Brieven aan familie en vrienden 1919-1941

16.

Brief van 29 september. Nieuwenhuys kwam enige tijd logeren in Bandoeng, waar hij familie had wonen in de Heytinglaan, maar om rustig te werken ook van mijn paviljoen gebruik maakte. Op Kritiek en Opbouw was de eerste fase van de z.g. Persbreidel-or-dannantie toegepast. Bij besluit van de Gouverneur-Generaal van 20 september 1941 was het blad aangewegen als een periodiek waarvan de verschijning tijdelijk kon worden verboden. Dit, omdat in drie artikelen waarin het beleid van de regering met betrekking tot verbanning en internering van de Indonesische politieke leiders was gekritiseerd, ‘stemming was gewekt tegen het hier te land gevestigde gezag’ en de weerbaarheid van Nederlands-Indië was geschaad. Hoe belachelijk gouden de al gauw volgende gebeurtenissen, van oorlog met Japan, van bezetting en opsluiting in concentratiekampen - nu ook van de Nederlandse gezagsdragers zelf - dit kinderachtige optreden van niet voor hun taak berekende regeerders maken.

Dit was de laatste brief die ik van Walraven ontving. Op 9 oktober werd hij in Soekamiskin voor het uitzitten van zijn gevangenisstraf opgesloten. Nieuwenhuys en ik deden nog een vergeefse poging om hem bij aankomst op het station van Bandoeng te spreken te krijgen. Samen met De Kadt heb ik hem in de gevangenis kunnen opzoeken en ook na zijn vrijlating op 7 november sprak ik hem even bij Koch thuis. Het was de laatste keer.

Ik moet toen al een tropische tyfus onder de leden gehad hebben. Op 20 november werd ik opgenomen in het Militaire Hospitaal te

[p. 705]

Tjimahi. Eerst op 8 maart 1942, de dag van onze capitulatie voor de Japanners, verdween ik er uit en betrok nog even mijn Bandoengse kamer. Ik kan me niet herinneren of ik Walraven toen nog heb geschreven. Waarschijnlijk was er door de Japanse bezettingsmaatregelen geen gelegenheid meer toe. Hij overleed in het interneringskamp Kesilir, dat ik zelf, toen het nog een kolonistennederzetting was, eens voor een reportage had bezocht. Na drie en een half jaar krijgsgevangenschap te hebben ondergaan, heb ik me zijn levenseinde zo goed kunnen voorstellen.

Blimbing, 25 September 1941

Beste Veenstra,

Excuseer dit papier. Ik heb momenteel geen ander. Vanmorgen je brief ontvangen, waarvoor mijn hartelijke dank en die van mijn vrouw. Ik heb aan Wim nog eens geschreven, dat hij zich niet moet onttrekken, vooral niet aan jou, want dat is dom. Het is wel te vergeven, of te begrijpen, maar wat heeft het voor zin? Vooral tegenover vrienden, die alles van de zaak weten. Ik kreeg ook van hem een briefkaart, meldende, dat hij ontboden was bij overste v.H., die heel vriendelijk was en beloofde te zullen doen, wat hij kon. ‘Misschien word ik wel niet afgekeurd’, schrijft hij. Ik hoop het ook voor hem. Ik was vandaag in de gelegenheid hem f 5, - te sturen, want hij is altijd platzak, en ik kan hem niet veel sturen, vooral niet als mijn vrouw in 't ziekenhuis moet voor eenige dagen. Dat ruïneert het heele maandbudget.

Je ziet, hoe aardig hij kan schrijven. Hij is in wezen zeer intelligent en heeft veel gelezen, kan niet leven zonder boeken. Ik zal hem later eens zijn ervaringen laten opschrijven, als hij thuiskomt.

Ja, die Fakkel van September is taai en dor als de Luneburger heide. Ik dacht, dat het een literair tijdschrift zou zijn, maar daaraan mankeert nogal wat. Ik kreeg ook een briefje van Nieuwenhuys, die mij schreef over de a.s. logeerpartij. Uit jouw brief begrijp ik het nu eigenlijk beter, dat hij bij jou zal slapen en in de Heytingstraat logeeren. Ik snapte niet, waarom hij ook niet in de Heytingstraat kon gaan slapen, want dat sloeg hij maar over, maar wel ver-

[p. 706]

meldde hij de beide adressen, en moest ik aannemen, dat hij zich in tweeën ging splitsen en op twee plaatsen tegelijk zou gaan wonen.

Ik las, dat K. & O. een waarschuwing heeft gekregen. Ik had het eigenlijk wel verwacht. Het is een punt, waarmee ik het niet eens ben in K. & O. en ik schreef er dan ook nooit over. Zoo'n ballingsoord moet hier zijn, naar mijn meening, en als ik in de plaats van de regeering was, zou ik niet anders handelen. Bovendien zijn deze menschen geen echte volksmannen. Het volk komt nog lang niet aan de beurt bij hen. Zij zijn ‘de derde stand’, de bourgeoisie, vide Thamrin met zijn nalatenschap van een millioen, die je op foto's den fascistengroet ziet maken. Och kom. Stop ze er achter, maar behandel ze goed. Maar opgeborgen moeten ze worden hoor, al spijt het me voor hun. Koch is in sommige opzichten een koppige Fries, die niet van wijken weet, maar ook staat hij zoo ver van de eigenlijke massa af, en zit hij middenin de intellectueelen. Vooral in dezen tijd is autonomie, vrouwenkiesrecht, enz. onzin. De lummels. Als wij er niet zijn, worden ze onmiddelijk door een ander in hun kraag gevat.

Ik hoop, dat je succes hebt met Wim. Ik heb het hem nog eens duidelijk geschreven hoor. Nogmaals onzen dank en een hand van je zeer toegenegen vriend

W. Walraven.