Op de grens

[p. 221]

Greshoff en Nu

Greshoff betreurt het, dat men aan politiek doet, hetgeen ook gemakkelijk uit zijn vroeger werk kan worden bewezen. Dit is dan ook de reden, waarom Greshoff ons de periode van 1900 kan voorstellen als een heerlijke periode, waarin de kunstzinnige mensch rustig kon leven en lui kon zijn, om nu en dan iets te creëeren, dat waarlijk kunst was, om daarna weder terug te vallen in de welgecapitonneerde clubfauteuil en zijn conversatie voort te zetten, die doorspekt was met veel Fransch.

Inderdaad was deze tijd zoo, doch slechts op voorwaarde, dat men zijn oogen sloot voor de dreigende rommelingen van een naderend onweer. Men had geest, was elegant, en ingewikkeldheid was een aanbeveling. Maar de politie en de rechtbank zagen in socialisten slechts misdadigers, op wie men lustig inhakte, als zij in optocht hun liederen zongen in Amsterdam.

Het was alleen te danken aan de stem van het geweten bij enkelen, afkomstig uit verschillende politieke partijen van dien tijd, dat een bekend politiek gevangene op 31 Augustus vijf maanden gratie kreeg van het jaar waartoe hij was veroordeeld.

Nog bestaan de verslagen der verhooren van de eerste commissie, die onderzoek deed naar de arbeidstoestanden in enkele fabrieken en bedrijven, en wie deze verslagen leest, beseft onmiddellijk, dat er aan den fin-de-siècle-geest ook nog andere dingen kleefden, dan het vele, het inderdaad vele, hetwelk die dagen ongetwijfeld veraangenaamde voor wie er van mocht medegenieten. En dat was bijna ieder, die geen arbeider was. Doch Greshoff is in dezen tijd nog dermate ‘fin-de-siècle’, dat hij den arbeider, of de lagere volksmassa, volkomen buiten de teekening van 1900 laat. Zij valt ‘buiten zijn belangstelling’.

Dan schrijft Greshoff later, in zijn hoofdstuk ‘onbekenden’, over het boekje van Bernard de Vaulx, ‘Monsieur de Sougy avant le Phylloxera’. (De ‘phylloxera’ is een ziekte, die den wijnstok teistert, iets als de sereh-ziekte in het suikerriet. In vele Fransche romans uit de wijnstreken komt men den naam tegen.)

In het boekje wordt het leven beschreven van een Franschen landedelman van vóór 1914. Een letterkundig kunstwerk is

[p. 222]

het niet, aldus Greshoff, ‘maar wie om de een of andere reden in dit leven en deze menschen belang stelt, kan niet beter dan bij De Vaulx terecht komen.’

Nu, velen stellen in dit leven en deze menschen intens belang, en ook Greshoff heeft dit boekje gelezen met intense belangstelling.

Maar de uitwerking, die de lectuur op hem heeft, is die van groote ergernis. ‘Juist omdat De Vaulx' personaadjes zoo waarachtig en overtuigend zijn heeft de lezing van dit boek mij mateloos geërgerd: het is dus wáár, dat er eeuwenlang zulke domme, zelfzuchtige en trage wezens als mijnheer De Sougy, niet alleen geleefd hebben, maar dat zij een keur vormden, een klasse, waaruit regenten en rechters gekozen werden en dat zij een vrijwel onbeperkte macht bezaten over hun pachters en de eenvoudige bevolking der dorpen; - en het is dus waar, dat er nu nog menschen zijn, die deze sombere ledepoppen bewonderen en den toestand, door hun voorrechten geschapen, terugwenschen.’

Wij begrijpen wel eenigszins de ergernis van Greshoff. Zij komt voort uit het feit, dat De Vaulx in zijn boek geen kritiek oefent, maar het stelsel prijst. Greshoff zegt: ‘Alles wat wij verafschuwen: baatzucht, berekening, eigengereidheid, bot vasthouden aan oude gebruiken en bovenal een reeks leege vooroordeelen, waarop een geheel maatschappelijk stelsel gegrondvest is, wordt door De Vaulx met opgewektheid verheerlijkt.’

Onmiddellijk wordt dus Greshoff sterk getroffen door de hopelooze onrechtvaardigheid, de achterlijkheid van dit agrarische systeem, doch zijn verbazing en ergernis doen ons vreezen, dat het voor het eerst was, dat hij er van hoorde! En waarom hoorde een man als Greshoff daarvan omstreeks 1920 voor het eerst? De Fransche literatuur, met Zola aan het hoofd, is vol van de schilderingen dezer toestanden. Dat zij bestaan is onmiddellijk te bemerken aan de opvattingen en de uitingen van tal van Franschen, vooral van die klasse, die men kan beschouwen als de nakomelingen van den derden stand uit de dagen der Revolutie.

Wie wel eens in dienst van een Franschman is geweest, en vergelijkingen heeft kunnen maken met Engelschen en Amerikanen b.v., verbaast zich geen oogenblik over deze feiten, want hij weet, dat die in Frankrijk bestaan, niet het minst in de hoofden der typische burgerij. De ellende van Frankrijk is er niet zonder reden.

[p. 223]

De oorzaak, waardoor Greshoff zoo eigenaardig vreemd staat tegenover deze toch algemeen bekende feiten, is naar mijn meening te zoeken in Greshoff's ontwijken van een deel der aardsche werkelijkheid. Daaraan is ook toe te schrijven zijn zwerven van het eene land naar het andere, zijn in Nederland zich aansluiten bij een hoogst intelligente, kunstzinnige groep van begaafde jongeren, die echter allen gekenmerkt werden door een afkeer van de nu eenmaal rauwe en weinig aesthetische politieke werkelijkheid. Het ontbreekt Greshoff niet aan gevoel. Hij ziet en voelt het onrecht onmiddellijk, zoodra het hem wordt gedemonstreerd. Hij veracht den burgerman in al zijn schakeeringen. Hij is, te oordeelen naar zijn maximen, zelfs hevig geschrokken van de gebeurtenissen in Mei 1940. Maar hij is te laat geschrokken, zoo komt het ons voor. Hij voorzag de gebeurtenissen, en nam daarvoor de vlucht naar het buitenland. Maar toen het drama zich voltrok, stond Greshoff plotseling even verontwaardigd, als hij stond bij de lectuur van het boekje van de Vaulx, en men vraagt zich af: ‘Maar wat had je dan eigenlijk verwacht, Greshoff?’

Greshoff wordt hevig beziggehouden door de vreeselijke dingen van het heden, maar hij maakt den indruk van iemand, die het voorspel niet heeft willen zien en nu tamelijk onvoorbereid staat, en geen weg weet met zijn gevoelens en gewaarwordingen. Ondergaan wil Greshoff ook niet, want hij is enorm vitaal. En toch zal hij zichzelf moeten herzien, wil hij in staat zijn, het leven met ons voort te zetten. Over het verleden jammeren en het (veelal ten onrechte) verheerlijken, is geheel nutteloos. Wij moeten vooruitzien, zelfs den dood moeten wij in de oogen leeren zien met koelen ernst. Zoo is deze tijd en m.i. heeft Greshoff zich nog niet daarbij neergelegd.

De samenstelling van dit boek heeft vermoedelijk den schrijver weinig moeite gekost. Het is een selectie uit vroegeren arbeid over Fransche literatuur, een selectie, die thans wat meer oordeelkundig is gerangschikt en beredeneerd. Voor den boekenminnaar, den kritikus en den kenner of student van de Fransche letteren der laatste vijfentwintig of meer jaren bevat het een schat van gegevens, die men niet gemakkelijk elders in het Nederlandsch zal aantreffen. Daarom heet het dan ook ‘Rariteiten’. Maar het is werk, zooals wij het van Greshoff reeds vele jaren geleden hebben gezien, werk van den vooral op het Fransch georiënteerden, bekwamen kritikus, die echter leeft in het verleden en die het heden wel doorziet

[p. 224]

- zooals de inleiding bewijst - maar er verre van kalm, doch doldriftig en in machtelooze woede tegen aanbotst. Deze geestesgesteldheid is niet benijdenswaardig en zij doet ons vreezen, dat het betere werk, hetwelk wij nog altijd van Greshoff blijven verwachten, er onder zal lijden.