensyet - 27 L. me menteneert - 28 L. So hebbic ghe oerdeneert - 29 L. scriven - 30 L. nieuwen dochtrinael; beide woorden in B en L onderstreept (als boven). - 32 L. dat ontbr.; misdoet - 33 L. ict vinde int latyn - 34 L. So saelt hier int dietsche syn - 5 L. boech - 36 B. Achter sijn staat onderstoet, maar dit woord is doorgestreept. L. onder soech - 37 L. Dat eerste boec sal u - 38 L. seven doetlijc - 39 L. Elcken - 40 L. misdaden - 41 L. leeren - 42 L. tien g.o. heeren - 43 L. jeghens misdoet - 45 L. Wat dat sijn daechlijchse - 46 L. welc dat die; doet - 47 L. pertien (pertiē) is van drien saken - 48 B. Die die den L. salic - 49 L. en voldoen - 50 B. heeft ghepogen L. Van den sonden - 51 L. hoe dat hem oech - 52 L. moghen biechten - 53 L. Myt VIII p. min of mee - 54 L. so sallic u bescriven die twee - 55 L. Die daer b.

57 L. oech - Tusschen 57 en 58 in B: Die der biech volgen na, maar m. rooden inkt doorgestreept. - 58 L. So sal - 59 L. ende van selken - 60 L. lieden in haer ende m. - 61 L. keersen die men gheeft - 62 L. Den sieken daer den pennich - 63 L. den doden - 64 B. bate of boete heeft L. hy daer - 65 L. En d.m. so wort des boechs een ...; de rest van den regel is weggesneden. - 66 L. sende - 67 L. boech - 68 B. spieghel enˉ sonde, door een latere hand onderstreept. L. Twelc wel mach haten den spyeghel van ... ; rest weggesneden. Door een latere hand is sondē boven den regel geschreven en den enz. onderstreept. - 69 B. Of doctrinael onderstreept (als boven). L. Oft d.i. rechter manieren nam. .; rest weggesneden. Onder manieren staan stippels; doctrinael onderstreept (als boven). - 70 L. macht t.z. vramen - 71 B. scouwen L. Hen allen die die s.w. scuwe.; rest weggesneden. - 72 L. dicht - 74 L. behoeren - 75 L. hem aen dit werch bekeeren - 76 L. Nu beghinne ic dit ter g.e. - 77 S in B en L m. rooden inkt. L. Sommyghe quaetheyt ende sonden - 78 L. so gheemeyne nu ten stonden - 79 L. sweren ydel sprake - 80 L. Dat die lieden nu g.m.e. mak. .; rest weggesneden. - 81 L. Int sweren of intversweren sy sweren w... ; als boven. - 82 L. Ocharmen dat is al te zwaer

83 B. niet als een, maar de eerste e van een is doorgestreept. L. leeke oec els niet en m. - 84 B. Dat hoe L. Dan goe dat l.p. en c. - 85 L. so maken sy hoer o. - 86 L. Hem dincke dat sy niet en misdoen - 87 L. Och leyder aldus so l.d.b.d. blin... ; als boven. - 88 L. Het begin van dezen regel (Ende) en van de volgende tot vs. 110 is weggesneden; hier begint n.l. de achterzijde van het 1e blad. allenden - 89 Papen, l. Die papen? L. .ie papen sijn so v. sijn moghen - 90 L... edicken tware of dorren toghen - 91 L... nt sy d.t. sijn - 92 L. .ie selve sermoene die sy preken - 93 L. .ie bringhensy in scoenen exemplen voert - 94 L. .ie ghenuechtelijc sijn ghehoert - 95 L. .nde bequamelijc; sijn ontbr. - 96 L. .y moeten - 97 L. .ie leven; lieden - 98 L. .lc merch w.d. wil bedieden - 99 L. .c en secht om eenen niet alleene - 100 L. .och twee n.d.i. niet en meene - 101 B. Achter niemant staat een ander woord, maar doorgestreept en daardoor onleesbaar. d' buten L. .er op hen a.e. niement d' buten - 102 L. .ie die wareyt; de c van decken is boven den regel geschreven. - 103 Beginletter in B en L (voor zoover zichtbaar) m. rooden inkt. L. .y vinden - 104 L. .adat seyt - 105 L. .at dode werke - 106 L. .och; ist - 107 L. .er l.w. dat is noch meer - 108 L. .at en sterft nimmermeer - 109 L. .u verstaet; hier of heyt - 110 L. .o wie dat in doet sonden leyt - 111 L. bloet

112 L. doet - 113 B. hoeftsonden, maar hoeft is doorgestreept en doot er boven geschreven. L. wie dat leeft in doet sonden - 114 L. Es doet al voede hy indien s. - 115 L. arme menschen die leven - 116 L. Maer worden daer - 117 L. Ende als hy dan in g. waer b. - 118 L. So hadden die almossen haer crach g. - 119 N in B en L m. rooden inkt. - 120 L. doetsonden - 121 L. oerbaer dat sy - 123 L. saken so is dat g. - 124 L. doghet - 125 L. Dat yerste; bekinnen - 126 L. winnen - 127 L. Den andren oerbaer - 128 L. meerdren dat ertsche g. - 129 L. Dat derde sy weerstaet - 131 L. is sy gheeft - 132 L. Den mensche g. - 133 L. maechic u bekent - 134 doet ontbr. in B en L. - L. mindren - 135 L. Die die ziele - 136 L. omme so eest altoes - 137 L. tot allen s. - 138 L. laghe een mensche in doet sonden - 139 L. Weldaet hem altoes hoe dat coemt - 140 B. desen vieren v'noemt (vgl. vs. 233: vorsienre; vs. 290: vorseiden) L. In eeneghen vanden viven vroemt - 141 L. Maer; doet sonden - 142 L. eenich - 143 L. weldaden alle gader

144 L. voer - 145 L. boech der eeweliker hoghen - 146 L. wytvercoren instaen in voghen - 147 B. wyt plamen, maar het eerste been van de m is doorgestreept en er staat een punt onder. L. Eewelijc sonder wyt planen, maar y is doorgestreept. - 148 L. Dat mach elc - 149 E in B en L m. rooden inkt. L. Elc mensche die sijn jaren volleest - 150 L. dat sacrament - 151 B. es hi L. Des dopsels hy is s.v. node - 152 B. kinde L. kenne die tien g. - 154 B. dat hi, maar hi m. rooden inkt doorgestreept. - 155 ontbr. in B, ingevoegd naar L. - L. doet sonden - 156 L. dietsche - 157 L. dat daer - 158 L. Elc sonde op horen g. - 159 L. hoverdie nyt ghyericheyt - 160 B. ende gus, maar gus doorgestreept. L. Traecheyt luxurie onchuysheyt; ende gulsicheit ontbr. - 161 L. Gulsicheyt gramscap - 162 L. Toebringhen in woerden - 163 L. seven; bloet - 164 L. syele brenghen totter eewigher doet - 165 L. so scrijftmen - 166 L. doetlike - 167 L. Daer ons god alle moet behoeden voren - 168 L. seldy v.d. hoverdien hoeren - 169 H in B en L m. rooden inkt. L. dat is - 170 L. En een - 171 L. Ende onverdraghelijc - 172 L. Met; inden

173 L. Ende by allen s.w. sijt beghin - 174 L. so cam die doet - 175 B. wike L. ynghel - 176 L. Sinen ghesontmaker i.h. - 177 L. Nabigodonosor - 178 L. Die vehief hem op d.h. - 179 L. zeere in sijnder m. - 180 L. seyde - 181 B. over luden L. u rike dat sal - 182 L. Ghy sult versteken worden i.c.t. - 183 L. wostine - 184 L. Dat sal zijn d.c.d. - 185 L. Ende sult gras eten - 186 B. wyt lates L. Toet dat ghy hoverdye uyt u laet v. - 187 L. zelen; zeven - 188 L. Eer ghy sult comen tes m.l. - 189 B. wilst L. Oft dat ghy oec god kennen selt - 190 B. gebielt L. so ghebielt - 191 L. Ochlacen dat volc is nu h. - 192 L. In so vuulder (wulder) hoverdien ghetreden - 193 yemant es, wellicht om het metrum te lezen: es yemant L. is yement op aerdrike - 194 L. hout voer synsghelike - 195 L. En dat is een vreeselijc l. - 196 L. Want daer staet - 198 L. niement in hem dit enbeseft 199 B. U m. rooden inkt. L. Uut d.h. so spruten quade - 200 L. VIII telgren op VIII grade - 201 B. laticht L. noemt dat laet ic sijn - 202 B. heeft mense L. Maer aldus so heetmense - 203, 204 L. Vana gloria elacio insolencia contencio Contumelia contemptus presumcio inobediencia; aldus ontbr.

204 B. contemcio; inbediencia - 205 L. Dus hebben wider VIII - 206 L. VIII - 207 L. Van desen son sijn die I^te graet - 208 L. Is ontbr.; dat wel verstaet - 209 vander, l. van deser - 209, 210 L. Tbekennen van desen Sonden dat mach wel wesen; Als enz. ontbr. - 211 L. uterghelike - 212 B. tan is boven den regel geschreven. L. begheert hy i.a.s. - 213 L. Voerdel en te sijn - 214 L. Dit is - 215 L. D m. rooden inkt; Den andren graet heet - 216 L. Desen exponeric - 217 L. een mensche hem verheft alleene - 218 L. allen andren die ghemeene - 219 L. Die ontbr. - 220 L. Dat is - 221 Wellicht om het metrum te lezen: D.d.g.h.v.n.L. D m. rooden inkt; D.d.g. die hier volghet na - 223 L. lieden - 224 B. blien - 225 L. ordeneren - 226 L. sonderlinghe - 227 L. Dat nu is t.k.g. - 228 L. te sijn - 229 B. datmense ontbr., ingevoegd uit L. - L. prijst - 230 L. heet - 231 B. Eōtēcio L. Dontencio so heet; D m. rooden inkt. - 232 B. deser L. es ontbr. - 233 B. Hi vorsienre een willicheyt L. voersiender eewillicheyt - 234 B. scridene L. striden jeghen

235 L. weet het es - 237 L. C m. rooden inkt. - 238 L. den vijfsten - 239 L. Dat is als ic jeghes eenen meerdren - 240 B. te kinnen, verbeterd naar L. - L. stelle t.k.o. eenich stic - 241 B. Weder si l.s. L. ofte - 242 L. Hoe scone r. of goe claer - 243 legghen, l. legghe of met L: mach leggen - 244 L. immer an my seggen - 245 L. wil - 246 L. Dit is; clergyen - 247 L. Den sesten graet heet; D m. rooden inkt. - 248 L. Die; bedueden aldus - 249 L. Neersteliken w.d. mercht - 250 B. Als dic (d doorgestreept) te te; achter enich staat doorgestreept dinc L. eenich werch - 251 L. icht verswime by rokeloesheden - 252 ontbr. in L.; l. P. in ere h? - 253 L. qualic bestiers, maar de laatste s is doorgestreept en t er boven geschreven. - 254 B. De eerste r van werder is boven den regel geschreven; ghecorregeert L. Ic en worder niet of ghecorrengiert - 255 L. Dat icht late te doen aldus - 257 L. D m. rooden inkt; maechic - 258 L. yement - 260 L. daer of wil - 261 L. Als of hijt eerst h.v. also - 262 L. hoverdie; presumcio - 263 L. Den achsten; D m. rooden inkt. - 264 L. Die heet irreberencia - 265 L. niet en mach

266 L. of brinc voer o. - 267 L. van yement die onder hem es - 268 B. Achter Dats staat ire, maar m. rooden inkt doorgestreept. L. Dits - 269 L. coemt - 270 L. Dats overhoericheyt - 271 anderen, l. auderen of ouderen L. .wen andren broedren of betren te zine; beginletter is weggesneden (hier begint de achterzijde van het 2e blad) - 272 B. trechken L. twee - 273 L. behoeren inden laesten g. - 274 L. van hem beyden - 275 L. Dese VIII al uter hoverdien s. - 276 L. Ende salmen dat ware hier af niet s. - 277 L. Want dese - 278 L. So worden g. sy worden doetsonden - 279 B. wyt L. Ghelijc der gheender uut wien sy spruten - 280 L. Ende hier na so willic u besluten - 281 L. sy sijn ende weltijt niet - 282 L. kinder - 283 B. es ontbr. L. Oft yement so claer is mercht o.d. - 284 L. is in eenich v.d. besmyt - 285 L. terpaesghen - 286 B. sum'ene L. suveren d. conciencien g. - 287 L. So en brencmen d.p. els niet voren - 288 L. Dan heē (l.he'e) ic hebbe g. of g. - 289 B. Achter letten staat doorgestreept noch L. woerden - 290 L. eenich; voerseyden - 291 B. G m. rooden inkt. L. .hyericheyt is tempeest v.m.; de laatste e van tempeest is boven den regel geschreven. Doordat er een stuk v.d. rand is afgescheurd, ontbr. het begin van dezen regel en van 293-299. Daar de beginletter van 291 waarschijnlijk 2 regels besloeg, is die van 292 bewaard gebleven. - 292 B. Achter ghelde staat en, maar doorgestreept en oft er boven geschreven. L. of

293 L... ghecrighen - 294 L... e herten hoesy dat ghelt moghen rapen - 295 L. .eder met rechte so qualyc; y schijnt in i veranderd. - 296 L. .it is; aerderijc - 297 B. regneren; tiiden, maar van ii schijnt y gemaakt te zijn. L. .eere regneert nu ten tiden - 298 L. .c salt - 299 B. wyt L. .oe vele graden dat hier uut comen - 300 L. nomen - 301 L. so heet - 302 L. Symonie - 303 B. Achter hiet staat doorgestreept bursa L. heet - 305 B. wijfte L. hiet ontbr. - 306 B. hiet ontbr., ingevoegd uit vs. 307 om het metrum. L. Die seste heet - 307 B. VII hiet (zie vs. 306) L. Die sevende; de laatste i van judicia boven den regel. - 308 L. graden - 310 B. vreselike benijn L. vreeseliker - 311 L. So en was t.z. behof vonden - 312 B. anderen scouden, verbeterd naar L. - L. andren - 313 L. So moghen; ontbinden - 314 B. zielen die sonder si, maar die en si zijn doorgestreept; si binden L. Der zielen zonden sonder - 316 L. Dat so moetmen ymmer - 317 L. der papen hanct gheleyt opt hoet - 318 L. En helpt daer z.n.d. gheloft - 319 L. is so - 320 B. sonde al L. Al waren der sonden el ne gheine - 321 B. Daer allene verbeterd naar L. - L. alleene - 322 L. die menighe

323 L. So - 324 B. Achter Int staat beghin, maar m. rooden inkt doorgestreept. tbediet - 325 L. A m. rooden inkt; dat is - 326 L. ghiericheden - 327 L. Dats als; gheven - 328 L. eenen - 329 L. Ende dan so eest hem nader ghiften leet - 330 B. Dat hem die peninch om werelt ere; volgende regel ontbr. Blijkbaar heeft de afschrijver, misleid door hetwoord peninch (l. pennich) in beide regels, de 2e helft van 330 en de 1e van 331 overgeslagen. De verandering van peninch in pennich, dat er graphisch zeer dicht bij staat, wordt gesteund door L, waar het in beide regels voorkomt. L. saent - 331 L. om der warelt eere - 332 L. gheenen danc so en weetshem ons heere - 333 L. Al doet hijt i.c. - 334 B. dat hij soude L. hyt - 335 L. en comt - 336 L. der warel eere begheerten - 337 L. D m. rooden inkt; graet als ic versta - 338 L. Die so nome ic - 339 L. Dese - 340 L. In gheleerden hoven ende inkerken - 347 vorstiven, l. versterven? (meer, maar) - 352 B. spicken - 341-354 luiden in L als volgt:

Waer dat woent een gheestelijc prelaet,
Daer moechdi vinden desen staet.
Want als beneficiën worden ghestelst¹⁾inkerken,
Men gheefse dan gheenen armen clercken,
Maer om eere, ombede, oft om ghelt,
So zijn die beneficiën nu alle ghestelt;
Al dus danighe sonden noemtmen simoniën.
Wy sien oec mede in canisiën,
In abdiën, meerder ende minder,
Dat sijn alle rikelieder kinder
Die dit gheestelijc goet besitten;
Want die en moghen diken noch spitten,
Want sy sijn teeder, sy en moghen niet werken;
Men doet se crunen, dan sien al clercken.

1) Onder ghestelst staan stippels.

1) Onder ghestelst staan stippels.

355 B. Er schijnt oorspronkelijk proeven gestaan te hebben, maar de n is in r veranderd. L. Diese proeft en doet - 356 L. veers of - 357 L. men leert incleinen scolen - 358 B. siet L. Die ontbr.; Leeke die die - 359 L. Houden dit in h.s. - 360 L. misdoen en is in - 361 L. segghen dat tot elker stonden - 362 L. Waren die dinghen so groete sonden - 363 L. die papen - 364 L. soudent selver - 365 L. So; ghemeenlijc - 366 L. Daer gaen de blinde al c.w. - 367 L. Ende leen deen den andren - 369 L. oerdel - 370 L. Dan zelen haer w. hem v.a. - 372 B. jobs L. johs boeke - 373 L. Die scrijft t.e. mensche ende niement - 375 L. leke luden zelen v. ende m.

376 L. Der papen woerden - 377 B. ghebrech; achter dat staat doorgestreept sal L. Maer h. ghebreke die zelen s.v. - 378 L. ydel - 379 L. D m. rooden inkt. - 380 L. datmen sal scuwen alle quaetheyt - 382 L. So; ghiericheyt - 383 B. si te vele van hare L. spraken sy van haer - 384 L. So nepen sy hem - 385 B. belent L. ghekent - 386 B. maechtent testament, maar de laatste t van maechtent is doorgestreept en dat er boven geschreven. L. selver maechten - 387 L. prochianen siec - 388 L. ondanckes ende haren m. - 389 B. Achter Waest staat doorgestreept ghe L. Het was bezeghelt - 390 L. Eer hy hem dat s. wilde g. - 391 L. selken kabelaen - 392 L. eender zieken wil g.; de eerste e van zieken is boven den regel geschreven. - 393 L. Ende men h.n.e. wil - 395 L. So g.h. claghen ende bidden zeere - 396 L. heere - 397 L. desen sacramente - 398 L. Daer me ghecrighen; rente - 399 L. maken daer gode omhem te vercopen - 400 L. Noch sijn daer onder j. met h. - 401 L. xpˉs ghinchy noch opter eerden - 402 L. V. doden ende hem doen groete onweerde - 403 L. Opdatter - 404 L. jammerliker blamen - 405 L. heetent g.p.

406 L. In hemselven sijn sy - 407 B. Achter Desen staat door gestreept graet es gestelt L. Dese selve g. is: D m. rooden inkt. - 409 L. hoeren dat woert - 410 L. quisteerders die al omme lopen - 411 L. gheloven vele oflaets e. schelden - 412 L. Das menschen - 413 L. Wee hem allen ende groet tot harer s. - 414 B. wytsanden L. den ghenen - 415 L. sijt tvolc - 416 B. tuijschen; ont is boven den regel geschreven.L. Ende h.g.a. tuysghen - 417 L. D m. rooden inkt; heet - 418 L. int latijn ontbr. - 419 B. Vóór men zijn twee letters uitgekrabd. L. Dat is a.m.m. ontfanct of - 420 B. datmen L. dan men ierst g.h. - 421 L. is die selke die hem g. - 422 L. bitmen hem t.e. hy en wigherthet niet - 423 L. wilmen hem een ander hoesheyt d. - 424 B. Achter rocken staat doorgestreept oft L. cousen; of - 425 L. D.n.h. wel maer hy en wil n. wukeren - 426 B. cloeckener L. voerden - 427 L. gheeft hy wil al meer - 428 L. die zelke w. eenen andren - 429 L. hem; inde hanct - 430 B. huijs l. huse; lanct - 431 L. derdendel beter is - 432 in coop, l. naar L: een coop? L. D.h. eenen coep te j.g. - 433 B. Wat d.g. - 434 L. Macht; daer opt - 435 B. sijn tijt, verbeterd naar L. - L. so is

436 L. bruket (brukēt, maar de streep boven e is doorgeschrapt) tgoet daer voren - 437 B. tghenoc L. Al d.b.e. al dat ghenoet - 438 L. Vanden goeden voer dat overscoet - 439 L. Als vander - 440 Over dunct, l. Mer mi dunct? B. die wel L. My dincke - 441 L. Dat w. is of - 442 B. ander graet L. is daer noch eenen andren r. - 443 L. oude l.o. van j.k. - 444 L. ledichganghers - 445 L. Hoer goet of g.a. en c. - 446 B. quanchuijs L. quanshuys - 448 si, conj. praes. De regel ontbr. in L. - 449 B. van (vóór achte) is boven den regel geschreven. L. den selken van achten den selken van eenen, maar onder eenen staan stippels en viven is boven geschreven. - 451 L. hem des woekers - 452 L. dusent eenen - 453 L. So saelt v.g.w. wesen - 454 L. alden - 455 L. r. ende c. - 456 B. Achter Si stond eerst sullen, maar dit is veranderd in sijn L. vraken ons heeren - 457 L. salt tgoet w.m. voerspoede - 458 L. aventuren e.m. gode - 459 L. god daer of v.l. - 460 L. Ende mer een der naeldewert goets of ontfa. .; de rest is weggesneden. - 461 L. Zekers o.g. datmen eenen andren leent - 462 L. Het is; meent - 463 L. rechters - 464 L. Hoe swaerlijc dat ghy - 465 L. lidet en b.i. eender zede - 466 L. Daert tvolc

467 L. da.. .od; eenige letters zijn onleesbaar door een vlek; plac - 469 L. al merthy lanc - 470 ontbr. in B, ingevoegd naar L. - 471 B. der woekers L. is; broder - 472 B. alden is veranderd uit allen L. zeere (ze'e) heeft den loep - 473 L. comescapen - 474 L. Maer nu men quansuys n.w. en moet - 475 L. Om der boeten wille - 476 L. So v.s. nu eenen a.r. - 477 L. huyse ende kelders - 478 L. yser loet coren vlas ende wollen - 479 vorderen, l. worden? L. So worden sy dan coepwijf oft coepman - 480 L. Die mate luden - 481 hadden wel een deel, l. gherne hadden e.d? L. gaerne hadden e.d. - 482 L. niet betalen en connen - 483 L. copen jeghens - 484 L. Oft s.m. der sondaer, maar de a is doorgestreept. - 485 B. Sie hi L. Syen sy dan dat - 486 L. So trosten syse en segghen - 487 L. vercoept die coepman - 488 L. selver - 490 men, l. ment? B. penninn - 491 L. Dierder coepen dant is weert - 492 B. daghet L. gheert - 493 L. Ja die selke - 494 L. Vercoept - 495 L. Copet weder - 496 L. Denderde p. min ofte helt - 497 L. Oft heeft hy selve dies scame

498 L. Soe doet een ander i.s.n. - 499 B. Achter en staat doorgestreept al L. Mer; achy niet - 500 L. wie dats pliet - 501 L. eenen vlassen baert - 502 L. Ende varen daer me t.h.w. - 503 L. Den vierden g. volghet; D m. rooden inkt - 504 L. Ende heet - 505 L. dieft of goet - 507 L. stelen in heymeliken - 508 B. ket'el L. Oft vals g.o.k. te smeden - 510 L. Oft v.r. dat smelt - 511 L. Ofte die beesten - 512 B. willense L. en villense om die vachte - 513 B. moeten al, verbeterd naar L. - L. met vare - 514 L. dicke ghecrighen - 515 L. belet, verbeterd naar L. - 516 B. dan bi nachte van ghierichede, als boven. - 517 L. Nu assyse e.s. arketten - 518 B. visiren L. Opt volc v.e. setten - 519 L. sier of - 520 B. Of vanden beleyders, verbeterd naar L. - L. beleyder die daer na poghen - 521 L. sy daer g.g.v. port - 522 L. Ende dat tot den g. oerbaer h. - 523 L. haers - 525 L. ghemeynen ontbr. - 526 L. besweeten e. bekermen - 527 L. God hoetse alle die dat p. - 528 bet, l. diet? L. Want dat ghemeen ghebet is hem jeghen

529 L. haetse vloechtse eest l.o.s. - 530 B. wacts L. Oech vallet d. wachshem d.w. - 531 L. versmoren - 532 L. Want s.b. so - 533 L. zeere - 534 L. Ende d.g.e.s. nimmermeere - 535 B. oerten L. haer gherecht oer - 536 L. Aldus l.g. altoes d.q. bederven - 537 L. my en mach met gheenen l.d. - 538 L. ghewoenten lich af bringhen - 539 L. So worden die ghemeinte dan veroet - 540 L. Om dat onrecht - 541 L. een vechten ende een discoert - 542 L. coemt g. of m. - 543 B. dat men ter, maar men is doorgestreept. L. allen dat hier in mischiet - 544 B. ierste, maar de laatste e is doorgestreept. L. So is hy o.d. eerst beriet - 545 L. oech om gonste - 546 L. ghemein; stat - 547 L. Ontrichten e.b.l. - 548 L. ende vals - 549 B. wyn L. coren - 550 L. Valschet a. dant - 551 L. boteren wolle oft tvlas - 552 L. groete s.e. wachem das - 553 B. wyn L. oft - 554 B. lant L. droeve is lanc oft swaer - 555 L. doeden die lieden of maechse cranc - 556 L. sy misbaren vanden dranc. - 557 allen, l. al af L. al of occusoen - 558 L. die daer toe raden oft d.d. - 559 B. oversteken, maar o is doorgestreept. L. Die sijn

560 L. dat sy daer - 561 L.E.p. weltoe sie ende hem te alsolveren (aldus) wacht - 562 Waarschijnlijk te lezen met L: Want den biscoep toehoert oft sijn macht - 563 B. minghet L. homich (homich, maar de streep is doorgeschrapt) coren menghen int niewe - 564 B. waten bescryden, maar n is in r en d in w veranderd. L. Oft; bespiewe - 565 B. dijnt L. So wordet groet ende temeerde vele - 566 B. Of vakers; gruijs L. die zemel doen - 567 B. tselt wyt gaf L. dans d.s. opt velt - 568 B. bachten L. die haer broet - 569 B. dat hi t.m. L. watere om dat t.m. sou w. - 570 B. hem des pleghen L. Dit is al vals wachem diet pleghen - 571 L. eenen a.s. arve - 572 B. wyt trecht L. Oft palen uuttrecht - 573 B. Achter Of staat quade mate, maar m. rooden inkt doorgestreept. L. Oft wye den andren gheeft - 574 L. Oft goet ontweecht - 575 B. dunsch of valsch L. secht hem is hy duutsche of walsche - 576 ontbr. in B. - L.D.g. in dietsche valsche - 577 L. houwelijc - 579 L. kinder an en mach - 580 L. ghiereghe; lettel - 581 L. Dat en waer - 582 sonde, l. sinne? Zie Mnl. Wb. VII 1141. L. oerbaerlijc noet saken ware - 583 L. of wacht op een anders doet - 584 B. sijn doot, verbeterd naar L. - L. dat is s. groet - 585 L. oft - 586 L. hem - 587 B. wyt wieden L. die swaren g.p. - 588 L. weder

589 B. brenghet L. bringhen dat goe ghelt vanden weghe - 590 L. Dit is; ghiereghe - 591 B. dats een, maar een is doorgestreept en woekers er boven geschreven. L. W.h. is woeker q. - 592 B. penncs L. is des goets penninc - 593 L. altoes wel wat hem baet - 594 L. hijt - 595 L. ghelt; oft - 596 L. Die moghen onder d.g. - 597 L. diemen vint - 598 B. si is boven den regel geschreven. L. lieden dinc - 599 L. rike oft arme leeke o.c. - 600 L. Dit is al g.e. des duvels w. - 601 B. dier hier wyt L. D m. rooden inkt. - 602 L. Dat ic heete - 603 L. daer dieften - 604 L. Ende met heet p. - 605 L. Dat is in dietsche gheset - 606 L. hem vele lieden - 607 L. Dese dinghen sien argher vele - 608 L. moet - 609 L. rupen tot dien s. - 610 L. tot hoerer v. oerconden - 611 L. Als - 612 L. ic tot ten tien - 613 L. D m. rooden inkt; sesten; heet - 614 L. is; die ontbr. - 615 L. Onder die edele wel bekent - 616 B. heetmen casament, l. tassament; zie Mnl. Wb. VIII 91. L. Int dietsche h. cransament - 617 L. Dit sijn onscamel edeling - 618 L. transineren - 619 L. dese edelinghe die hebben

620 L. inharer - 621 L. So - 622 L. Ende wie dat nu heeft eenighen s. - 623 L. scaemthem - 624 L. sijn ghebueren - 625 L. eere sijn dat - 626 B. simpel maer hi; nogoet L. slechtman die en heeft nu lijf of goet - 627 L. Ende dan eenen - 628 L. Eest dan also dat - 629 L. heyst - 630 L. So slaet hy hem m.l. roede - 631 L. Oft; loghen - 632 B. Dander ende L. Die ander e.c. so v.n. d' jeghen toghen - 633 L. Daer jeghen ontbr.; sal moghen baten - 634 L. moeter - 635 L. heere - 636 L. ghevroecht - 637 L. Vanso - 638-683 ontbr in B, ingevoegd naar L. Zie Inleiding, blz. 186 vlg. - 642 L. liden - 644 L. stoccken - 652 L d'an

664 Gode, l. van Gode? Zie Mnl. Wb. V 1409. - 666 L. harbroet - 667 L. hatense - 668 L. doechts - 680 L. Deser - 684 B. conciencie, maar over de 2e c is s geschreven; of ontbr., ingevoegd uit L. - L. sy daer g. conciencie - 685 L. nement na haer w. so dunc my - 686 L. hellen sy - 687 B. na ontbr., ingevoegd uit L. - L. gheen lijf - 688 L. leeft gheerne na sijn ghelove - 689 L. D m. rooden inkt. - 690 L. Willic u in dietsche - 691 B. W.h. es watter in mesdoet L. is e.w. d' in misdoet

692 L. rechter - 693 B. Die; mochten - 694 B. wist L. eenich bate - 695 B. volghen - 696 L. Dat is; de laatste i van judicia is boven den regel geschreven. - 697 L. is die verstandenisse - 698 B. In dietschen talen vonnisse L. Int dietsche o.v. - 699 L. Leghet; scouwen - 700 L. Jeghens eenen d.h. wil onthouwen - 702 L. Ende weet g.v. opt dit - 703 B. goede vriende, verbeterd naar L. - 704 L. wildijs - 705 B. gods segghen, als voren. L. Aen; het is - 707 L. hyt so; dac - 708 B. Achter Ende staat doorgestreept op - 709 L. Dats hem scone ende; de rest v.d. regel ontbr. (waarschijnlijk vergeten.) - 710 B. Achter ende staat doorgestreept edelen L. Soh. h. ondanch - 711 L. Wilt; rechte doere voert, maar onder doere staan stippels. - 712 L. So is - 713 L. nemet hem uten hanc - 714 B. op lant; so ingevoegd uit L. - L. Dat b.e.s. uut s.l. - 715 L. Ende scortet op dat hem l.v. - 717 L. So gaetmen dan - 718 L. Aldus so eest met vele saken - 719 L. anne gaet - 720 ontbr. in B, ingevoegd uit L. - 721 B. moeten L. eenen; die ander moet coepen

723 L. Ende verkeerent recht in somenegher wisen - 724 L. conpsten (aldus) dien sy peysen - 725 L. makent dat onrecht so ghemeene - 726 L. r. of o. gheene - 727 B. Waerinc L. Varinc tusghen beyden kennen sal - 728 L. dunc my sijn nu - 729 L. die man - 730 L. taelman heeft hier oech of plecht - 731, 732 L. Die haer tonghe om ghelt verhueren Moghen hier in wel verboeren - 733 L. rechters - 734 B. M. wonden L. Met losen vonden - 735 B. dvase L. doren - 736 B. Achter niet staat doorgestreept verboren; ghebroeden L. niet en vroeden - 737 L. Oft en dencken d.s. sweeren - 738 L. Om recht - 739 L. Ende dat; vro - 740 L. Dat hem god moet helpen al so - 741 L. hem helpen al so - 742 L. Helpen ontbr.; en es g. twifel - 743 L. Ende verstansijs n.a. die m. - 744 L. So leeren dat so vele dat s.s.v. - 745 L. Eer sy dan te r.c. - 746 B. Achter si staat doorgestreept doen L. wien dan met onrech domen - 747 L. god selve op hem vreken houden, maar onder vreken staan stippels. - 748 L. Want h.o. ende maecht gheen ontscoude - 749 L. is oec die selke - 750 L. latet onrecht - 751 L. Dan meynthy dat hys heeft gheen s. - 752 L. al so s. is hy die hout

753 B. vielt L. hi es ontbr. - 754 L. Swijcht ghy rechters of - 756 L. dat onrecht - 757 L. E.s. dat sonder weder spreken - 758 B. Godes, maar es is m. rooden inkt doorgestreept. L. God die saelt op u vreken - 759 L. Dan ontbr. - 760 L. Syet anders goe dat ghy te r.g. - 761 B. Och L. sien sommyghe - 762 L. restor dats wats ghebieden - 763 L. quantshuys ic wilt - 764 L. ic tonrecht hebbe i.m.l. - 766 B. Achter ment staat doorgestreept ees L. Daerment eerst of h.g. - 767 B. daer ontbr., ingevoegd uit L; dincken L. jeghens - 768 L. men hem yet daer of mocht bringhen - 769 L. So gheeftmen hem dan viven twee - 770 L. Ende die zelke meer min d.m. - 771 L. arme liden d.n. ende w.h. ghehat - 772 L. dan dat sy hebben wat - 773 L. hebben trechen sy dan henen - 774 L. coemt die doet ende steecht den denen - 775 L. Die sijn t. - 776 L. dan ter - 777 B. sticken L. Ander ghier menschen stichten v.h. doet - 778 L. M.q.g. missen ende sanghe groet - 779 L. Of ontbr.; C. oft altaren - 781 B. Wiem, maar het laatste been van de m is gedeeltelijk uitgekrabd. L. coemt - 782 L. dat is nyt

783 N in B en L m. rooden inkt. L. dat is een swere - 784 L. Die dat herte al in s.k. - 785 L. die nyt b. hout - 787 L. alle quaet - 788 L. draghen maer niet - 789 B. woe zeere L. W.h.z. datmen yement benyde - 790 L. Die en slapes te weers in gheenen t. - 793 B. mijt, maar het eerste been van de m is doorgestreept. L. nijt niet r.i. gheender z. - 794 L. Daer om doet dese sonde gherechte vrake - 795 L. Sesse g.u. haer - 796 L. u ontbr.; sal nomen - 797 B. De eerste s van susuracio is over een andere letter heen geschreven en daardoor onleesbaar; p'uacio L. Detractio susurracio; D m. rooden inkt. - 798 L. is - 800 L. waen wel datter l.o. aerdrich l. - 801 L. of en sneven - 802 L. Detractio dat is den eersten g.; D m. rooden inkt. - 803 B. wyt L. nidicheden gaet - 805 Si, l. Sie of Doe? L. Sye - 806 L. Optenghenen dien - 807 L. hebbicer of gheen - 808 L. bin - 809 L. Desen g.h. detractio - 810 L. S m. rooden inkt; die ander - 811 L. Dat is als ic hebbe yement l. - 812 L. Als ic tusghen - 813 L. om dat - 814 L. broude en onrust

815 L. is - 816 L. yement - 817 L. Dit is susurracio - 818 L. D m. rooden inkt; heet - 819 L. is; oft vro - 820 L. Yement seyt v.m.v.d. - 821 ghehoghet, l. met L: verhoghet L. Oft in weldoen sijns verhoghet - 822 L. struffe h. woerden ende en - 823 L. voren - 824 L. I m. rooden inkt; coemt na desen - 825 L. my is so ghenesen - 826 L. lieden - 827 B. ghe is boven den regel geschreven. L. arm bin ende mate - 828 L. hebbent tlanct - 829 L. Dat en can - 830 L. dunc ic bin; hy - 831 L. wel ontbr.; sculdic - 832 L. hem; oft - 833 L. p.ende s. - 834 B. ghe is boven den regel geschreven. Achter ghewinnen staat doorgestreept mo L. Hoe dat ic mijn broet - 835 L. groet of smal - 836 L. gheeft ontbr.; ghesontheyt - 837 B. armen ontbr. L. Ende ic en g. den a. meer of min - 838 L. noch ic en - 839 L. Noch ic doe doghet in gheender maniere - 840 L. bidden gheven - 842 L. der kerken om weldaet - 843 L. mi ontbr.; teerlinghe - 844 B. Achter dobbelen staat doorgestreept met L. oft - 845 L. Oft cloten clossen oft b.

846 L. Eenich - 847 L. aventuerde keve ende strede - 848 B. tsijs L. eenen a. te ontkiven tsine - 849 L. mine - 850 L. So sweere - 851 L. Ontdancke g.e.v.m. - 852 L. Oft sijn h.o. eenen penninc - 853 B. verliese om d.d. L. ende aldus danic - 854 L. wel sien - 855 L. Aen die ghene die gheerne - 856 L. Twee - 857 L. ende ghierichic omt g. - 858 L. int latijn - 859 B. na ontbr., ingevoegd uit L. - L. Den vijften; D m. rooden inkt; dat mach sijn - 860 L. ende dat - 862 L. Ende darre b. noch aenvechten - 863 L. So; verrichten - 864 L. Soe ontbr.; vonde wille versieren - 865 L. eenigher maneren - 866 L. ic hem - 867 L. Eest an sijn goet oft an sijn 1. - 868 L. So p.i.m. hem t.d.q. - 869 L. V m. rooden inkt. - 872 B. andes, maar onder s staat een punt en r is er boven geschreven. - 873 L. of; bin - 874 L. En hebbe alder weelden g. - 875 L. so eest my een o. - 876 B. wanghe gheen, verbeterd naar L.

878 B. ze' L. ze'e opter eerden - 879 L. is ghemenct - 881 L. Mannen wiven - 882 L. cleedren dat is een nuwe s. - 883 L. Nu gheployt - 884 L. Wijtlanghe ende g.w. - 885 L. marteren oft m.b.v. - 886 L. die ander - 887 L. so - 888 B. glemene; willen, verbeterd naar L. - L. ghemein - 889 L. groet - 890 L. Aen an haer hoet - 891 L. Vergullen s. wel seven paeyr. - 892 L. Die steken sy op haar doeken van siden - 893 B. ghevlochten wyde, verbeterd naar L. - L. Ende dat haer - 894 L. Hoerne caken - 895 L. haer aenschijn ende b. - 896 L. selen - 897 L. bat sijn ghehoerde b. - 898 B. comen daer anders, verbeterd naar L. - L. Waer sy - 899 L. god noch a.n. - 900 L. hare - 901 L. mannen die zijn - 902 L. So; hem - 903 L. of c. dicwil groet misval - 904 L. die hier in mischiet - 905 L. silver - 906 L. Noch h.g.l. besluten - 907 L. Sy en n.o.h. cleyder - 908 L. Oft an groete breede r. - 909 L. hebben ende draghen - 910 L. hevet

911 L. Aldus soe doet hoverdie dat volc ontmaken - 912 T in B en L m. rooden inkt. L. dat es - 913 L. Ende doet v.d. begheerten - 914 L. Ende brinc vaerbeyden - 915 L. Die dinghen - 916 L. Oft - 917 L. en ontbr. - 918 B. Wyt; V L. sonden so comen - 919 L. wil in dietsche - 920 L. D m. rooden inkt. - 921 B. Dander pri pigrisia, maar pri is m. rooden inkt doorgestreept. L. Ende die ander p. - 923 L. inprovidencia - 926 L. dat nu luttel liede - 927 B. Si en doen, verbeterd naar L. - L. eenich van desen - 928 L. D m. rooden inkt; dat is die ierste - 929 L. Dat is als luden verswimen - 930 L. Des dinchs - 931 L. Oft - 932 B. Achter si staat doorgestreept daer L. sy dan ter toe - 933 B. volmaecttent L. volmakent alsonder - 934 L. Die ander graet; D m. rooden inkt. - 936 L. icter af gaf ic dan niet en can, maar de f van gaf is doorgestreept. - 937 B. Achter Niet staat doorgestreept weder; d'an L. Niet ontbr.; daer an - 938 B. Dat (in plaats van t staat er een verticale streep) ic; achter na zijn eenige (± 4) letters uitgekrabd (ook een gedeelte van de a). L. icht volmaechte - 939 L. Dit is p. die steech hier in - 940 L. Ende bin dicwil daer mede b.

941 L. oec een andren let - 942 L. D m. rooden inkt. - 943 L. Dat is - 944 L. Verrokelose al by - 945 L. dinghen - 946 B. moot, maar het eerste been van de m is doorgestreept en er staat een punt onder; ic se dade L. my wel noet w. - 947 L. D m. rooden inkt. - 948 L. inprovidencia heeten - 949 L. Dat is g. ende tevoren te w. - 950 B. werch L. tedoen - 951 L. Mer men werct ontbr.; Het valle dan g. oft q. - 952 L. oft sonder voersien - 953 L. Sy dolen dicke - 954 B. staet L. so - 955 L. Dit is inprovidencia - 956 B. vijft L.D.m. rooden inkt. - 957 L. M.v.m. traghen dwaes - 958 L. vertraecht te wnnen (aldus) s. broet - 959 L. ambacht d.h.t. noet - 960 L. hem op gheneren - 961 L. Maer l.g. is - 962 L. L.s.d. oft s. - 963 B. sonde ende grote; in velen ontbr., verbeterd naar L. - L. Dits; misdadighe - 964 B. niet willen winnen, als voren. - 966 B. ghebricten L. ghebrechter broet ende b. - 967 ontbr. in B, ingevoegd uit L. - 968 L. Hy en brenc n. of hy en h.n. - 969 B. ruft L. Dan r.d. onrust - 970 B. Soe moetent; achter borghen staat doorgestreept en L. moeten - 971 B. d' vore L. daer voren

972 L. Dicwile oer sy te t.b. - 973 B.T. wae' o.g.w.s. verhalen, verbeterd naar L. - L. waer oec gaerne - 974 L. cleederen - 975 L. dicwil - 976 L. Als hy h. noet - 977 B. Coppellersen o.h. ghelike L. Coppelinghe oft hoers ghelike - 978 B. Diese van c., verbeterd naar L. - L. verleyden - 979 L. diese dan scoen ende cleyd' - 981 L. kative - 982 B. Achter haer staat doorgestreept wi met nog een deel van een letter, maar 't is niet uit te maken van welke. L. haer wiven dich e. misvoeren - 984 L. En g. hem tich v.v. saken - 985 L. Als (s doorgestreept) en haddens sijs gheen s.s. gheraken - 986 B. Daer na d'an L. selken - 987 L. kan t. in bringhen - 988 B. doen L. oec ontbr.; ghesellen - 989 L. Hen an q. ledighe wiven stellen - 990 B. Achter leren staat doorgestreept morle L. Oft leeren marellen m.v. spelen - 991 B. onreken L. Zweren l. ontrekenen ende s. - 992 L. Oft omgaen m.v. teerlinghen - 993 L. Ende met menegherande quaden d. - 994 L. dicwil - 995 L. N m. rooden inkt. - 996 B. ignauca L. is; gheheeten - 997 L. Die menighe w.e. dinghen weten - 998 L. sonder yemens v. - 999 L. maket dan na sijns selfs b. - 1001 L. Telesten hijt

1002 L. en moet - 1003 L. Ho wel dat hijs - 1004 L. hijs - 1005 B. luttel eest e.m., verbeterd naar L. - L. eenich - 1006 L. is in eenich van desen besmyt - 1007 L. Gheestelijc so mach men merken dit - 1008 L. Totten; keeren - 1009 L. u vander luxure l. - 1010 H in B en L m. rooden inkt. L. Het es w.r.d. recht kent - 1011 L. een - 1012 L. Een docter - 1013 L. dat is een - 1014 L. coemt uut eenen onreine wiele - 1015 L. edel - 1016 L. alleine - 1017 L. lichaem al ghemeine - 1018 L. Quetst ontbr.; Sy ontsuvert ende falgeert - 1019 L. Van ontbr.; antiert - 1020 L. eenen stinckende - 1021 L. Dat ende van haer is eenegherande - 1022 B. maderen L. aderen - 1023 L. Alle waesdom, maar de e achter a is doorgestreept. - 1024 B. hicken van manieren L. Moghen oft die heytte v.n. - 1025 B. luxurien L. die begheerte van l. - 1027 L. Dan dats die nature - 1028 B. ende sinnen L. die aderen beenen ende zenuen - 1029 L. So; so - 1030 B. macht L. crach m.h.t. deghe - 1031 L. Also vele alsy bilichs souden - 1032 L. Hier omme so

1034 B. ghec'ghen L. Noc crach; plac - 1035 B. oncuusgheit L. onchuysheyt - 1036 Of, l. Oec? - 1036,1037 L. Oec bliven die mannen ende wiven cleene Onghedeghen nu ghemeene - 1038 B. Achter Bi staat doorgestreept wat - 1039 Vercouden die jonghet, l. Oec vercoudet die joughet? (Mnl. Wb. III 1051) - L. Sy v.d. joghet nu so ze'e - 1040 L. Dat h.e.w. plac - 1041 L. Mits daer luxurie - 1042 B. sijn ontbr., ingevoegd uit L. - 1044 B. Die menighe willen, verbeterd naar L. - L. to haren twael jaren - 1045 L. Immer m. oft qualic - 1046 B. ver (v') is boven den regel geschreven. L. sy nu toe - 1047 L. toghen - 1048 L. cleyderen; scoenen - 1049 B. Dorstent - 1050 L. opter - 1051 L. Dit siemen; haer - 1052 L. cnechten - 1053 L. luxurie - 1054 B. d' teghen L. hē m.e.f. d' jeghen - 1055 B. Achter laghen staat doorgestreept ende L. hē - 1056 L. heymelijc - 1057 B. trecken L. loghen ende nuwe t. - 1058 L. Brenghen sy hem so - 1059 L. sy daer na b.t. horen - 1060 L. en stonden - 1061 L. brinc hem dicke; sonden - 1062 L. Selc; maer - 1063 L. Ende dese

1064 B. noemich L. eersten scrivic so. - 1066 B. Aldulterium L. Adulterū - 1067 L. soe ontbr.; cumter - 1069 L. en maecht god - 1070 L. vijft - 1072 L. F m. rooden inkt; so is - 1073 L. deser - 1074 L. Dat is dat sy aldermeest - 1076 B. w't; d'af L. Ende ware datmen daer k.a.d. - 1077 L. eene m. - 1079 L. Die in gheen huwelijc s.g. - 1080 L. M.v. wel cnecten - 1081 B. Belove L. Trouwe gheloven - 1082 L. Ende ruke niet - 1083 L. Opt dat s.d.w. moghen bedrieghen - 1086 L. die gheloefte - 1087 gheslachte, l. gheslecht?, vereffend, voldaan. L. ghemindert van eender miten - 1088, 1089 L. Ende dat sal noch v.b. Den g.h.n.g. - 1090 B. graet hier ane L. Den andren g.d. aencleeft; D m. rooden inkt. - 1091 L. Luxurie - 1092 B. addulterium - 1093 L. Dat is - 1095 L. twee ghehude - 1096 B. met ontbr. L. men

1097 B. Achter sijn staat doorgestreept van L. Vleysghelijc sijns by d.m.w. - 1099 B. addulterium L. Die heet a. in openbare - 1100 L. Opt dat wijf met eenen ghehuden m. - 1101 L. Ende ontbr.; M. op p. die doen - 1102 B. Dolbel; hanteren L. antieren - 1103 B. to L. coemt - 1104 L. zuverhede - 1105 B. heile kerke - 1106 L. Als sy dat paepscap anevaten, maar de t van anevaten is doorgestreept. - 1107 L. Ende hier om so eest m.v. hë misdaen - 1110 L. Ende ons g. exemple ter doghet g. - 1111 L. sijnt diezelke die hier in s. - 1112 L. Dat en sal niement berechten of merken. - 1113 L. na sijn werken - 1114 L. u.i.s.r. - 1115 L. maer niet haer d. - 1116 L. Wie dat; die is - 1117 B. Dats dat die L. Dat sijn die ghene die in huwelijc - 1118 B. nemt is m. rooden inkt veranderd in ment L. oft diemet doet - 1119 B. De h van knechs is m. rooden inkt boven den regel geschreven. L. cnechten die setten - 1120 L. Om een wijf t.b.i.s. - 1121 L. gheloven malcander hande i.h. - 1122 L. Heymelijc e.a. sijn trouwe - 1123 L. sys; rouwe - 1124 B. Nen L. mochte die trouwe nimmermeere - 1125 L. Quijtschelden by gheenen keere - 1126 B. woort an L. vlees een bloet voert an

1127 L. Misdade dat wijf eenen andren met man - 1128 L. Dan metten ghenen dien sy ierst trou g. - 1129 L. is - 1130 B. w' also ghevouwet L. ware alsowel ghebout - 1131 B. ghetruwet L. ghetrout - 1132 L. so is selc onsalic - 1133 B. gaen L. suken - 1134 L. Om goeds wille oft - 1136 L. dat daer niement - 1137 L. cronet twijf dan opten man so g.s. - 1138 B. hoves, maar de s is doorgestreept. L. Tot des b.h. om van een te sceyden - 1139 L. trowe onder hēbeiden - 1140 L. Dis heeft die biscop also wel macht - 1141 L. Als of hy alt water in eender nacht - 1143 L. so sijn sy so - 1144 L. sy is - 1145 L. so - 1146 B. rouwe L. D.h. doet die trouwe s.; waarschijnlijk om het metrum aldus te lezen. - 1147 L. quijtschelden tusghen hē beydē - 1149 L. Oft neemt dat wijf een a.m. - 1150 B. wint ontbr., ingevoegd uit L. - L. deen - 1151 L. wonder - 1152 L. sien hoerbaer kind' - 1153 L. so seggic - 1154 L. Nochtans - 1155 L. met rechte; toe ontbr. - 1156 L. D m. rooden inkt. - 1157 B. willen, maar en is doorgestreept en ic er boven geschreven. L. verdietschen nu

1158 B. mesdone L. Dat is a.i.m. yement misdoe - 1159 B. Die nů gaet L. van maechscappen toe - 1160 L. dat is - 1161 L. Het en ware saken v.g. node - 1162 L. Dat der heylegher - 1163 L. Datment dispenseren - 1164 L. meerder; machmet - 1165 L. witte versamenen - 1166 L. huwelijc ende a.n. - 1167 L. D m. rooden inkt. - 1168 B. Pccatum - 1169 L. so is - 1170 L. om so - 1171 L. Addoma ende gomorra; ende vala ontbr. - 1172 B. groot ontbr., ingevoegd naar L. - L. so groet - 1173 B. hadden L. Eenen - 1174 L. Dat is - 1175 B. haer leven, verbeterd naar L. - L. Onnatuerlijc d.h.l. - 1176 B. elcs L. Het sy; alleene - 1177 L. Oft mit b. dit sijn gheemeene - 1178 L. Dats ontbr.; Groete doetsonden - 1179 B. Achter zielen staat boven al, maar deze woorden zijn doorgestreept en den is er boven geschreven. - 1181, 1182 Beter is de lezing van L: Ja die duvel in sijnre naturen Scames hem ende en wils niet sien - 1183 B. die ene die sonde L. Dit is deen s. vanden drien - 1184 L. Der; of - 1185 L. die noyt was goet - 1186 L. oft herezie - 1187 L. Want sonden datmen betert d.d.

1188 L. Ende w.i. te helpen - 1189 L. Ja sonderlinghe dier m.w.i. staet - 1190 L. Ypocriten dat is - 1191 B. Er stond eerst ghescreven, maar de 2e e is in i veranderd. L. Also q. als men ghecrighen can - Na vs. 1191 staan in L de volgende regels (zie Inl., blz. 187):

Die duvel ende verblijt hem om sonde gheene¹
Meer dan om luxurie alleene,
Want waer hise toeghebringhen can,
Daer sondighen beyde wijf ende man;
Aldus vaethier twee met eenen slaghe.

Den vijften graet hic hier ghewaghe,

Ende heet Stuprum, dats maechden bringhen te valle.
Hier na staen die mans meest alle

- 1196 B. wille ontbr., ingevoegd uit L. - L. Ende als sy h.w. d' af hebben volbracht - 1197 L. So; also bedacht - 1198 L. Terstont een and' te suken in selken d. - 1200 L. Dat sy niet en dencken h.s. ende h.c. - 1202 L. onchuisheiden - 1204 L. Eewelijc - 1205 L. Daerom waer dese hoeft sonde g.o.; de e van omboren is boven den regel geschreven. - 1206 L. R m. rooden inkt; so heet die sesten g. - 1207 L. ghiericheden - 1208 B. kent L. Ende is als ic ontleide yemes kint - 1210 L. Al en willict - 1211 L. Die g.b. toe dese dinghen - 1212 L.O. ende alle datmen misdoet

1 verblijft, maar de f is doorgestreept. - 6 D m. rooden inkt.

1 verblijft, maar de f is doorgestreept. - 6 D m. rooden inkt.

1213 L. Dat is om dat onghevallic goet - 1214 L. Het en is cume so scone eenich w. - 1215 L. Sy en ghebiet t.c. haer lijf - 1216 L. haer ghelt wil - 1217 L. te leven - 1218 L. neme - 1219 L. Die hy heeft ghescepen na sijn g. - 1220 L. Om die te b. in des duvels g. - 1222 L. Aldustanich comescap so dinc my - 1223 L. Es nu ghemeine - 1224 L. so isser - 1225 L. Die daer mede - 1226 L. dis hem te beromen - 1227 L. selc voerdel - 1228 L. Ende het es selc onsalic katijf - 1229 L. sijns self - 1230 L. heeft te houden trouwe - 1231 L. Ende dan by eender vulder vrouwe - 1233 B. thuijs L. een couden - 1234 ontbr. in B., ingevoegd naar L. - L. groet - 1235 L. groeten honder i.h. bech - 1236 L. oft dat wijf misdade - 1237 B. Achter Bi staat enen, maar m. rooden inkt doorgestreept. L. Van armoeden met eenen - 1238 B. Wiems; dan is boven den regel geschreven. L. Wien waren d.s. eerst dans mans - 1239 B. Achter vele staat doorgestreept ans L. Daer om g.v. an duvels danc - 1240 B. luxurie - 1241 L. selc; drover ure - 1242 B. neent L. Die rijchis neemt eenen - 1243 B. kent

1244 L. Dat is een onsalich - 1245 L. Als die arm man dan is - 1246 B. Waltot L. So comet dicke - 1247 L. sondegheliker g. haer goed - 1249 L. Dan verkeeren i.r. al - 1250 L. Ende is niet anders dan s.e. vloken - 1251 B. wel zoeken L. Aldus; suken - 1252 L. coemt uut eenen v.g. - 1253 B. Achter vander staat luxurien, maar dit woord is doorgestreept en gulsigher er boven geschreven. L. gulsicheyt sonde - 1254 G in B en L m. roodeninkt. L. G. is boven mate - 1255 L. Ghenomen v.d.o.v.a. - 1256 L. die wil - 1257 B. de van riekende is boven den regel geschreven. L. maer - 1258 L. alder - 1259 L. hoe bat ruuycht oft smaecht die spise - 1260 L. Hoe dat vulder is dat daer of coemt - 1261 L. baettet den lichaem of wat hem vroemt - 1262 B. der leeken smooch uut blamen L. Anders dan sy der kelen smout u.b. - 1263 B. onghevoecghelijc sijn i.s. L. onghenuechtelijc - 1264 L. Grof ende ombequame dicwijl dat luut - 1265 L. Jo jaghet die g. dic te kelen uut - 1266 L. die sloet eerst dat paradijs - 1267 B. Doer a. L. Voerdane so ben ic dies wel wijs - 1268 L. Want by gulsicheiden - 1269 B. iā; de streep boven a m. rooden inkt. L. So was sintjan baptista - 1271 L. menighe - 1272 L. Want overvloet der g.

1273 L. voester ende moeder der gulsicheyt, maar onder gulsicheyt staan stippels en onchuisheyt is er boven geschreven. - 1274 L. Ende uut haer so rijst verstoerfhede, maar de f is doorgestreept. - 1275 L. coemt ende ghevecht mede - 1276 B. gulsicht L. Die rechte gulsicheyt name m.s. - 1278 L. Ende dese - 1279 ontbr. in L. - 1280 L. D m. rooden inkt. - 1283 B. wierde - 1284 L. Die heetmen inhonestitas - 1285 L. ic - 1286 B. vierde L. Dat dese vier I^te graden - 1287 L. gulsicheden - 1288 L. dat is den vijften - 1289 L. coemt - 1291 B. and' L. ander g. van quader zede - 1292 B. Deerst heet invericundia L. Die ierste h. verecundia; D m. rooden inkt. - 1293 L. die daer - 1294 B. Achter Vaniloquium staat doorgestreept heet L. V. die h. - 1295 L. is; ic - 1296 L. Gheheeten - 1297 L. Dese VIII^te volghen alle na - 1298 L. ic u sal - 1299 L. lieden - 1300 L. Die misdoen; herde ontbr. - 1301 L. Want my vint; haer - 1302 L. sculdic boven die mate - 1303 B. Het sijn L. oft

1304 L. Want sy nerghens om en d. - 1305 L. Dan wel tetene ende te d. - 1306 L. Dese enֿ god elnegheene - 1307 B. Dan om haren L. sach alleene - 1308 L. ende nu ghebraden - 1309 B. nu vóór tarten ontbr. L. pasteyen nu taerten - 1310 L. malevezeye nu b. nu w. - 1311 B. specie sijn L. Nu goede crude nu s.f. - 1312 L. menighen; den ontbr. - 1313 L. Dat groet o. is - 1314 B. vierden grade L. N m. rooden inkt; IIII graden - 1315 L. Al uut - 1316 L. of - 1317 B. Achter ic staat doorgestreept die; gulosatas L. voerseide - 1318 B. Achter vroet staat doorgestreept sal; af ontbr. - 1319 B. oec ontbr. - 1320 L. Dat is almen eet so vele - 1321 L. Dat ment weder over gheeft terkele - 1323 L. eenen - 1324 B. gheviel L. alst - 1325 L. hadde harde wel - 1326 L. So hadde hijs so v.i.g. - 1327 L. cume conste ghespreken - 1328 L. Dat hem al weder stonc voertherte - 1329 B. storte L. Also dat hy d.v. stach inden storte - 1330 L. Omdat hijt weder keeren - 1331 L. so - 1332 L. ghekeert - 1333 L. So spoelde - 1334 L. was overbleven

1335-1338 L in twee regels: Hy was in sijn laeste leven So arm worden dat hy was een keytijf - 1339 L. Oech brachy t.v. - 1340 L. die kinder die van hē b. - 1341 L. allen haer sonden verghē - 1342 L. Prodegalitas dat es; P m. rooden inkt. - 1343 L. des sijt; achter des staat doorgestreept sijn - 1344 L. gheseten - 1345 L. oft om eten - 1346 B. Kiesich L. Kyes ic dan d.b.m.; eest vleisch ontbr. - 1347 L. Oft; heesch - 1348 L. volghen - 1349 L. die mach - 1350 L. Wel gherekent sijn na mijn dencken - 1351 B. dincken L. gulsicheden - 1352 scinken, l. scinke of doe scinken? L. Dat es als ic den napt volder doe scenken - 1353 B. Dan ic, verbeterd naar L. - L. selver uut wil - 1354 B. Achter Dan staat the, maar m. rooden inkt doorgestreept. L. Dan des gheens daer ic by b.g. - 1355 L. gulsicheyt moety - 1357 L. Als quanshuys - 1358 B. si nement L. Maer sy meynen al m.h. - 1359 L. Om te troestene h.g. storten - 1360 L. Ten derden graet die hier volghet na; T m. rooden inkt. - 1361 B en L. in abstinencia L. int latijn ontbr. - 1364 Mer, l. Mer meer?

1366 om het metrum wellicht te lezen: Als si wanen dan gaen eten - 1362-1371 L in 8 regels:

Dat is als men ondertiden hoveert
Ende boven maten der naturen ghelaghe antiert.²
Als sy dan wanen ter maeltijt eten
Ende sy ter tafele sijn gheseten,
So gaensy dan sitten rupsen ende walghen
En worpen selc gheluyt uut haren balghen,
Dat hem allen deert die daerby sijn oft na,
Ende dat heet in abstinencia.

1372 L. Den vierden; D m. rooden inkt. - 1373 L. Is gheheeten in honestitas - 1374 L. Dat is ben ic by yement - 1375 L. scotele dat ic wil eten - 1376 L. ic terstont die soete morseele - 1377 L. Uutkyese dan tot m.d. - 1378 L. D.g. is a.i. seyde - 1379 L. Es ontbr.; Groete sonde - 1380 L. Aldus so hebdy die vier - 1381 L. Uuter gulsicheyt vander spisen - 1382 L. N m. rooden inkt; tot den - 1383 dronken, l. dranken? L. uter gulsicheyt van dranke gaen - 1384 B. Achter ic staat doorgestreept sulc L. Daer ic seyde dat den of was - 1385 L. Gheheeten int latijn ebreytas - 1386 B. Achter in staat doorgestreept dronken L. Dat is in dietsche - 1387 L. Ende is groete - 1388 B. Wut L. so risen IIII graden - 1390 B. Inverecondia L. Verecundia so heet die eene; V m. rooden inkt.

2 De n van antiert is boven den regel geschreven. - 7 d'by

2 De n van antiert is boven den regel geschreven. - 7 d'by

1391 L. De l van Onscamelheyt is boven den regel geschreven. - 1392 L. Want wye droncken is en scaempthem niet - 1394 L. Al saechment al - 1395 L. Ende den andren graet voerware; E m. rooden inkt. - 1396 L. Es gheheeten - 1397 B. maecht L. Want d. maech niement stom - 1398 L. harde wel - 1400 L. Ende uut haer so risen veel ydel s. - 1401 L. dicke - 1402 L. De; D m. rooden inkt. - 1403 waarschijnlijk om het metrum naar L te lezen: D.w. ghelijc a.i.v. L. Ende wort ghelijc a.i.v.; de s van versta is boven den regel geschreven. - 1404 B. ōmoetscap L. Lůyt ontbr.; Also vele als een onvroet scepen - 1405 B. Enֿ drinct L. Want als een van drancke is begrepen - 1406 L. Ende heves ghenomen overvoert - 1407 L. So - 1408 L. Van der roke ende - 1410 B. en wort L. woort; de 2e o is boven den regel geschreven. - 1411 L. vroescappen can ghebringhen voort - 1412 L. Dit is die sondichste q. - 1413 L. uter g. - 1414 L. Also wel die beesten - 1415 L. Moghen haer natuer vermencken - 1416 brochte, l. wrochte? - 1416, 1417 L. Die god in hem heeft ghewrocht Mer die mensche set sijn ghedocht; wellicht om het metrum aldus te lezen. - 1418 L. sijn

1420 B. gheten, veranderd naar L om het metrum. L. ghenuech - 1421 L. Want hy en can a.g.m. gheweten - 1422 L. Aldus so porsteren (l. peisteren) wy ons tot elker uren - 1423 L. die nature - 1424 L. Die die spise - 1425 L. So comen daer af so v.p. - 1426 L. Cortsen - 1428 L. Ende dan verandren die m. - 1429 B. of let clistrien L. So neemt men pusoen ende s.c. - 1430 L. sy dan hebben corsioen - 1431 L. Oft water oft menisoen - 1432 L. Oft menich - 1433 B. Die comt L. Dat soe coemt van gulscheden - 1434 L. Oft dat - 1435 L. Mit aldus groeter - 1436 L. lijf mede verderft - 1437 L. menich ander mensche daer na sterft - 1438 B. ghebrecht L. Als van noedorfte d.h. ghebrecht - 1439 B. recht L. Ende hem niet die hanct ende recht - 1440 B. vroeder L. is - 1441 B. als hoert L. Ic sechthem allen al horen sijt node - 1442 B. scerpelijt L. Want god salt scarpelijc op hem vreken - 1443 L. sijnder g. steeken - 1444 L. sijn stranghe oerdel - 1445 L. Want daer; onscout - 1446 B. es ontbr. L. Om dat is een - 1447 B en L. ghebrech - 1448 L. Daer omme gheeft ghy gulsich ende ghy sade - 1449 L. Doer gode so sal hy u beraden

1450 G in B en L m. rooden inkt. L. dat is een verstoerthede - 1451 L. Ende brenct eenen t.h. - 1452 B. wandelen L. Diet therte i.v. ghepeinsen doet w'den, maar onder dit laatste woord staan stippels en wandren is er boven geschreven. - 1454 L. by harer mach - 1455 L. Spruten uut haer graden acht - 1456 B. noemich L. Den iersten nomic - 1457 L. homicidium - 1458 L. Ende d.d. discoerdia - 1459 L. Achter Den staat derden, maar dit woord is doorgestreept en IIII er boven geschreven. - 1463 malingnitas, l. malignitas L. int latijn - 1464 L. Den achten is na dat ic w. - 1466 L. Alle dese VIII - 1467 L. inmenegher - 1468 L. is; voert - 1469 L. Niement; hoeren - 1470 B. teghem L. hem is ofte - 1471 L. Hy en vaet te hanct. - 1472 L. trecht een mes oft eenen cnijf - 1473 L. wil d.a. nement tlijf - 1474 L. dustanighe - 1475 L. noch so sware - 1477 L. niement - 1479 L. op hē allē - 1480 L. betren - 1481 L. N.l.o. gaen tot gods eeren

1482 L. V m. rooden inkt; so is den jiersten g. - 1483 L. int latijn ghescreven staet - 1484 L. is een oude g. - 1485 B. Die doet lopen a.d.l. L. Want sy doerloept - 1486 L. so loep die - 1487 L. Ende int dietsche noemtment hate ende nie - 1488 L. Daer omme so mach desen g.i.a.t. - 1489 L. Wel gheset sijn metden niden - 1490 L. Den andren g. homicidium h.; D m. rooden inkt. - 1491 L. Dat is manslachte also ic w. - 1492 B. int wise ghebod L. Dat is; ghebot - 1493 L. inde tafel screef ons heere (he'e) god - 1494 L. D m. rooden inkt. - 1495 L. Dat is int d.a. ic v. - 1496 L. tusghen twee lief vrienden ga - 1497 B. verdiendn L. Die noyt q. - 1498 staat in B tusschen vs. 1511 en 1512; door een rood × wordt naar deze plaats verwezen. maken, l. make? L. Jeghens elc andren maech onvrienden - 1499 L. Dat is e.h. groete q. - 1500 L. I m. rooden inkt; dat is den vierden g. - 1501 L. uut gramscappen - 1503 L. gramscappen te doen yement - 1504 L. Die is in ghebreke - 1505 L. Die meneghe beraet een andren s. - 1506 L. Omdat hy - 1507 L. Den vijften; D m. rooden inkt. - 1510 B. Achter Als staat doorgestreept me L. Alme yement - 1511 B. anders nemen moet, verbeterd naar L.

1512 L. mijn gramscap niet can ghewreken - 1513 L. Dan dat ic quaet vā hē ga s. - 1514 L. Den sesten; D m. rooden inkt. - 1516 B. ongheivechsamighede L. Dat is onghedoechsamichede - 1517 L. mach ic mijn grammichede - 1518 L. tot gheenen - 1519 L. en cannichs niet verdraghen - 1520 L. Ic en houtse so - 1521 L. Datter my dicwil of coemt smerte - 1522 Malingnitas, l. Malignitas L. D m. rooden inkt; dat is - 1523 L. is - 1524 L. eenen - 1525 L. yement d. in mijn h.s. - 1526 L. hy yement misdoet - 1527 L. So wien dat sy - 1528 L. Ic salt in quade vroeghen te voren - 1529 L. wreken m.t. - 1530 B. Desen achstenten g. diere toe h.L. D m. rooden inkt; achten - 1531 L. woort - 1532 B. suror L. Ende gheheeten furor - 1533 B. ghenoent L. Int dietsche - 1534 B. Vroetscap ghebrech L. Verwoetscap dats ghebrecht - 1535 L. Ende dese h.d.d. binnen - 1536 L. gheeft al s.c. - 1537 L. gheen - 1538 L. En hebben jeghens eenen v. - 1539 B. vroede L. ghevallet; vrodden, maar de eerste d is in e veranderd. - 1540 L. Nochtan ghecrighen - 1541 L. So groet

1542 L. so sijn die zeven hoetsonden - 1543 L. Al volcomen die die ziele so zeere (ze'e) wonden - 1544 N in B en L m. rooden inkt. L. hebbic u in dietsche - 1545 L. Dat bediet vanden (vandē) s.g. - 1546 L. dat hem elc mensche i.a.s. - 1547 L. Te bat hem soude w.v.s.; wellicht om het metrum aldus te lezen. - 1548 B. ter doot waert; achter doot staat doorgestreept wracht L. Die dat herte - 1549 B. Men a volch L. Mer menegherande - 1551 L. Deen jeghen a.d. segghic u - 1552 L. sermoene die die lude antyeren - 1553 B. Achter andren staat doorgestreept hanter L. Dat is dat sy deen den andren - 1554 L. wil sijn in allen u. - 1555 L. Die alder beste - 1556 L. Ende niement en kent sijs - 1557 L. Ghelijc als; seyde - 1558 L. Ende ontbr.; den andren node - 1559 L. tien - 1560 L. naet latijn - 1561 L. wat die zijn - 1562 L. misdoet hier in - 1564 L. bekeeren - 1565 ontbr. in B, ingevoegd naar L. - 1566 L. Sonderlinghe den leeken - 1567 L. Oft dieghene diet hebben v. - 1568 L. ter kennissen - 1569 L. dat icker in sal m. - 1570 L. scuwen

1571 L. tien g. alclaer - 1572 W in B en L m. rooden inkt. - 1573 L. tot eender ure - 1574 B. sac L. brembosc sac bornen - 1575 B. Achter hi staat mare, achter quam staat te, maar beide woorden m. rooden inkt doorgestreept. L. hy daer quam bat - 1576 B. h van Sach m. rooden inkt. L. Sachy - 1577 L. d' wert al te hande - 1578 L. hy dat wonder woude v. - 1579 L. Ende als hy totten bome - 1580 L. So riep - 1582 L. En seyde ontscoydu moyses eer ghy voertgaet; dit laatste woord staat op den vorigen regel, achter hemelrike - 1583 L. is heylic daer ghy op staet - 1584 L. claerlyc - 1586 B. Maer ontbr., ingevoegd uit L. - 1587 L. Al doen so b.h. ber voet - 1588 L. Opwaert s. harde seere - 1589 L. Doe v.h. ons heere - 1590 L. Ende hiet hem d.s. of doen - 1591 L. sijnder; herde - 1592 B. ware L. verharde. - 1593 L. Op dat hy te bat so moghen bekennen - 1594 L. Die hem soud' worden g. v g. - 1595 L. ontfinc moyses die tien g. - 1596 L. latijn - 1597 L. int openbaer - 1598 D in B en L m. rooden inkt. L. ierste g.w. nader eeuwe - 1599 L. alienos contra me - 1600 L. Dat is deerste v.d.g. - 1601 B. vreende L. hebts; vremde

1602 B. ghene L. Jeghen sdit misdoen alle die ghene - 1603 L. Die met exsprimenten sijn ghewone - 1604 L. toveringhen - 1605 L. opt om - 1606 L. Jeghens d.g. oec misdoen - 1607 L. Dieghene die; of - 1608 B. tenenen L. lieden ende den beesten te nemen tnoot - 1609 L. Die dit doen sceiden v.h. rechten god - 1610 B. Achter an staat doorgestreept haren L. me werken - 1611 L. omme - 1612 L. m' die leeke lieden - 1613 B. Ende weten L. bedieden - 1614 L. dat algader is - 1615 L. Daer wort die een afgod daer - 1616 L. Te deser misdaet willic cnopen - 1617 L. Die ghene die bevaert loven o.l. - 1619 L. of - 1620 L. houden hem an afgoddrien - 1621 L. En scheyden v.g.i. frenesien; boven de n van En is door een latere hand een streepje gezet. - 1622 L. almachtichede - 1623 baden, waarschijnlijk met L te lezen: daden L. Sy daden an hem al haer g. - 1624 L. dat god niet en h. - 1625 L. Niemens bede noch sijn woort - 1626 L. Hy en bade; salic - 1627 L. omme; haer ende dare - 1628 B. Om vrienden troest L. vremden cleynen troest; Gode ontbr. - 1629 L. I m. rooden inkt; eens kiven t.w. - 1630 L. So zeere als oft sy - 1631 L. een

1632 L. onser vrouwen van rosenbeke - 1633 L. halp haer in eender weke - 1634 L. uut so - 1635 L. Die souse versoeken goet paste - 1636 B. Met ha'e L. haerder; jare - 1637 L. Die ander s.d. machtiger; D m. rooden inkt. - 1638 L. eerdenborc die soete vrouwe - 1639 L. soe ontbr.; dicke uut menighen - 1640 L. Verlost ende so - 1641 L. soudese dienen - 1642 L. waer machtich - 1643 L. hy en sal - 1644 B. ha' van rosebēke L. sijn ontbr.; haer van rosenbeke - 1645 L. niement - 1646 B. wise L. Haerder ghenaden diese begheert - 1647 B. wive L. Doen sprac ic totden wiven waert - 1648 B. ze' L. Secht my twee vrouwen ghy schelt so ze'e - 1649 B. Woevele; he' L. moeders hadde ons heere - 1650 B. niet meer L. Eene sprakensy onder hē beeden ende niet me'e - 1651 L. dunc; tweere - 1652 L. ende oec eerdenborc - 1653 L. schelden - 1654 L. En isser mer een so l.e. eerse - 1655 L. Ende verminderse of en vermeerse - 1656 L. is - 1657 B. wīven L. Daermede so stilde - 1658 B. hē L. hem beyden om mijn w. - 1659 L. bat te vreden - 1661 L. een ontrader

1662 L. gods altoes eeren - 1663 B. he'n L. die lieve heyleghe ons heeren - 1664 B. nemmerme' L. nimmermeer doen en moghen - 1665 L. eere die sy na h' w'dendoghen - 1666 B. risen L. riese - 1667 L. also - 1668 L. Ende al h.g. an haer setten - 1670 L. anbedense boven onsen he'egod - 1671 L. dat ierste - 1672 D in B en L m. rooden inkt. L. ghebot dats ons - 1674 L. Dei ontbr.; tuum - 1675 L. ander - 1676 L. hier jeghens dicke - 1677 l. D.d. is na tlatijn te scicken? L. Dat latijn is in dietsche aldus te scicken - 1678 L. noemt d.n.v. uwen g. - 1679 L. Niet in gheender y. no spot - 1680 L. ghebot is nu ze'e vergheten - 1681 L. ic niet en - 1682 L. Achter Dat is een woord van ongeveer 4 letters uitgekrabd; van VI menschen die een hout (Misschien stond er oorspronkelijk: van V I mensche) - 1683 L. is - 1684 B. hanteert; misschien te lezen: Dat men gheen c.h.L. comescap antiert - 1685 L. versiert - 1686 B. hileghen L. gode oft van sinen - 1687 L. is over al nu ghemeen - 1688 L. dat die coemescap - 1689 L. Men sweert of men liechter by; wellicht om het metrum aldus te lezen. - 1690 L. niet ghegaen voort - 1691 nu, l. niet L. nu ontbr.; woort

1692 L. Dat is by gods bloet oft by syn wonden - 1693 B. al waer oec - 1693 L. Het es; oecontbr. - 1694 L. dits; misdaet - 1695 B. gode doet al a.s., verbeterd naar L. - 1696L. heyleghen aldus v. - 1697, 1698ontbr. in L. - 1699 L. Sijn doet sijn bloet s.w.s.s. - 1700 L. Sijn hoeft sijn d'men; tanden - 1701 L. naghelen so m. - 1702 L. Martelie - 1703 L. Versweert ende verwijtmenhem menichfoude - 1704 B. ondanchke L. ondanch om cleyne saken - 1705 B. scepper L. groeter scherper vraken - 1706 B. ghene - 1707 L. Sal doen; ghewone - 1708 L. Ende ontbr.; Dat is - 1709 B. allen L. al d.h. heet - 1710, 1711 L. Dat is om onser aller behout Niet om gheen van sijnder scout - 1711 B. om ontbr., ingevoegd uit L. - 1712 B. Achter Elc staat doorgestreept sa; off, maar de laatste f is doorgestreept. L. merc of sy hem wel q. - 1713 B. hē - 1714 B. Achter sculdich staat doorgestreept sijn L. sculdic - 1715 L. Een exempel willic hierof v. 1716 B. vrient och maech L. man die heeft een m. of v. - 1717 L. derdoet wel heeft - 1718 L. is; leliken - 1720 L. is met eenen rechten oerdel; er stond oerdes, maar de s is doorgestreept en 1 er boven geschreven. - 1721 L. Totter doet die uut sijnder misdaet r.

1722 L. rechter - 1723 L. Coemt eenich; naere - 1724 B. verwit L. hem sijn maechs doet dan verwijt - 1725 L. in sinen spijt - 1726 L. Die sijn maech om sijn verdienten l. - 1727 ontbr. in L.; verroet, l. verroert - 1728 L. ondanch ende ongonst ghereet - 1729 B. d'toe L. Ende die zelke doet d' noch om een const - 1730 L. hy daer vrake - 1731 B. wonden L. Eest dan w.d.g. evelen m. - 1732 L. Opten ghenen; noet - 1733 B. sijn sijn wonden; bitt' L. bitt' doet - 1735 L. hy hy salse so c. - 1736 L. Eewelijc - 1737 L. alle - 1738 L. Dat was om ons arme menschen gheschiet - 1739 L. so en wast - 1740 L. Het waer clein ghenu dat wy hem danchten - 1741 L. sijn ghebode niet en cranchten - 1742 L. Wan also dichke als wy sweeren - 1743 L. heeren - 1744 L. Oft by sijnder m. oft by eenen - 1745 L. Van sinen heyleghen groet of cleenen - 1746 L. Wederdat loghen is o.w. - 1748 B. Der loglene L. loghen is verre - 1749, 1750 L. Want wy tot onser valscher oerconde Die heyleghe roepen d.w.b.s. - 1752 D in B en L.m. rooden inkt.

1753 L. Sabita sanctifices - 1754 L. Ghy silt - 1755 B. Dus na, verbeterd naar L. - L. Dat is n.d.h. kerken m. - 1757 L. Nu ontbr.; Eelc mensche die in hem selven sal m. - 1759 B. wach L. allen ontbr. - 1760 L. woorden in ghedochte - 1761 L. ware vele beter dat sy wrocht - 1762 B. Weeude; achter of staat doorgestreept volde L. of valden - 1763 L. So sy daghelijc te doen plaghen - 1765 L. dranchs so vele in slaet - 1766 L. al - 1767 L. Met loghen ende met ydelglorie - 1768 B. ende (enֿ) is boven den regel geschreven. L. Met sworen m. copen m. vercopen - 1769 L. bedrieghen moghen ende belopen - 1770 L. Met valscher spraken - 1771 L. Hoe sy scone lijfcoep moghen maken - 1772 B. rolle weghen L. Oft ander die gaen rollen ende weghen - 1773 L. Busen ofte die spelen pleghen - 1774 B. potreyen L.M.s. oft d. oft potereinen - 1775 L. Dit is dat vieren vanden g. - 1776 B. haueken, niet hancken, zooals Blommaert las. L. Volke. quaquen clossen ende caetsen - 1777 L. wiven lopen danxen - 1778 B. dincken L. Die selke drincken tsamen een lieve toghe - 1779 soe goeden hoegen, l. in s.g. h? L. En worden telaetsten in goeden hoghe - 1780 L. schelden eer sy scheeden - 1781 B. vertallen; verbeiden L. Ende vercallen ende verbreeden - 1782 L. Alle dat ghebrec ende al tuusleghen

1783 L. of hebben hoeresegghen - 1785 L. is oft - 1786 L. Aldus - 1787 B. Mer L. Vele meer; weke - 1788 L. verswiment al e.o. - 1789 B. Hē L. doghet dien - 1790 L. vertoernen al daer mede h.g. - 1791 L. sy aldus breken derde g. - 1792 B. Daer die om L. omme so wachshem - 1793 L. secht hem is - 1794 B. hanteren L. ghelijchs antieren - 1795 L. mochten liever werken dan aldus v. - 1796 T in B en L m. rooden inkt. - 1797 L. Ende seyde honore p.e.m. - 1798 L. dietsche hie af ic dus vergadere - 1799 L. Ghy sul eeren - 1800 L. Dat die kind' dit ghebot breken - 1801 L. Dit doet dicke by haer o.g. - 1802 L. Die haer kind' niet en leeren of dwinghen - 1803 L. hem al haren wille - 1804 L. castien - 1805 L. tellen voergheen - 1806 L. smeeken daer mede en sterkense d' in - 1807 L. dien jonghen kinschen - 1808 B. Dienen i.w. ende d.o.L. Diemen aldus met weelden o. - 1809 B. Sien selven, verbeterd naar L. - L. selve q. noch g. - 1810 L. dan datmen hem ten ierten leert - 1811 B. gheleert L. gaerne - 1812 L. oft

1814 L. ende sonder bedwanc - 1815 L. So en doensy nimmermeer - 1816 L. Vader noch m.e. noch g. - 1817 L. Mer groete scande t.e.w. - 1818 L. Eest in woerden oft - 1819 L. Mersy veronweerden e.v.-Na vs. 1819 staan in Ldevolgende regels (zie Inl., blz. 187):

Oech so achten sy luttel om te eeren Gode,
Ofte televen nader kerken ghebode;
Heeren gheestelijc, priesters oft prelaten,
En eeren sy niet, tot gheender straten;
Maer eenich ghebrech dat sy daer an weten,⁵
Dat vertellen sy ende overmeten,
Ende slaen daer liever meer toe dan af.
Oec so en doen sy eere noch lof
Haren ouderen broedren, betren noch riken;
Haer dwaesheyt en wil niemet wiken,
Sy willen die beste sijn tallen steden
Ende dit coemt toe van dwaeshede,

1820 L. Ende ontbr.; Van allen dan sy hier in misdoen - 1821 L. Daer sijn haer ouders of ocusoen - 1822 L. onghevroken - 1823 L. Daer mede wert tvierde bot te broken - 1824 D in B en L m. rooden inkt. - 1825 B. Nemnen - 1826 L. die menich misdoet - 1827 L. Dies selve niet en is - 1828 L. Met menighen woorden - 1829 L. Want als ic - 1830 L. die - 1831 L. Ende als men op hem vervolcht de z. - 1832 L. Als e.n. so v.w. - 1833 L. hy d'omme ic bin m. d' - 1834 L. Al en doedichem niet - 1835 L. Nochtan make ic tfayt

5 d' an

5 d' an

1836 B. Achter doet staat een doorgestreepte d; om ontbr., ingevoegd naar L. - L. Want hy die doet d' omme m.o. - 1837 L. yement - 1845 B. Sterve si - In plaats van vs. 1838-1845 heeft L (zie Inl., blz. 188 vlg.):

Dat van mijnder weghen roert,
Om dat hy jeghes my heeft verboert,
Ende dat sijn uutlossen an my staet,
Sterft hy daer in, ic bin sculdic der daet.
Oft ander ghevanghen hier ende daer,⁵

Oft sieke lieden, die ic voerwaer
Wel weet dat sy hebben ghebrec
Van couden, van hongher in haren bec,
Inden huzen oft opter straten,
Mach icht hem betren ende icht late
By verswimennissen of by vrecheden
Ende sy dan van ghebrekelijcheden
Doet bliven, hoe vele datter sterft,
Dien doetslac is op my gheerft.
Bringhe ic eeneghen mensche buten sinen ghemicke
Tot eenen sonderlinghen quaden sticke,
Daer hy selver niet om en dochte
Ende des hy wel ontbaren mochte:
In onchuysheyt oft in over spelen,
In valschen ghetughe, in vechten, in stelen,
Eest roef, mortbrant oft doetslac,
Alt tquaet dat daer af comen mach,
Daer sal God af op den mensche doen wrake.
Elc hoeden van al sulker sake
Ende beters hem, diet heet ghedaen,
By rade van sinen prociaen.

1846 L. selke lose w. - 1847 L. onchuysheyt driven

5 en 6 zijn wellicht aldus te lezen (zie Inl., blz. 189): Oft sieke lieden hier ende daer, Oft ander arme, die ic voerwaer 8 Achter Van staat doorgestreept va

5 en 6 zijn wellicht aldus te lezen (zie Inl., blz. 189): Oft sieke lieden hier ende daer, Oft ander arme, die ic voerwaer 8 Achter Van staat doorgestreept va

1848 L. opēbaē - 1849 B. si ontbr. Wellicht om het metrum te lezen: Als si worden dan gheware - 1850 L. Oft - 1851 B. d'teghen L. So suken sy raet d'jeghen - 1852 L. dat ontbr. - 1853 L. lopen - 1856 L. Oft; vloken - 1857 B. Achter Met staat doorgestreept ey L. exsprimenten met v.b. - 1858 L. Oft e.c. ende d. siropen - 1859 L. te doen ontcnopen - 1860 L. ghemenc is metter materien naturen, maar onder materien staan stippels. - 1861 doecht, waarschijnlijk met L te lezen: vrucht L. So en can d' gheen vrucht of berueren - 1862 L. eer dit in hē selvē ghesciet - 1863 B. si sulke soe g.v.L. So zieken sy ende liden groet v. - 1864 L. Also dat elc verwonnen wert inder quale - 1865 L. Ende verderft altene male - 1866 L. Aldus so verliesen sy z. ende l. - 1867 L. Maer dit en tellic - 1868 L. Maar voer een moerderre ende a.v. - 1869 L. eenen man oft stecht sijn k. - 1870 L. oft moerthem om sijn goet - 1871 L. Dat is veel min sonden wiet doet - 1872 B. legghent L. selke legghense tot eenen vondelinghe - 1873 L. Haer kind' die sy voert bringhen - 1874 L. Worden sy dan vonden oft op g. - 1875 L. so zijn die sonden ghescouden - 1876 L. iermense

1877 L. So eest manslachte ende niet beter e.t. - Na vs. 1877 staan in L de volgende regels (zie Inl., blz. 189):

Selc wijf weten een andren raet:
Als sy daer naturen saet
Met ghenuchten ontfanghen zelen,
Dat sy daer valsche sonde in spelen,
Om dat daer gheen vruch of sou comen.
Maer dit en willic hier niet nomen:
Misselijc wiet noch quaem te lesen
Ende hem besondighen mocht in desen,
Want alle die dit doen of raden,
Die scheyden hem vander Goeds ghenaden
Ende verdomen lijf ende ziele.
So wien dat dese const gheviele
Ende ment wiste die wareyt wel,
Hy waer waerdich der wraken van Israhel.
Aldus so machmen welmerkens meyn sins
Tebreken dat vijfte ghebod menichsins
Dat vijfte ghebod hier ende ghens.

- 1878 B. menich sijns - 1880 B. Dm.roodeninkt. - 1882 overspel, l. om hetrijm: overspeel - 1885 B. D m.roodeninkt; laetich - In plaats van vs 1880-1885 heeft L (zie Inl.,blz. 190):

Dad seste ghebod dat ghescreven es¹

In die tafele, dat is: Non mechabris;
Dat is: Ghy en silt doen gheen hoerdom.
Man ende wijf, oec niet som,
Die in huwelijc sijn ghebonden
Ende dan overtasten, dat sien doetsonden,
Buten haren ghebonden gade,
Aen wat personen dat hy dat dade.
Eest an priesters, eest an nonnen,
Oft andie ghene die in gheestelijc oerden hebben ghebonden,
Oft oec an die ghene die in huwelijc sijn gheset,
Dit is al doet sonde dobbel ghetellet;
Want papen, nonnen ende moniken mede,

1 D m. rooden inkt; ghescreven staet, maar onder staet staan stippels. - 10 ghebonden staat op den vorigen regel, achter nonnen; die in gheestelijc oerden hebben ghebonden, wellicht te lezen: die g.o.h. ghewonnen (: nonnen) - 11, 12 gheset: ghetellet, l. ghestelt (Zie Mnl. Wb. VII 2068): ghetelt?

1 D m. rooden inkt; ghescreven staet, maar onder staet staan stippels. - 10 ghebonden staat op den vorigen regel, achter nonnen; die in gheestelijc oerden hebben ghebonden, wellicht te lezen: die g.o.h. ghewonnen (: nonnen) - 11, 12 gheset: ghetellet, l. ghestelt (Zie Mnl. Wb. VII 2068): ghetelt?

Die beloven alle reynichede,
Als sy gheestelijc orden ontfaen;
Daer by so eest meest met hem misdaen.¹⁶
Mer vele isser diet achten cleyne,
Want het is nu so ghemeine:
Die pape met sijnder cocubine,
Al waert huwelijc in schyne,
Sy winnen kindren ende voeden
Ende brenghense te huwelijc ende sy goeden
Ande beste, eest in steden oft opt lant;
Of eest totter gheesteliker hant,
So crighen sy provenen ende personaet;
Die heeren treckense in haren raet,
Het worden rentmeesters ende toelnaren.
Aldus so en placht niet te varen;
Men plac der papen kinder te scuwen
Ende niement en wouder gherne an huwen,
Noch comen aent gheestelijc goet.
Nu duncmy, ic en weet niet wat doet,
Datmense alomme trecht boven,
In paus, in conincs, in heeren hoven;
Sy makent over al so als sy willen.
Die selke en sijn oec niet te stillen
Met eenen wive, twee oft drien;
Als sy stade en stonden sien,
Sijn sy eeloep wiven oft hebben sy man,
Moghensys ghecrighen, sy comen der an,
Eest met beden oft met ghiften;
Ja ic hebbe ancxt, al warent haer nichten,
Sy en maken der gheen conciencie in.
Doc daer en sal niement meer noch min
Letten oft merken op haer misdaet,
Mer elc besie dat hy selve wel gaet,
Want die sonden en sijn te minder niet,
Al eest dat mense dicke pliet;
God die saelt noch naet rechte wreken.
Noc ander ponten hier in ghebreken,
Die tot desen ghebode hoeren,
Mer die staen ghescreven hier tevoren
Inden graet vander luxuren.

Dat sevende ghebod moet ic ons roeren,

- 1886 L. Dat is fur'tum; D m. vooden inkt. - 1887 B. gheboden - 1888 B. graden L. graet

16 met hē 39 eeloep, l. eenloep - 40 d' an - 41 ghiiften, maar de 2e i schijnt doorgestreept. - 43 d'

16 met hē 39 eeloep, l. eenloep - 40 d' an - 41 ghiiften, maar de 2e i schijnt doorgestreept. - 43 d'

1889 L. ghiericheyt na al sijn behoeren - 1890 D in B en L m. rooden inkt. L. Dat achte - 1891 B. testamonium - 1892 L. Dit machmen aldus in dietsche belegghen - 1893 L. Ghy en sult gheen valtsche ghetuge s. - 1894 L. oft begheeren - 1895 B. mach ontbr., ingevoegd uit L. - L. uwen evenkersten m. deeren - 1896 L. misdaet is even groet - 1897 L. pauwels die seyt al bloet - 1898 L. Achter vele staat seyt, maar onder dit woord staan (bijna onzichtbare) stippels; misdoet hy die dat quaet - 1900 L. een een loghen - 1901 Hoe, l. Hoet? L. Hoe dat coemt wie dat scaet oft deert - 1902 L. dat woort - 1903 L. So is dit ghebod tebroken - Na vs 1903 staan in L de volgende regels (zie Inl., blz. 190):

Ons sijn gheboren te sweren alle eede,¹
Int copen oft int vercopen beede;
Alt waert oec waer, in gheenen dinghen
En salmen mer ja ende neen voertbringhen,
Ten ware noetsake bekent,
Omdatter an laghe een jugement
Int gherechte, ende men dan ware
Gheropen ende vermaent al dare.
Is ons verboden te sweren waer,
So is die loghen ghesworen swaer.

- 1904 D in B en L m. rooden inkt. L. neghende ghebot - 1905 B. concupisses - 1906 L. Ghy en selt na dat latijn - 1907 L. Eens a.w. begherent niet - 1908 B. huijs L. arve; goed - 1909 L. of hy zeere misdoet - 1910 L. sijn

1 gheboren, l. verboden? (zie vs 9) - 3 Alt, l. Al - 4 mer, l. mer dan

1 gheboren, l. verboden? (zie vs 9) - 3 Alt, l. Al - 4 mer, l. mer dan

1911 L. doet sonden deilt - 1912 L. Maechden of and' wiven ontleyt - 1914 L. ghenuechte - 1915 L. Als die selke; oft-Na vs. 1915 staan in L de volgende regels (zie Inl., blz. 190):

Oft met scoender loghenen dye hy liecht,
Daer hyse by onteert ende bedriecht,

- 1916 L. Haers ondanchs ende haren vrienden - 1917 B. huijs L. Oft d.e.a.h. oft tiende - 1918 B. ontbinden L. Met losen v.o. oft ontladen - 1919 L. Oft met onrecht haer arve - Na vs. 1919 staan in L de volgende regels (zie Inl., blz. 190 vlg.):

Oft in haer hove haer bome scoren,
Om dat die vrucht sou bliven verloren,
Oft glase veinstre by nachte slaen ontwee,
Oft inder weiden doet sijn vee
Heymelijc, oft opstal;
Dit coemt van nidicheden al.
Ende indesen ende andren sticken
Doetmen sonde ende scade dicken
Den evenkersten onversien.
Daer omme so waerscuwe icse diet plien:

- 1920 B. niet onberen en moet L. Eest datmens begheren moet - 1922 V in B en L m. rooden inkt. L. Vanden tienden dat letste - 1923 L. So v.o.a. ons he'e god - 1924 B. concupisses - 1925 L. Anccillam; ne azinum - 1926 L. Ghy en sult van uwen e. - 1927 L. die diensmaechden sijn - 1928 L. mesnieede - 1929 B. mijn ontbr., ingevoegd uit L. - L. Noch os; dat is - 1930 L. I.d.g. men niet en misdoet

1931 L. oft; eenic-Onder vs. 1931 staatin B (onder aan de bladzijde): Dat onsen evenkersten hoer - 1932 L. onse - 1933 L. Daarmen hem eenich - 1934 L. Oft hinder verdriet oft scade - 1935 B. Achter Dat staat doorgestreept men L. Die wy - 1936 L. is al - 1938 B. Of met verwerken L. Oft; onsen - 1939 B. oech in getrecken L. niement en canner in ghetrecken - 1940 L. Eeneghe p.v. onscouden - 1941 B. hi hine L. Wil hy selve hy machse houden - 1942 L. Want ic; maken - 1943 L. is so - 1944 L. alle den tienen - 1945 L. houwen - 1947 L. Ende ontbr.; Waeromme so willen wy kative - 1948 B. ghebiet, verbeterd naar L. - L. Dan ymmer doen - In plaats van vs. - 1949-1952 heeft L de volgende regels (zie Inl., blz. 191):

Want hy enbehoeft onser helpen niet,
Noch onser doechdeliken daden,
Wan hem en mach niement scaden:
Hy is so moghende ende so rike.
Maer wy, wormen, ghemaecht van slike,
Cranc, onseker, van crancker naturen,
Die niet sekers en hebben een ure
Ende niet goeds by ons selven en vermoghen,
Selen wy yet hebben dat ons sal doghen,
Dat moet ons sijn ghenade gheven,
Want sonder hem moghen wy niet leven
Ende hy verliest ons al se node.

1953 L. so heeft; X ontbr - 1954 B. souden wesen L. dat wiere vreetsaem in souden - 1955 L. vrienscap - 1956 B. E.m.h. selven n.d.l., verbeterd naar L. - L. hem - 1957 L. dincket - 1958 L. na haers self wille hier leven - 1959 B. ghi menighe L. Oft ghy in eeneghe poenten - 1960 B. si, verbeterd naar L. - L. Brokic oft misdadic - 1961 B. die wille L. Dat betert te wile - 1962 L. als dese tijt u o. - 1963 B. dan daer ghi sijt L. En coendijs - 1964 L. God heeft ons cracht verleent ende sin - 1965 L. O.s. wel te behoeden hier in - 1966 L. Oft vallen den zwaren val - 1967 L. Want het coemt - 1968 N in B en L m. rooden inkt. L. willic u voiert conden - 1969 L. VII doetlijc - 1970 B. of dāclijc L. Welc dat doetlijc oft daechlijcs sijn - 1971 L. dat scrijft - 1972 L. Sommyghe sonde sijn so gheleghen - 1973 alle, l. allene? L. god alleene gaen jeghen - 1974 L. Die and' s.s. so g. - 1975 L. jeghen - 1976 L. Noch and' die sijn also b. - 1977 B. Dat ontbr. L. Dat een jeghen hem selven sondicht - 1978 B. u anders c.d.v. L. Dit sal ic al claerlic d.v. - 1979 L. jeghens god - 1980 B. maniren L. drierande - 1981 B. es ontbr.; hanteren L. Dat ierste is; D m. rooden inkt.

1982 L. Oft anbeden vremde g. - 1983 B. gaen si L. So gaen wy buten den iersten g. - 1984 L. Men beveelt ons datmen god sal - 1986 L. Dat and' is als wy by rokeloesheden; D m. rooden inkt. - 1987 B. Goed namen L. nomen - Na vs. 1987 staan in L de volgende regels (zie Inl., blz. 191.):

Ende daerby sweren, eest loghen oft waer;
Daer en is die sonde niet even swaer.

- 1988 L. Dat derde wy; D m. rooden inkt. - 1990 L. Selen wy dit betren - 1992 L. Begheerlijc - 1993 L. Aldus sal men mindren d.z.s. - 1994 L. Dat sy soude - 1995 B. In plaats van de s van sijn staat er een i zonder punt er boven. L. Sy - 1996 B. Dande L. D m. rooden inkt; VII ghebode die sijn - 1997 L. Gaen jeghens uwen e. - 1998 B. moerde L. Als doetslac stelen overspel - 1999 L. Vals ghetughe te sijn rebel - 2000 L. Vader oft m. - 2001 L. Oft yemens anders goet te begheren - 2002 L. Boven dat die g. in houwen - 2003 L. sonde ende dese scouwen - 2004 L. betren - 2005 Berade, l. met L: Bi rade, of: Beraden L. Bi rade van sinen c. - 2006 L. almoessen - 2009 B.

Dit saltu - In plaatsvan vs. 2007 - 2007-2010 staan in L de volgende regels (zıe Inl., blz. 191.):

Sonden die u oft uwen evenkersten ancleven,
Als: hoverde, luxurie, oft ghiericheyt,
Toren, nijt, gramscap ende ghiricheyt,³
Die salmen betren met rechter oetmoet
Ende met wederkeeren dat onrecht goet
Nader wiser leerers sagghen,

- 2011 B. Met vast-en L. vasten ende onsachte legghen - 2012 L. te gaen - 2013 L. Met soberheyden ende mit penitencien - 2014 L. doet by des priesters rade - 2015 L. So v.m. dan goeds g. - 2016 L. loen sallen of comen - 2017 L. Vanden sonden jeghens domen - Na vs. 2017 staat in B: Wanneer si also ghedaen sijn (de afschrijver was waarschijnlijk in de war met vs. 2023.) - 2018 B. dribode L. drie gheboden wel voerseyt - 2020 B en L. Brecht L. misdaet - 2021 L. Dat is doet sonde v.g. ghetelt - 2022 B. sonden die teghen L. D m. rooden inkt; sonde jeghen uwen e. - 2023 L. Wanneer die also - 2024 L. scaden oft ende deren - 2025 L. Aen lijf aen goed oft an eeren - 2026 L. So m. daechlijcs s.w.; achter sonden staat sijn, maar onder dit woord staan stippels. - 2027 L. in eenich - 2028 L. So ist voer god doet sonde - 2029 L. niet al ghelijc - 2030 L. Selc meerder selc minder elc na sijn graet - 2031 L. is die misdaet - 2032 B. dieghene, verbeterd naar L. - L. Die gaet ze'e jeghens - 2033 L. oft - 2034 L. haer reynicheyt

3 De t van nijt is onleesbaar door een vlek.

3 De t van nijt is onleesbaar door een vlek.

2035 B. allen L. die sonde ghebrechlicheyt - 2036 L. Daers sy namals in misdoen - 2037 L. Daer sijn sy al of o. - 2038 B. die ha' ierste L. sculdic der ierster daer te voren - 2039 L. het is - 2040 N in B en L m. rooden inkt. B. Nu wille ic L. Nu hebbic - 2041 L. die sonden - 2042 L. Bekennen - 2043 B. Op de plaats van elc stond eerst een ander woord, en sonde is boven den regel geschreven. L. haer - 2044 B. Achter Gheset staat doorgestreept op - 2045 L. dat daer in mach sculen q. - 2046 L. Ghelijc als ic loefde des boechss (een lange en een korte s) beghin - 2048 L. sonda"e - 2049 B. claer L. Biechten mach e.w. claer - 2050 L. moghen deeren - 2051 L. En de dan comen tot ter g.o. heeren - 2052 L. Dat ierste dat immer moet s.g.; D m. roodeninkt. - 2053 L. Datis d.w.k. dopsel sullen o. - 2054 B. Achter onghedoopt staat hulpt (?), maar dit woord is m. rooden inkt doorgestreept en blijft is er boven geschreven; niemat L. onghedoept; niement - 2055 L. ponten sien aldus g. - 2056 L. ende satisfaccio - 2057 B. ho so L. dan hebben - 2058 L. eenighen - 2059 gheraken, l. metL: ghenaken, of: ten r.G. gheraken L. Selen wydatr. g. ghenaken - 2060 L. vander - 2061 B. suver L. doepsel af ende - 2062 B. Maer dan ons - 2062,2063 L. Mer sellen wy ons claer ontladen Van ons selfs sondighe daden

2064 L. So moeten wy ierst - 2065 L. Dat is recht berou ende daer na al so - 2066 B. in ontbr., ingevoegd uit L. - L. confessione - 2067 L. Dat is gherechte b. - 2068 L. ponten sullen sy - 2069 B. Luter scamel ghehel e.w. L. Dat is bitter scamelheyt - 2070 L. willic ende biechten dicke - 2071 L. onderhoerich wesen dat sijn - 2072 L. Mer die biechte moet sijn ghedaen - 2073 L. Salmen - 2074,2075 B. Met moet niet weder micken Weder te sondelike sticken; de lezing van L is in den tekst opgenomen - 2074 L. niet m' - 2076 L. biechts af heeft g. - 2077 B. te sproken L. Oft dat recht vander biechten waer te broken - 2079 L. tot g.o. - 2080 L. keert weder totten q.g. - 2081 voersiene moede, l. met voersienen moede? L. Oft and' menschen die met voersienichmoede - 2082 B. ontwette L. Sitten in overspele te g. - 2083 L. biechts is v.e. vele q. - 2084 L. oft; gode, maar de e is doorgestreept. - 2085 B. spod L. met g. haer s. - In plaats van vs. 2086 en 2087 staan in L de volgende regels (zie Inl., blz. 191):

Wanneer sy dincken: hadde ic ghedaen
Mijn biechte, so willic weder gaen
Doen dat ic dede, eer icker quam,
Dese maken eenen vulen, slekighen dam
Om haer arme ziele, daer over te gane.⁵
Nu eest goed dat ic u mane

5 d' over

5 d' over

2088 B. teerstē L. Die ponten der biechten dat ierste m.w. - 2089 L. Bitterheyt saldie ziele d' by g. - 2090 L. Dit is - 2091 L. Ende op d.s. veers - 2092 en - 2093 zijn in B m. rooden inkt onderstreept. - 2094 L. dietsche is aldus te versinnen - 2095 L. I m. rooden inkt; belien oft bekennen - 2096 L. Alle mijn jaren in bitterheden - 2097 L. Mijnder z. ende dit is aldus besceeden - 2099 L. ghedede van allen minen s. - 2100 B. Die sal ic belien, verbeterd naar L. - L. gode ontbr. - 2101 L. Met b.r.e. met t. - 2102 L. Ende daer so moet - 2103 L. Salder - 2104 L. der toe - 2105 B. Achter als staat die, maar dit woord is doorgestreept en er staan stippels onder. L. Dat is - 2106 L. So sal dan al mijn ghedachte - 2107 L. god so dicke hebbe vergramt - 2108 L. Met groten sonden d.i.h.d. - 2109 L. Willens ende wetens - 2110 L. Dicwil vertorent h. en v. - 2111 B. Achter Dits staat in, maar m. rooden inkt doorgestreept. L. Dit is; voertbracht - 2112 B.M. rooden inktonderstreept. Confessio L. Confescio - 2113 L. pont - 2114 L. Dat is - 2115 L. lieden - 2116 L. Harer; de - 2117 L. eenen - 2118 B en L. and'

2119 L. Dit is e.s.b. en die ghespleten; het laatste woord is bijna onleesbaar door het verbleeken v.d. inkt. - 2121 B. ontweert L. is - 2122 L. Oec so ist v. int decretael - 2123 L. pont is datmen wael - 2124 B. Voersiendelijc, maar de is doorgestreept en er staan stippels onder. - L. Voersienichlic; biecht - 2125 L. voertdencken - 2126 B. die men die men L. Al die zonden - 2127 L. jeheremien - 2128 B.M. rooden inkt onderstreept. Memorian - 2129 L. Op ander steden staet oec also - 2131 B. Achter Peccata staat een doorgestreepte v L. memoria - 2131 en 2132 zijn in B m. roodeninktonderstreept. - 2132 Noch de lezing van B noch die van L geeft hier een verstaanbaren zin: B. Ena st' p. tpa die p quas it^z ī infernū L. Qua sunt p tpa die p quas it^z in jnf'mū - 2133 L. Voerdenc ende richt i.a.s. - 2134 ontbr. in L. - 2135 L. Inden weghe - 2136 L. bekennen - 2137 B. ghebrechs - 2138 meest, l. moet? - 2137-2139 L. Van al uwen ghebreke want der sond'en quaet Altoes in uwen weghe gaet Ter hellen waert om u te wroghen - 2140 L. D.v.p. moet hier to voeghen - 2141 L. Dat is datmen metten wille volcomen - 2142 L. om de sonden te nomen - 2143 L. Voluntario - 2144 L. He'e - 2145 B. Achter Seit staat doorgestreept die L. Seyde d.u.o.m. offeranden - 2146 L. leet g. met banden - 2147 B. Achter doet staat doorgestreept hi L. Al lijt hy sijn sonden d.d.b.

2148 L. Daer on heefthijs l. no d. - 2149 L. me onwillegher - 2150 L. Dats dat, maar s en dat zijn doorgestreept; seste is dat elc mensche mit volre begherten; het laatste woord is boven den regel geschreven. - 2151 L. O. sal h.s. wroghen - 2152 B. misnoede L. god misvoeghen - 2154 B. Ol broet s.e. omme cleet, verbeterd naar L. - L. eenich - 2155 L. omme; oft versconen - 2156 L. luden als sy co tomen - 2157 B. daer ontbr., ingevoegduit L. - 2158 L. Hoe datsy hē dan o.m. - 2159 B. mesdaen L. dat is misdaet - 2160 L. seyt albloet - 2161 L. Quando p. se plus e. - 2162 L. Tantum - 2163 B. Soe hē L. So; me'e - 2164 L. So v.m. wroechthem god ons he'e - 2165 L. Daer of - 2166 B. en machmen u.s.n.q.L. maecht - 2167 L. Ende belijtse recht als g.d. - 2168 L. pont maec ic u vroet - 2169 L. Ghy selt u dicke biechten ende t.s. - 2170 L. dicke als ghy - 2171 L. So suldise belien die tijt die ure - 2172 L. Hier of so seit - 2173 L. itaque diabolum - 2175 L. dinch en mach - 2176 L. dicke te byechten gaen - 2177 B. doe L. verswimen - 2178 L. lieden

2179 L. den priester comen voren - 2180 L. Dan te segghen ic hebbe g.o.g. - 2181 L. Nochtans comen sy m' - 2182 L. is; bornen - 2183 L. op die and' - 2185 L. Te tide eert uuten ghedachte coemt - 2186 B. Dit, verbeterd naar L. - 2187 L. is - 2188 L. den priester - 2190 L. ende die zoene - 2192 B. met blijt L. ende met vlijt - 2193 L. met so groeter - 2194 L. zonden - 2195 L. God die seyt qui se exultat - 2196 B. huniliat - 2197 L. vernedert - 2198 B. Achter Ende staat doorgestreept verhoghet; hem verhoeghet, verbeterd naar L. - 2199 B. hoverdigheden, maar g is in c veranderd. L. uut dier h. - 2200 B. quade quade L. So spruten a.q. zeden - 2201 L. vertrach - 2202 L. zonden - 2203 N in B en L m. rooden inkt. L. Noch so volghen VI and' ponten hier naer - 2204 L. Totter r.b. sal sijn claer - 2205 B. moet moet L. Ten iersten moet by w.w. - 2206 L. Ende aldus salmen weten wat bedieden dat; onder weten wat staan stippels. - 2207 B. Achter Weder staat doorgestreept si L. misdaen - 2208 L. Jeghen god oft jeghen uwen e. - 2209 L. Oft teghen u selven

2210 B. stille of openbaer, verbeterd naar L. - 2211 L. zelke - 2212 L. misdoen - 2213 L. Dat and' pont is - 2214 B. merke - 2215 L. Ende dicke swaerlijc in misdoen - 2216 L. sake oft - 2217 B. Doe m.s. of m.z. (D lijkt in het hs. meer op S dan op H.) L. Ende so m.s.o. mind' sake - 2218 L. So meerder is der zonden w. - 2219,2220 ontbr. in L. - 2221 L. Maer is een ghetimpert so dicken - 2223 B. Achter biecht staat een doorgestreepte b L. Vallet hi ontbr.; Hy biechthem e.b. met rade - 2224 L. menscheliken - 2225 L. vrese; tantyeren - 2226 L. Die sonden d.s. des duvels m. - 2227, 2228 B. De aangehaalde woorden zijn m. rooden inkt onderstreept. L. Beide versregels zijn op één regel geschreven; diebolicum - 2229 L. pont is dat hy sal weten hoe - 2230 L. hy die biechten - 2231 L. men mach daechlijchse - 2232 L. So wanen doet h.w. doet sonden - 2233 dunct, l. dinc? L. diezulke dunc - 2234 L. Machmense so doen al iest i.v. - 2235 L. Het wort s.i.b. gheduren - 2236 B. Achter ierst staat doorgestreept in; luxurien L. Also ic eerst seyde vander l. - 2237 L. Dat is - 2238 B. Hoeft sonde L. Doet sonde - 2239 L. Dat is dat hi d' and' ghenuechte me hevet

2240 L. oerloef ghevet - 2241 L. Daer hoert toe datmen weet hoet - 2242 L. Dat vierde pont is welc men der in misdoet - 2243 L. Want vele meerder sonden waert dat ment plaghe - 2244 B. vasten daghe L. oft ontbr.; valsteldaghe - 2245 L. oft - 2246 L. andren simplen - 2247 B. Tfijste L. pont is - 2248 B. es gheleghen, verbeterd naar L. - L. in die sonde is g. - 2249 L. meerd' sonde eest q. werken - 2250 L. Ghedaen o.k. oft inkerken - 2251 ontbr. in B, ingevoegd uit L. - 2252 B. huijs L. in - 2253 B. Achter ons staat doorgestreept h besceiden L. pont - 2254 L. dat is - 2255 L. zonden - 2256 B. D.i.h. ende g., verbeterd naar L. - L. huwelijc - 2257 L. Oft - 2258 B. Achter te staat doe, maar deze letters zijn doorgestreept en er staan stippels onder. L. misdoene - 2259 L. al der meest - 2260 B. si ontbr. L. sy d' na het es ghewreest, maar de eerste neerhaal v.d. w is doorgestreept. - 2261 L. Sy en sijn oerspronc v.a. misvalle - 2262 L. Die eerst heeft bracht te walle, maar de eerste neerhaal v.d. w is doorgestreept. - 2263 L. Alsoe ic gaf te kennen hier voren - 2265 L. Dan den meechden ghenomen h.r. - 2266 L. Aldus e.v.a. andren s.m. - 2267 L. is doetsonden - 2268 B. Nochtan sijn vele minder die noede; de lezing van L is in den tekst opgenomen. L. mind'

2269 B. Die stelen, verbeterd naar L. - L. eenen - 2271 L. hy niet - 2272 L. eenen armen man - 2273 L. moest - 2274 L. broet v.t. tot tiden - 2276 B. Men kan ook nootdorft lezen. L. Sijn wijf sijn kind' die noedorft g. - 2277 L. Oft daer omme v.g.b. broet - 2278 L. goed heeft heyt hijs noet - 2279 B. Achter hem staat doorgestreept wilt L. hy hem d'mede wil gheneeren - 2280 L. maech; keeren - 2281 L. Namals of h.g.b. - 2282 L. het nasijnder conciencie gaet - 2283 L. Oft laten sijn arfnamen w' hi doet - 2284 B. Dus sal sijn, verbeterd naar L. - L. sonden groet - 2285 L. of coemt te hinder - 2286 L. So is dat te betren d'af te minder - 2287 L. M' beter waer dat leven gheleyt onghesondicht - 2288 L. sond' sijn biechte - 2289 L. So sal hy al dese poenten - 2290 L. sijnder ghedenckenesse - 2291 L. ghenaden - 2292 L. Want wie dat een cleet scoen wil dwaen - 2293 B. ontbouden L. ployen wel onfouden - 2294 B. Eest het, verbeterd naar L. - L. smetten - 2295 B. neemt dwoeghe L. datment dwughe - 2296 B. elc dwoeghe L. Daer omme eest noet d.h.e.v.; de eerste e van voeghe is boven den regel geschreven. - 2297 L. Als hy wil - 2298 L. hy scoen mach dwaen

2299 B. dat hi ontbr., ingevoegd uit L. - L. Dat is d.h. sijn c.w. verclare - 2300 L. menighe - 2301 L. ponten - 2302 L. coemt - 2303 B. ande poent; de beginletter is waarschijnlijk door den rubricator vergeten. L. Dat and'; D m. rooden inkt. - 2304 L. salichede - 2305 L. Dat is recht berouwe v.a. misdaden - 2306 B. Allen scanden, verbeterd naar L. - 2307 L. Die die - 2308 L. berouwenisse al af - 2309 L. is dat water - 2310 B. Achter Wort staat lelijchede, maar dit woord is m. rooden inkt doorgestreept. L. Suver wort van allen leelichede - 2311 L. M' berouwe sonder traen - 2312 L. Ende heeft gheen m.a.t. dwaen - 2313 L. alle der - 2315 L. I.i.b.d. biechten ghewac - 2316 L. is - 2317 L. B m. rooden inkt; eenen - 2318 L. toe quam - 2319 L. Die een l.k. - 2320 L. al daer - 2321 L. vastene; brode - 2322 L. cam; node - 2323 L. sy en mocht den (n doorgestreept en s er boven geschreven) vastens niet ghenesen, maar onder nesen staan stippels en wesen is er boven geschreven. - 2324 B. hi mochte, verbeterd naar L. - L. mochte leven - 2325 L. Oft a.g. voert dat vasten - 2326 L. Maer hy en woutse a.n.o. - 2327 L. soe ontbr. - 2328 B. vastine L. het en ware

2329 L. sielmissen dede - 2330 L. Ende tghelt d' af voer paesghen b. - 2331 L. hier af - 2333 L. Sy soude ier daer voer - 2334 L. des papen - 2335 B. ha' macht L. Sy wart vastene boven haer macht; de volgende regel is een herhaling van dezen; alleen staat er nu: vastende - 2336 B. ha' L. So - 2337 B. d' mede L. Dat sy ende die vrucht - 2338 L. beede - 2339 B. M' g.h. ha'e L. Maer god die halp haer doe hadde sijt ghesie..; de rest is weggesneden. - 2340 L. M' dustanich papen so radic - 2341 met vallen, l. met allen of met dallen? L. den lieden met rechte willen belasten - 2342 L. discretie eest - 2343 L. Oft; oft - 2344 B. wesen, verbeterd naar L.-L. Voider; ghenesen, maar onder nesen staan stippels en wesen is er boven geschreven. - 2345 B. Wat god; dan sijmacht, verbeterd naar L.-L. heist niement - 2346 L. D m. rooden inkt; doe ic u ghewac - 2347 L. salicheyt brenct - 2348 L. Dat is - 2349 L. sondeliken saken - 2350 L. tot salicheden - 2351 L. is - 2352 L. almen m.g. - 2354 L. licht - 2355 L. voer draghet - 2356 L. eest beter ende vele sachter - 2358 L. allen sijn smetten

2359 L. mede is - 2360 L. doet; is - 2361 L. Alle dat goed dat hy heer te voren helt - 2362 B. staten L. Dat staet nu in a.g. - 2363 L. hevet hy hē - 2364 L. dicwil - 2365 L. Oft dencken wan hayt selveℨ nℨ ghedaen; ℨ achter selve is doorgestreept. - 2366 L. oec mach niement naerder gaen - 2367 L. Hoewel dat - 2368 L. Dan den - 2369 L. niement - 2370 L. lieden - 2371 B. dand' L. sy dat een opt and' - 2372 L. Tot sy comen an dat s. - 2373 L. dat is daer zielen e.a. groet - 2374 L. vreese v. doet - 2375 B. eersten L. dat sceyden v. eertschen - 2376 L. so vast cleeft - 2377 L. dat sy dat ymmer selen moeten 1. - 2378 B. ziechten L. siechten - 2379 B. allen L. Doer quest (s is doorgestreept en 1 er boven geschreven) dat hte ende aldie 1. - 2380 B. ze'e L. hebbense so bestreden - 2381 B. verwinnen L. so ze'e verwonnen - 2382 L. and' salicheyt te spreken - 2383 B. M' L. Maer doch is b.i. leetste - 2384 L. Wanneer dat metten m. also is g. - 2385 B. ziec wt' L. siec w. so d.h. dan sien - 2386 L. eenen m.v. medicien - 2387 L. Diehem can betren - 2388 L. So doetmen dan den sieken clisteren

2389 B. cruijte L. Achter hem staat een doorgestreepte p; cruut dranc - 2390 L. dicwil l. an is b. - 2391 L. maechen helpen - 2392 B. ziech L. siec; heeft - 2393 L. Soe en soecht hy voert m' gheenen r. - 2394 L. Sijn z.t. suveren van sijnder misdaet - 2395 B. ierst L. Hy leeft voert an q.d. hyde eerst - 2396 L. is d.e. dan also vermeert - 2397 staat in B na 2398; die ontbr. L. dat hem die siechte - 2398 L. So en helpt sijn meestren niet en twint - 2399 L. Al om die pape so sentmen - 2400 L. die z.g. wel can - 2401 B. al're verdienten L. Van alle verdiende sonden die pine - 2402 L. gherechte - 2403 B. betrouwen, verbeterd naar L.-L. Dat is; ghewaer - 2404 L. Dit; anscouwen - 2405 L. en tonet men niet - 2406 L. Want my en mach voer god - 2407 L. so moet d'na dit sijn - 2408 Voldoen, l. Voldaen (sijn in 2407 is dan bez. vnw., zelfst. gebruikt), of naar L: Dat elc voldoen moet d.e.L.D.e.v.m. sijn e. - 2409 L. Dat is dat r. restoer - 2410 B. maecht L. so maechment t. - 2411 L. Ende elc mensche g.n.s. staet - 2412 L. Daer die menighe a.h. clein baet - 2413 L.T.w. optmet met gherechten g. - 2414 L. enthem dan i.h.s. - 2415 L. hadde noet - 2416 L. So ontfaetet g. in weldaden groet - 2417 L. Met rechter ristoer dat moet voergaen - 2418 L. almossen

2419 L. of - 2420 L. Dits is tslot vanden rechten t. - 2421 L.Nm. rooden inkt; vraechmen hoedat d.w. - 2422 B. Restooer L. Restoer s.m.d.c. - 2424 L. diet wel verstoede - 2425 L. behoert - 2426 L.V.w. dat hy heeft t.y.; om het metrum wellicht aldus te lezen. - 2427 B. ghecreghen ontbr., ingevoegd uit L.-L. leenen; also - 2428 L. Aldus - 2429 L. hē weder na dat h.v.; na is boven den regel geschreven. - 2430 B. nacht L. Ende also heeft h.v. - 2431 L. altoet - 2432 L. van allen dat hy heeft misdaen - 2433 L. haddy meer dat hy m' g. - 2434 L. dien - 2435 L. En blijf hem dan oec eenich g. - 2436 L. Boven dat dat h.v. - 2437 L. sijns - 2438 L. ontfermertighe - 2439 L. In almossen - 2440 L. hare doechdelike - 2441 L. hem ste stade - 2444 L. so sal h.w. d'toe b. - 2445 B. wort ane L. voert ane om gheene saken - 2446 B. Wede L. goed an hem laet ghenaken - 2447 B. an neme L. Noch; an nemen - 2448 B. Of ghi L. Oft h.g.v. sijnder misquamen - 2450 L. so

2451 L. groet oft cleyne - 2452 B. ist is boven den regel geschreven. L. Tot sijnder z.b. eest dat ic meyne - 2453 L. Hadde; ghedochste, maar de s is doorgestreept. - 2454 L. Oft h.g.e. dat v. - 2455 L. nereghen - 2456 L. Begheerde oft weder antenemen stoede - 2457 B. baten q.h.d. af L. baten en q.h.d. af - 2458 B. dan ontbr. L. Sterve hy dan datmen i.k. - 2460 L. alle dat goed groet - 2461 L. arfnamen - 2462 B. De t van Dat is boven den regel geschreven; besitten L. sal se alle gader so besmitten - 2463 L. Dat sy selen v.e.w. oft m. - 2464 L. qualijc als die ghene diet wan - 2465 L. Van oer tot ore al totten t.l. - 2466 L. Die scrifture liecht of dit is - 2467 L. wat dat h.d. - 2468 B. Die vruycht L. bruucht - 2469 L. Nu raet wat selen; N m. rooden inkt. - 2470 L. qualic - 2471 L. Ende daertoe qualic over hebben bracht - 2472 L. Ja die zelke rekenthet - 2473 B. oncuijsheit L. onchuysheyt te antyeren - 2474 L. Wiven met mannen ende mannen met w. - 2475 B. Poytriescap, verbeterd naar L. - L. valsc voerdel - 2476 L. Qualic - 2477 L. Qualic ghenieten - 2478 L. algader vremde - 2479 L. Want ontbr.; principale alleene - 2480, 2481 L. Die die herberghe

hout m' al ghemeene Diet spel bedriven oft die doen die sonden - 2482 L. Diemen al daer bedrijft tot menighen s. - 2483 L. Ende daer in vulder sondigher - 2484 L. goed dan qualicken - 2485 L. armoeden - 2486 L. selen sy dus v.g.b. - 2487 B. Ende recht verou, verbeterd naar L. - L. uut des herten gronden - 2488 L. Ende met; al die zonden - 2489 L. dat so gheeft hy ghenuech - 2490 B. droecht - 2491 L. den moerder die t.r. hanct - 2493 L. hy om ghenade - 2494 L. Also; algader dat - 2495 B. hē vermanen - 2496 B. met haren tranen L. rou ende met heeten t. - 2497 L. misdaen - 2498 L. die achter heeft ontbr. - 2499 L. omme; letsten - 2500 L. Dat maecht voer goede - 2501 M in B en L m. rooden inkt. L. lanct - 2502 B. den zielen L. Den sieken te gheven in sijn hanct - 2503 L. keerse - 2504 L. eenen p.d.i. voerwaer - 2505 B. sijn verscheyden L. crenket oft hy lijt op sijn versceet - 2506 L. Dan meentmen d.h.i.b. - 2508 L. Alst dat licht dat barrent - 2509 L. metter c.i. ganxer - 2510 L. claereyt v. daer b. - 2511 L. Dien penninch

2512 L. allen scuwen is - 2513 L. van yemens goed een hallinc - 2514 B. Achter gaver staat voer, maar dit woord is m. rooden inkt doorgestreept. L. gaver voren eenen - 2515 B. op waert L. die selke - 2516 L. silveren - 2517 L. Oft gulden - 2518 L. Hy en volgulde niet op dien tijt - 2519 L. Alle; is - 2520 ontbr. in B, ingevoegd naar L. - L. dis - 2521 B. op waert L. pennic opw't - 2522 L. en bode hijs niet - 2523 B. maech; achter hi staat den, maar dit woord is m. rooden inkt doorgestreept. L. maechthy gode eenen vlassen - 2524 B. den duvelvolen, verbeterd naar L. - L. duvel vollen - 2525 L. Met sijnder keersen ende m.s.b. - 2526 L. caims - 2528 L. So is die keerse - 2529 B. hanteren sal L. wie nu die warelt antiert - 2530 L. dat hy hem regiert - 2531 L. Hy en can so niet ghemaken oft b. - 2532 L. Hy en sal wel een - 2533 B. d' boven L. M' en vergave god niemen die ghinghe hier boven - 2534 L. Na datmen d.h.s. moet loven - 2535 L. So noemt ment al w.g. also c. - 2536 B. ghebrecht L. Dat daer niet en mach breken e.h. - 2538 L. Die moet - 2539 B. van scouwe (of stouwe); zie Tijdschr. XXV blz. 152 vlg. L. van ghescuwe moet sijn - 2540 L. Salsi - 2541 L. so is d.b. goed

2542 L. smetten - 2543 L. Ende so wie wel te biechten - 2545 L. Met berouwe sijnder misdade - 2546 L. hy dan eer hy - 2547 L. Sijn p.e. sijn s. - 2548 L. In dien dat hijs wille - 2549 L. Oft hem g.h. noch liet l. - 2550 L. De laatste e van Nemmermeer is boven den regel geschreven; worde - 2551 L. ontfermerticheyt gods ende sijnder memorie - 2552 L. Hy en salne ontfaen in sijn eewighe glorie - 2553 B. Sterf L. Nu sterft die zieke als al moet - 2554 L. So dincket dan den papen al goet - 2555 L. hem begaet met missanghe - 2556 L. die offerande - 2557 L. Hoedat hy steerft oft - 2558 L. te ontbr. - 2559 L. Te vreden is ende daer - 2560 L. waer die ziele vaert - 2561 L. meest m. is aldus - 2562 L. M' selen - 2563 L. is my voerborghen - 2564 L. hem besorghen - 2566 B. oec ontbr., ingevoegd uit L. - L. maghen - 2567 B. hen selven deilen, verbeterd naar L. - L. hē - 2568 L. papen - 2569 B. Achter graven staat die ziele, maar deze woorden zijn m. rooden inkt doorgestreept en den is er boven geschreven. L. het es - 2570 B. allen die ziecheit L. cierheyt - 2571 B. dient die was L. dient al was o.

2572 L. Die lijt; riden of gaen - 2573 L. draechden heenen die ghebure - 2574 L. Om te o.d. is nu de sede - 2575 L. offert d' omme der z.t.b. - 2576 L. Dat is - 2577 B. Ende meent L. memt oft dien doeden - 2578 L. Sijn z.m. eeneghen misquame - 2579 L. onrechte - 2581 L. metter offerande - 2582 L. penninghen oft met miten - 2583 L. Selke liede die pleghen - 2585 L. So; hoeren - 2587 L. den pape - 2588 L. goede eenen vlassen - 2589 L. Ende doent, wellicht aldus te lezen; waerelt - 2590 L. is gode also b. - 2591 B. Achter van staat gode, maar dit woord is m. rooden inkt doorgestreept. L. Ghelijc als h.v.c. begheerde - 2592 L. sloec in die aerde - 2593 B. H.h. nochtan g.o.g., maar een latere hand heeft nochtan doorgestreept en dit woord achter goet geschreven. L. Hy en - 2594 L. warent niet meer wiven of man - 2596 B. sust'en L. twee - 2597 L. so mocht hy dan hebbent tgoet ghehat; de laatste lettergreep van ghehat staat boven den regel. - 2598 L. alleene - 2601 L. een quaden scoef ende o. - 2602 L. Om dien te o. optien o.

2603 B. kierichede L. dede hem die vrechke - 2604 L. Noch so hebben die selke wel d.z. - 2605 B. trefuijs L. Die dat quaetste v.h.p. - 2606 L. Gheerne totten outaer - 2608 L. salse god weder gaven - 2609 L. Eest in aelmoessen oft offeranden - 2610 L. den offer die - 2611 L. doet ons sinte matheus - 2612 L. Indie eewangelie als ghy s.g. - 2613 B. Achter Ten staat doorgestreept offer L. outa'e u offer - 2614 L. Bedinct u of ghy eenighe - 2615 L. V.o. teghen uwen broeder hebt - 2616 L. Dat keert weder eer ghy u offerande gheeft - 2617 L. maecht - 2618 L. offerdy; achter lieve staat gave have, maar onder gave staan stippels. - 2619 L. Eest - 2620 B. niet ontbr. L. wy dan van doet sonden sijn onbesmet - 2622 L. So is ons offerande - 2624 L. heeft - 2625 L. hy dan god d' mede gheeeren - 2626 L. Hy en moet onrecht goet wederkeeren - 2627 B. salich L. sallic ghedwaen mijn aenschijn - 2628 L. Met; beslijct - 2629 L. Claert u selven so kent u - 2630 B. quaetse L. gheefthem niet dat quaeste - 2632 L. Eest aelmoessen - 2633 B. mnentlike gh'ne L. Die gheeft minlyc gheerne

2634 L. So ghy wilt dat u god weder d. - 2635 L. Na uwen - 2636 L. des menschen wille van binnen - 2637 D in B en L m. rooden inkt. L. misse; doeden - 2638 scout; Blommaert las stont; men kan echter evengoed scout lezen. Zie Tijdschr. XXV blz. 153. L. scuut - 2640 L. van hem bevolen - 2641 L. is - 2642 L. dat and' mach een cabelaen - 2643 L. oft om miede - 2644 L. M.o. el g.l. - 2645 B. Ende mach; dueren L. Soe en; doere - 2646 L. dan die tot sijnder c. - 2647 L. is - 2648 L. die selke - 2649 L. maechte; losen heeren - 2650 L. roven oft causeren - 2561 L. Oft die met andren onrechten v. - 2652 L. goed - 2653 B. Met ontbr.; Stelen woeken L. M.s.m. woukeren oft met voercope - 2654 L. Ende crighens a.v.t. hope - 2655 L. so langhe - 2656 B. ghinder L. sy niet en w.h.n. ghinder - 2657 B. wede L. Den ghenen weder; afnemen - 2658 B. Achter also staat doorgestreept ghe L. E.w. dan a.b. - 2659 L. capelrien - 2660 L. Oft ontbr.; Gasthuys oft outa'e - 2662 L. Dier dan m.b. oft heeft d.s. - 2663 B. wane

2665 B. allen L. missen - 2667 L. jaren ende gasthuse i.a.s. - 2668 L. Nochtans sout hē niet moghen baten - 2669 B. buten ghesciet, verbeterd naar L. - L. Het en ware - 2670 L. Gods grondelose ontfermerthicheyt - 2671 B. Of die ghene, verbeterd naar L. - L. Oft d.g. daer goed - 2672 L. Oft diement met onrecht nam - 2673 L. Ende daer in hadde v. - 2674 L. Te diere tijt datmen hē tonrecht d. - 2675 L. god doen om gheen vrake en bade - 2676 L. ende die ghenade - 2677 L. te bate - 2678 L. dat goed h.a.g. - 2679 L. dat al dat onrecht is - 2680 L. scietter dan yet o.d. sellen - 2681 L. Sijn naeeste v.d. toe in sijnder noet - 2682 L. al totter doet - 2683 B. tgoet L. is dat goed - 2684 L. So salmen god d' gracien g. - 2685 L. Dat die w. ende die m. - 2686 L. Sijnder - 2687 L. sijnder - 2688 L. Alwaer o.q.d. cabelaen - 2689 L. Die die - 2690 L. en is - 2691 L. eenen - 2692 L. Ghelijcals ofmen - 2693 L. Broet - 2694 L. Al gheeft men eenen q.b. - 2695 L. Dat broet en sals te weers; de s van weers is boven den regel geschreven.

2697 L. Also en is die misse - 2698 L. oec quaet - 2700 L. ponten der zalicheyt - 2701 L. Hadde doen hy die warelt liet-Na vs. 2701 staan in L de volgende regels (zie Inl., blz. 191):

Dat is, als ic voren hebbe bediet:
Rouwe, biechte ende voldoen
Van allen dies hy hadde gheploen,
Daer sonden oft onrecht in lach,
Ghebetert also verre als hy mach.
Al waert oec dat hem anden goede ghebrake
Ende eenen wille der beteringhe an hem stake,
Dat altoes te betren, oft hijs vermochte,
Met dien wille in goeden ghedochte
So ontfaetten dan God ende wort vercoren.

2702 L. die ghene die zijn v. - 2703 L. So - 2704 L. Gheen c. werke - 2705 L. min - 2706 L. so zeere - 2707 L. eewigher - 2708 L. hem en mach helpen gheen - 2709 L. dieghene die - 2710 L. broet - 2711 B. and' L. Ende and' w. den armen doen - 2712 L. Dan sal god by sijnder g. ontf'men - 2714 L. Totter; alle - 2715 L. alle toe ghemaech. waren - 2716 L. Nu so - 2717 L. sijnder - 2719 L. Also heeft - 2720 L. Volbracht ht arm sondic

2721 L. sijnder; mijnder - 2723 B. albi sondert L. Twelc boec dat in heeft al besondert - 2724 L. veersen wel dertichonder - Na vs. 2724 staan in L nog de volgende regels (zie Inl., blz. 3 vlg. en 191):

Luttel min oft luttel meer.
Men screeft indat jaer van onsen Heer²
Dusentvierhondert - doen wast volent -
Ende LI, recht daer ontrent,
Des smerghens na sinte Maurisius dach,
Die na sinte Matheus ghelach.
Die dit dichte hiet Willem een Weert.
Allen lieden bidhy ende begheert,
Over hem te biddene datten God verlichte.
Oec so bidhy hem die dit ghedichte
Lesen zelen oft scriven,
Dat sijt al so laten bliven
Sonder te mindren oft te meerdren,
Ende den sin niet te corumperen;
Want hy hevet fray ghescreven
Na tlatijn, ende voert ghegheven
Een yghelijc te lesen ter zielen baten,
Die haer sonden willen laten,
Dat sy hem hier in spieghelen moghen,
Hoe dat sy bliven ombedroghen
Vanden viant tot allen stonden,
Want het es een spieghel van sonden.
God gheve dat sy alle so claer
Daer in sien moeten, diet hier naer
Selen lesen oft hoeren lesen,
Dat sijs te beter moeten wesen,
Ende dat hijs mede gheniete diet dichte
Voer Gode, dat hy ons ten eewighen lichte
Moet brenghen na dit leven.
Amen; hier mede so eest volscreven.

Amen.

2 he'e-3 Dusentvierhondert is door een latere hand onderstreept. In margine is (eveneens eerst later) geschreven : Ao 1451. - 4 Ende LI onderstreept (als boven). - 7 willem een weert onderstreept (als boven). - 13 meerdren, l. meren (: corumperen) - 17 Achter zielen staat behoef, maar onder dit woord staan stippels (bovendien is 't later doorgestreept) en baten is er boven geschreven. - 22 een enz. onderstreept (als boven). - 31 Door Amen loopt een roode streep.

2 he'e-3 Dusentvierhondert is door een latere hand onderstreept. In margine is (eveneens eerst later) geschreven : Ao 1451. - 4 Ende LI onderstreept (als boven). - 7 willem een weert onderstreept (als boven). - 13 meerdren, l. meren (: corumperen) - 17 Achter zielen staat behoef, maar onder dit woord staan stippels (bovendien is 't later doorgestreept) en baten is er boven geschreven. - 22 een enz. onderstreept (als boven). - 31 Door Amen loopt een roode streep.