Bacchus. Zijn leven verteld en verklaard door dichters, mythografen en geleerden. Deel 1

3. Diodorus Siculus

De geschiedschrijver Diodorus Siculus, die een ongekend grote autoriteit in de Renaissance bezat, werd, zoals uit zijn naam al blijkt, op Sicilië geboren in de eerste eeuw voor Christus. Als historicus heeft hij nu bepaald geen beste naam, maar dit oordeel was enige eeuwen vroeger wel heel anders. De wereldgeschiedenis (Βιβλιοϑήϰη) van deze polyhistor loopt van de mythische voortijd tot de verovering van Britannië door Caesar (54 v. Chr.). Van de veertig boeken, die het werk telde zijn slechts over de boeken 1-5 en 11-20. Ons interesseert hier slechts het begin van het oeuvre, waarin de mythische voorgeschiedenis van Egyptenaren, Perzen, Syriërs en Grieken behandeld wordt^2..

Diodorus weet dat het moeilijk is over Dionysus te schrijven, daar de verschillende overleveringen niet met elkaar in overeenstemming zijn: sommigen beweren dat er één Dionysus was, anderen kennen er drie, sommigen menen dat hij nooit in menselijke gedaante geboren is. De laatsten denken dat de naam Dionysus alleen betekent: gave van de wijn.

De auteur gaat verder in op de laatste mening, die, naar we denken, de meest realistische of zo men wil, de meest rationalistische is.

Dionysus is de naam, de goddelijke naam zouden we willen zeggen, voor de wijnvrucht, die tegelijk met de andere planten ontstaan is en die niet door iemand ontdekt of geplant werd. Wijnplanten immers groeien ook zo maar in het wild en dragen dan

2. Wij gebruikten de uitgave met vertaling van C.H. Oldfather (The Loeb classical library, 12 delen, 1961). Voor ons waren deel ii en iii van belang. Het hiervolgende vindt men in boek iii, 62-iv, 2 e.v.

[p. 17]

vruchten, evenals de gecultiveerde planten.

Met deze opmerkingen lijkt Diodorus wel de hele wijngod naar het rijk der fabelen te verwijzen: de wijnplant is niets bijzonders, hij hoort gewoon thuis in het rijk der planten en er is geen reden om aan te nemen dat een of andere god in het bijzonder zijn macht in dit opzicht heeft gebruikt: wijnplant is wijnplant.

Toch gaat Diodorus op de Dionysusmythen nader in: de wijngod wordt διμήτωρ Dimêtor, tweemaal geboren genoemd, en dit gegeven verklaart hij geheel natuurkundig: de wijn wordt voor de eerste maal geboren als de plant in de grond gezet wordt, en voor de tweede maal als de vruchten tot stand komen. Maar sommigen kennen ook nog een derde geboorte: Dionysus werd door de Titanen in stukken gescheurd; in deze mythe is Dionysus de zoon van Zeus en Demeter, die de brokstukken van haar zoon weer aan elkaar past en hem zo tot nieuw leven brengt. Ook hier een natuurkundige verklaring: de wijnstok groeit door de aarde naar boven, mede door de regen, draagt dan vruchten, die geperst worden en gekookt^3., waardoor de wijn zijn kwaliteit verkrijgt.

Deze uitleg zal zeer bekend worden en blijven in de Renaissance: zoals Dionysus in stukken gehouwen wordt, zo wordt de druif geplukt en geperst, maar, zo zegt Diodorus, er komen weer nieuwe druiven.

Aansluitend bij deze gedachte meldt de auteur nog dat moeder Demeter de aarde is, die dus steeds opnieuw druiven geeft.

In hetzelfde stramien gaat Diodorus nog verder bij zijn natuurkundige mythenexplicatie: nu is de wijngod de zoon van Zeus en Semele, die de bijnaam Thyone droeg en die bijnaam betekent aarde. In dit verband wordt de dubbele geboorte weer even aangestipt: de druif is verloren gegaan in de tijd van de wereldoverstroming, dus tijdens Deucalion, en de plant is daarna opnieuw, voor de tweede maal, tot groei gekomen.

Nu gaat de schrijver over op hen die menen dat Dionysus mens geweest is. De oudste Dionysus is van indische afkomst en in India met zijn heerlijk klimaat kwam zonder gecultiveerde wijnbouw

3. Het koken van wijn is een klassieke bereidingswijze (Plinius, N.H., xiv, 11, 9.)

[p. 18]

de wijn voor, die door Dionysus het eerst geperst werd. De indische Dionysus droeg een lange baard, trok met zijn leger het land door en leerde overal de wijnbouw en de wijnpersing aan de inwoners. Naar de wijnkuip, de ληνός, kreeg de wijngod de naam Lenaeus. En daar iedereen zijn ontdekking goed kon gebruiken, werd hem de onsterfelijkheid toegeschreven. Zijn roem was zo groot dat men zelfs nu nog op zijn geboorteplaats wijst en vele plaatsen naar hem genoemd zijn.

De tweede Dionysus is de zoon van Zeus en Persephone. Hij was de eerste die de ossen voor de ploeg spande. Dat hij met horens afgebeeld wordt houdt verband met de betekenis van zijn diensten aan de boeren.

De derde Dionysus is in Thebe geboren als zoon van Zeus en Semele. Er volgt een korte beschrijving van de verhalen over zijn geboorte. Ook de vluchtplaats Nysa in Arabië is genoemd en de daar aanwezige nimfen, en tevens de allerbekendste verklaring van de naam Dionysus: naar zijn vader en naar de arabische plaats Nysa. De schoonheid van de god wordt gememoreerd, zijn lust tot dansen, de vrouwen in zijn leger, die met de thyrsus gewapend waren, met als sluitstuk een herinnering aan zijn tochten over de hele wereld. Zeker niet onbelangrijk is de mededeling dat Dionysus door middel van zijn riten de mensen opriep tot een leven van rechtvaardigheid; hij streefde de vrede na tussen volkeren en steden en hij maakte vrede waar voorheen oorlog was.

Tegenover deze vredelievendheid van Dionysus staat het feit dat hij, waar hij ook kwam, rumoer en opschudding verwekte, wat onmiddellijk gevolgd wordt door deze toevoeging: hij droeg grotelijks bij tot de veredeling van 's mensen sociale leven, weshalve hij overal met vreugde ontvangen werd. Zijn tegenstanders die niet in hem geloofden, mede omdat hij andermans vrouwen verleidde, werden snel door hem gestraft. Soms maakte Dionysus dan gebruik van zijn superieure macht, die een gevolg was van zijn goddelijke natuur, en hij sloeg hen met waanzin, of zij werden door vrouwenhanden uiteengerukt. Tot deze gestraften hoorden o.a. Pentheus en de thracische koning Lycurgus. Speci-

[p. 19]

aal de laatste wordt omstandig behandeld.

Er zouden voorts nog talloze andere interessante gegevens uit Diodorus te vermelden zijn, maar daar ze in de latere tijd weinig invloed gehad hebben, laten we ze buiten beschouwing. We maken een uitzondering voor het volgende, dat wel van betekenis voor onze onderzoekingen is^4..

Cadmus, op zoek naar Europa, komt in Thebe waar hij Harmonia trouwt. Semele, haar drie zusters Ino, Autonoë en Agaue, en de zoon Polydorus spruiten uit dit huwelijk voort. Nogmaals geeft Diodorus het verhaal van Semele en Zeus, die de kleine wijngod door Hermes laat brengen naar een grot in Nysa, dat tussen Phoenicië en de Nijl in gelegen is^5.; de waternimfen moeten het jongetje zorgvuldig grootbrengen. Groot geworden ontdekt Bacchus de wijn en onderwijst hij de mensen in wijnbouw. Hij trok door de gehele bewoonde wereld, veel eer oogstend. Ook het bier is een vondst van Dionysus, in het bijzonder voor die mensen wier land geen druiventeelt gedoogt.

Voor Diodorus is deze thebaanse Dionysus een jongere, die door allerlei omstandigheden ook de daden van oudere voorgangers op zijn naam kreeg, zodat men later meende dat er maar één was geweest, zoals we reeds meedeelden aan het begin van dit hoofdstuk.

Enkele epitheta worden tenslotte behandeld:

Lenaeus naar ληνός, Bromius, naar de donder die zijn geboorte begeleidde, Pyrigenes, de vuurgeborene, Thriambus, naar de eerste triomftocht, maar, aldus Diodorus, we kunnen niet alle bijnamen behandelen. Nogmaals wijst hij op de lange baard, die de god als alle mensen in oude tijden droeg, maar de jongere Dionysus was jong en vrouwelijk. Deze twee vormen van voorstelling berusten op het feit dat dronken mensen of vrolijk of gemelijk zijn.

Nog een laatste opmerking: Dionysus maakte plaatsen waar toeschouwers getuige waren van shows en georganiseerde concerten.

4. iv, 2.

5. Vgl. Hom. Hymne i, 8-9.