Op de grens

[p. 147]

Speenhoff

Aan het levenslied zoals dat door Speenhoff werd geïntroduceerd, het liedje met een lach en een traan, was voor Walraven een herinnering verbonden aan misschien de gelukkigste tijd van zijn leven, in Rotterdam, toen hij als jongen van twintig of even daarboven, het socialisme leerde kennen, toen hij werd opgenomen, niet alleen in de sfeer van de letterkunde, maar ook in die van de opera, het cabaret en het café. Ik mag hier wel verwijzen naar het brieffragment onder het hoofd ‘Rotterdam’.

Walraven kende ook Pissuise en had tijdens het verblijf van de laatste in Indonesië (in 1926 als ik het wel heb) veel met hem gesproken. Maar groter was altijd de invloed van Speenhoff, van wie hij honderd en meer versregels uit het hoofd kende en in wiens trant hij soms ook aan het rijmen sloeg.

Want al ben ik eenige jaren jonger dan Speenhoff, ik heb niettemin het voorrecht genoten hem te mogen kennen in de dagen van zijn debuut, nu bijna dertig jaar geleden, toen hij schuchter tevoorschijn trad met zijn eerste liedjes, die immers waren van een totdantoe ongekende soort. Hoe weken zij af van de jengelende draaiorgel-refreines waarmee een Boedels, een Chrétienne, een Dumas het uitgaande publiek tot dien tijd, en ook later nog, vermaakten.

Wat Speenhoff destijds zong, was veel te goed voor de omgeving, waarin hij het zong. Die omgeving immers was niet veel meer dan het gewone café-chantant of het variété, waar hij had op te treden tusschen acrobaten en goochelaars, muzikale clowns en danseuses. In die door sigarenrook bezwangerde gelegenheden, waar kellners rondgingen met glaasjes bier, verscheen dan Speenhoff als een ernstige blikken dominee in zijn stijve gekleede jas op het tooneel en zong in zijn zuiver Hollandsch, zonder gemaaktheden, zonder accent, zonder brouwstem, zonder overdreven tierelantijnen, zijn sobergehouden, literair goedgestelde liedjes, waarin elk woord zijn waarde had en doel trof en waarvan cadans en rijm onberispelijk waren. Wat Speenhoff daar plotseling zong voor het argelooze Holland van die dagen, vond niet zijn oorsprong op het kermisterrein, noch in de nomadentent van den rondreizenden kabotijn, neen, zijn lied was het uitvloeisel van de nieuwe literaire stromingen, die sedert 1880 door ons land waren ge-

[p. 148]

trokken, haar oorsprong vindende in de Nieuwe-Gids-groep en de vele andere jonge auteurs, die zich min of meer aan die groep en meer speciaal aan Van Deyssel, zou ik meenen, verwant gevoelden.

De toenmalige jongeren gingen tot het werkelijke leven, elk op hunne wijze en voor zoover dit leven voor hen toegankelijk was. Van Deyssel en Kloos en Verwey weliswaar zijn nimmer afgedaald tot het echte volk. Vooral de beide laatsten hebben zich in bijna aristocratische geslotenheid teruggetrokken in geestelijke eenzaamheid, schuwende de gemeenschap met anderen, die hun zou hebben genoodzaakt, hun individualiteit prijs te geven of op te offeren.

Ook Van Deyssel, die zoo krachtig en als een onvervaarde beeldenstormer begon, ging min of meer onder in allerlei klein werk. Het groote, het monumentale, dat van hem werd verwacht, is nimmer gekomen en tenslotte is hij iemand geworden, die slechts gesproken heeft voor een zeker deel van het volk, niet voor de massa.

Maar dat neemt niet weg, dat anderen hem hebben gevolgd, zijn voetspoor hebben gedrukt en dat andere schrijvers en dichters wortelden in de ‘beweging’ van 1880.

Ook Speenhoff!

Want het moge dan vreemd klinken, dezen cabaretzanger een plaats te hooren aanwijzen in de geschiedenis onzer letteren van de laatste halve eeuw, die plaats komt hem nochtans toe...

Wie als ik Speenhoff heeft gadegeslagen gedurende een periode van welhaast dertig jaren, veelal uit de verte, uit het buitenland, maar toch steeds met die intense belangstelling, die men wijdt aan een geliefd familielid of een nooitvergeten jeugdvriend, kan sommige omstandigheden niet anders dan betreuren.

Was het in het begin jammer, dat de tingel-tangel het terrein bleek, waarop zijn lied tot uiting kwam, zijn latere relaties met wijlen Nap de la Mar en diens toenmalige medewerkers werkten evenmin verheffend op zijn zoo teer en waardevol talent. Meer en meer sloop de tendens in zijn zang, en slechts nog van tijd tot tijd flikkerde de goddelijke vonk als vanouds. Geen schitteren was het, slechts flikkeren. Hij daalde af tot maakwerk op bestelling, tot reclame-versjes voor gebreide ondergoederen en portwijn. Er is zelfs een periode geweest, waarin het licht geheel scheen te zijn uitgebluscht.

[p. 149]

Ik ben niet naar Speenhoff gaan luisteren, omdat ik niet durfde. Ik heb Speenhoff te goed gekend in mijn jeugd en ik heb hem teveel bewonderd om het gevaar te loopen hem te zien glimlachen tegen ieder, die hem betaalt of bevoordeelt. Speenhoff, die altijd maar klaarstaat een liedje te fabriceeren op alles. Op gasfornuizen en politieke partijen, op hotels, waar de rijsttafel goed is, en op de overwinnende voetbalclub van het oogenblik - die Speenhoff lijkt mij angstig om aan te zien. Speenhoff die door berichtgevers van de kleinste plaatsjes ganz gemütlich betiteld wordt als ‘Koos’ en ‘Oome Koos’! Alsof hij een of andere grapjas was, een potsenmaker als Kakadorus.

In werkelijkheid is deze man van nature een melancholicus, een stroeve en ernstige figuur, wiens beste werk een uiterst serieuzen ondergrond heeft. En ik gun hem van harte een buidel-vol Indische guldens en hoop, dat het Indische geld zijn ouden dag wat moge opfleuren. De strijd om het bestaan is hard, en veel moet men vergeven terwille daarvan. Maar de echte en oorspronkelijke Speenhoff is voor mij reeds lang dood, evenals Hildebrand al lang gestorven was, toen Beets nog springlevend was. Ik wil alleen aan Speenhoff denken in zijn ouden glans, in de glorie van zijn jeugdtalent. En ik ben blij, dat ik die herinnering, het voorrecht van de ouderen onder ons, ongeschonden heb bewaard door niet te gaan luisteren naar zijn geprepareerde grapjes van thans. Ik ben er zeker van, dat een deel van zijn werk nooit zal worden vergeten en dat zijn naam zal voortleven, niet in de geschiedenis van het Hollandsche of Indische cabaret, maar in die van de XXste Eeuwsche letteren. Want dat is de plaats waar Speenhoff uit kracht van aanleg en neiging behoort te prijken; en het nageslacht zal hem recht doen...