Op de grens

[p. 46]

Vox Populi, Vox Dei

Als 't avond wordt, daalt de vrede over Blimbing. Om zes uur luidt de pastoor het angelus. Toen het kerkje pas gebouwd was, hing er een oude stationsbel van de S.S. in het torentje, maar sedert kort hangen er twee bronzen klokjes naast elkander, die volkomen in stijl kunnen kleppen, wanneer een deskundige hand hen in beweging brengt. Omstreeks zes uur 's avonds wordt ook in de moskee op het vel geslagen en roept de modin hen, die geloven, op tot het gebed.

‘Op tot de salat! Op tot het heil! Allahoe akbar!’

Het Roomse kerkje verrees enkele jaren geleden als een paddestoel uit de grond, toen in de crisisdagen van omstreeks 1930 en daarna de woningen langs de weg van Blimbing steeds talrijker werden. Maar de moskee heeft ons jaren van contributie gekost en haar verrijzenis duurde lang. Want al zijn wij dan ongelovigen (waarvan wij ons diep bewust zijn), bij het ophalen van het maandelijkse kwartje voor de voorgenomen opbouw in steen zijn wij jarenlang niet vergeten. Aan de stenen en de tegels, het hout en het gegolfd plaatijzer, en zelfs aan de glazen kaasstolp, die de punt van het dak siert, hebben wij deelgehad in de vorm van vele kleine offeranden en dus bezien wij de moskee met het oog van de aandeelhouder in een Russische Kolchoz.

Iets van dat alles is op een of andere wijze óók van ons.

In de vallende schemer wandelen wij dan door het buurtje in de richting van de spoorwegkruising. Pah, eigenlijk officieel genaamd Fatimah, die in haar hokje, niet groter dan een flinke telefooncel, rundvlees verkoopt, salueert van verre met de klewang. Opgewekt klinkt haar groet door het loketje in de glasruit, waarachter het oranjelicht van een petroleum lamp romantisch schijnt. Aan de overkant danst een erbarmelijk aapje heen en weer aan een paal, een ketting om zijn dunne middel gesjord, rechts van de paal, links van de paal, alsof het aapje nog steeds hoopt, dat de ketting zich zal begeven. En vijf kilometer verder, in het djatibosje van Wendit, door de eeuwen geheiligd en door de irrigatievoorschriften in stand gehouden, leven zijn broeders en neven in volle, aanmatigende vrijheid, en het zijn de visioenen van die vrijheid, die het arme aapje door het hoofd moeten zweven.

't Is stil in de lucht, nu de zon ondergaat achter de Kawi. Alleen de meid van de bakker slaakt nu en dan een van haar

[p. 47]

schrille kreten, als de deegbereider haar een dubbelzinnig grapje vertelt. Hurkende mensen langs de weg laten het geroep van katjang goreng en satee kalm over zich heen gaan, terwijl zij zuigen aan hun strootjes, de kain als een bouffante om de nek, want er waait een windje van de bergen. In de huisjes worden de lampjes aangestoken en al die lampjes zijn plotseling het middelpunt van groepjes gezinsleden, die zich wenden naar dat licht, dat huiselijkheid geeft en tezamen bindt.

Men ziet het leven der gezinnen nu beter dan overdag, als men over de onderdeurtjes naar binnen kijkt.

Als wij aan de kruising van weg en spoorlijn zijn gekomen, knikt mijn vrouw breed en gul naar een smalle figuur, die bij een lampje zit in een huisje, beneden aan de spoordijk. Hier komen twee lijnen tezamen, die van de S.S. en die van de stoomtram, en juist, waar zij elkaar ontmoeten, is ook de weg naar Toempang, de oude weg, die al in de dagen van Singosarie's glorie heeft bestaan en nog lang een zekere wijding heeft bezeten, die aan vervlogen tijden herinnerde.

Dit gaat nu snel voorbij! Op het ontmoetingspunt der wegen komen drie ophogingen tezamen, als dijken, die elkander kruisen, en tussen de ophogingen zijn kleine laagten overgebleven, als kleine valleitjes.

Daarin staan enkele huisjes, en één van die huisjes is dat van Joris, de wasbaas. (Ik noem hem Joris, maar in werkelijkheid heeft hij natuurlijk een andere naam.) Achter zijn huisje loopt een stroompje van helder water, en is er ook een erfje, waarop de drooglijnen zijn uitgespannen. Dat is het bedrijf van Joris, want hij heeft een bedrijf, omdat hij een goede wasbaas is. Hij en de hadji van de overkant, die kleermaker is, en knoopsgaten maakt voor één cent per stuk, heel mooi en vlug, zijn beiden vaklieden in hun soort, vrienden, en broeders in den gelove, en zij houden elke dag lange besprekingen met elkander over het leven, en over de waarde en de superioriteit van de man, en over de minderwaardigheid van de vrouw, wier plaats is achter de sluier.

Maar de vrouw van Joris zit nu in haar huisje bij haar avondlijk lampje, dat oranje lichtvlekken door het vertrekje verspreidt.

De onderdeur is dicht, maar de bovendeur staat open, en door die geopende bovendeur kijkt zij juist op de weg en ziet de voorbijgangers. En deze twee vrouwen, de mijne en die van Joris, de wasbaas, knikken elkaar veelbetekenend toe, en zij

[p. 48]

lachen eens tegen elkaar, met een blik van diepe verstandhouding, alsof zij samen van mening waren, dat de mannen óók niet zo veel bijzonders zijn, maar dat tenslotte de vrouw soms toch nog overwint, met Allah's hulp.

En terzijde van het huisje staat Joris in de schemer en laat zijn vogelkooi met zijn beste perkoetoet er in langzaam en voorzichtig neerdalen langs de bamboestaak, en hij groet plechtig en zwaar in de avondstond, als een rustig en landelijk burger, die van mening is, dat elke dag genoeg heeft aan zijn eigen kwaad...

Ik weet, wat deze twee vrouwen bedoelen, die zulk een diepzinnige avondgroet wisselen. Zonder woorden, want zij zijn onder het mansvolk, hetgeen in de grond der zaak betekent: onder de vijand! Joris heeft een polygamische bevlieging gehad en hij heeft het schitterend afgelegd. Want al zeggen de geleerde oelama's dan ook, dat polygamie overal, over de gehele wereld, voorkomt, en dat de Islam het huwelijk best heeft geregeld, dan is dat slechts de gedeeltelijke waarheid.

Polygamie houdt verband met sociale en economische verhoudingen.

In een primitieve staat, onder oervolken in de bossen, of onder herdersvolken in de vlakten, kan polygamie economisch voordelig zijn en zelfs sociaal verantwoord. Maar onder volken, die slechts honderd meter verwijderd wonen van de hoogstbeschaafde en gestudeerde assistent-wedana; volken, die leven in een geldhuishouding; onder die volken is de polygamie alleen maar weggelegd voor de maatschappelijk bevoorrechten, voor de rijkaards. En Joris is geen rijkaard, al bezit hij een bloeiende penatoe-business! Hij bezit ook de schat der armen - al ziet hij die soms niet - en dat is de schat van de zuivere, onbaatzuchtige liefde, belichaamd in een welgezinde vrouw en aardige kinderen.

Maar Joris dan, wellicht door de vele samensprekingen met de knoopsgatenmakende hadji, was overtuigd geraakt van het vele, dat aan zijn leven ontbrak, en hij legde zich toe op het leven volgens een Mohammedaanse ‘Imitatio’. Dat was althans zijn theorie, toen hij op een dag een jeugdige maagd mee naar huis bracht, die bestemd was voortaan huis en haard te delen met de reeds bestaande familie Joris! En natuurlijk bemerkte Joris onmiddellijk, dat in de wereld der Blimbingse penatoes het polygamisch dogma niet veel anders is dan een kunstmatige, abstracte theorie, die in geen enkel opzicht past op de levensvragen, welke zich altijd voordoen in een huis-

[p. 49]

houden, zoals dat van een penatoe met vrouw en vier kinderen. De eerste sultane van Joris trachtte haar man aanvankelijk te overtuigen van de onhoudbaarheid zijner handelingen. Daarna trachtte zij hem te overreden door daden en dwingende woorden, door getuigenissen van anderen, en door het huiselijk leven te reduceren tot een soort woestijn. Maar niets van dit alles hielp, want Joris was het slachtoffer van een late liefde, en late liefdes zijn taai. Als men oud wordt, wordt men wijzer, maar ook dwazer, zegt La Rochefoucauld, en in zekere zin mag het dan ook van Joris wordt getuigd. Hij zag, met de wijsheid van de naderende ouderdom, dat het huwelijk een slavernij is, maar hij meende ook, met de dwaasheid van diezelfde ouderdom, dat hij zich alsnog aan die slavernij zou kunnen onttrekken en een nieuw, idyllisch bestaan beginnen met een jonge Bathseba. De ontgoocheling liet zich niet lang wachten!

Het begon met de stille aftocht van de eerste en oorspronkelijke echtgenote. Deze vond gastvrij onderdak in de dessa, en dat zelfs naar keuze op meer dan één plaats. En het dorpse gerucht verspreidde zich inzake de immorele levenswandel van Joris, en, wat mij betreft ik bevond, dat mijn jassen plotseling allerslordigst gestreken waren. Met zulke bobbels en rimpels, en ik zei, zoals mannen in hun onredelijkheid dat gewoonlijk zeggen, met rimpels in mijn voorhoofd vanwege de rimpels in mijn jas: ‘Wat mot dat? Hoe zit dat? Kan dat niet anders?’ Maar dat kòn niet anders, en ik moest daarmee maar genoegen nemen voorlopig, en mij buiten de agitaties houden, die er jegens Joris werden ondernomen. Het bleek dat Joris, ook al was hij de primus inter pares onder de penatoes, volledig was geboycot, en dat hij nu al bezig was van de ene dag op de andere te leven en zijn bezittingen naar het pandhuis te brengen, ja dat hij zelfs de perkoetoet had verpand aan de hadji van de knoopsgaten! En dat ging goed zo. Men overwint de sterkste vestingen door uithongering. Alleen de oudste zoon van Joris zag ik nog wel eens op het achtererf, maar dat was niet om wasgoed te bezorgen. De reden van zijn komst bleef duister en werd mij te verstaan gegeven, dat ik beter deed daarnaar niet te informeren. Dus zweeg ik.

Totdat na enige tijd mijn jassen weer plotseling het uiterlijk hadden, alsof zij zo juist van de kleermaker kwamen. En de oudste zoon van Joris kwam op een avond, toen ik juist van de badkamer kwam, het erf op met een witte bundel, die hij moest afleveren. Zijn blauwe broekje en zijn witte, Japanse

[p. 50]

overhemdje waren helder en schoon en zijn piekharen stonden steil van het badwater. Hij zag er fris en gelukkig uit, en ik zag mijn vrouw eens aan, en die zei: ‘Hij is toch zó seneng!’ Ze zei het met een diepe stem en lachte inwendig met een klokkende lach.

En toen hoorde ik meteen het verhaal. Joris was al vlug verlaten door zijn late liefde, want in zijn huisje lagen de muizen dood voor de etenskast. En als armoe binnenkomt, vliegt de liefde het venster uit, dat is een oude waarheid. Zij lieten hem nog wat hongeren en hunkeren - maar de kinderen kregen op geheimzinnige wijze hun magen vol! - en Joris voelde zich als een outcast, als iemand, die buiten de zedelijke gemeenschap der natie was gestoten. Doch er werd op hem gelet, scherp en onafgebroken, al zag hij dat zelf niet. Het grote ogenblik brak aan, waarop Joris de tocht naar Canossa aanvaardde en boete deed bij zijn vrouw. Maar het moet een scène zijn geweest als in het laatste bedrijf van ‘Vorstenschool’:

‘Op de knieën! Dieper! Nog dieper!’ zegt de koningin en de verraderlijke hoveling buigt het stramme gebeente.

Dit is het verhaal van de betekenis, die lag in de brede, begrijpende groet der twee vrouwen in de schemering, temidden van de roerende avondvrede van Blimbing. De groet, waarachter een gans drama en zelfs een diepzinnige diplomatische tactiek lag verborgen. Natuurlijk zou dit alles niet zijn gebeurd, indien Joris in een grote stad had geleefd, want daar zou zijn escapade onopgemerkt voorbij zijn gegaan.

Maar deze zonde in het dorp van Blimbing was een zaak, welke de ganse gemeenschap aanging, en die gemeenschap, hoe heterogeen ook in andere dingen, spande samen om Joris mores te leren. Het bewijst de volksopvatting inzake de door de oelama's zo niet verdedigde, dan toch niet bestreden polygamie.

Vox populi, vox Dei.