Merckenweerdigste voorvallen en daegelijcksche gevallen. Brugge 1797

[September]

(1 september 1797)

Op den 1 september wierden in het beluijk van het voorheen zoo luijsterlijk bischdom publickelijk aen de meest biedende de naeste in Fransche livers met het branden van keirssen verkogt, welke ook met bons mogen betaelt worden, verscheijde hofsteden en cloostersgebouwen van de menigte die gesupprimeert zijn, onder andere wiert verkogt den heelen treijn en kercke van de gewesen paters recoletten voor eene somme van 73100 livers, welke door de gewesen paters is ingekogt geworden en in welke zoo men zegt door hun zal dienst gedaen en weder in besit genomen worden.

(3 september 1797)

- fol. 46 - Op den 3 september wierden in den naermiddag gekoort en gebonden op eenen waegen ingebragt vijf valschemuntenaers, die te lande op het fait zijn aengehouden geworden, besig zijnde met dezelve valsche munte te fabriqueeren. Niet alleen het geslaegen valsch gelt, maer ook alle de vormen en gereetschappen tot het fabriqueeren der zelve zijn bij hun gevonden geworden, alle hetwelk ook met den zelven waegen waerop zij waeren sittende, naer dese stadt is vertransporteert geworden. Het waere te wenschen dat er naer de fabriqueers van valsch gelt de grootste recercen gedaen wierden, terwijl er van verscheijde soorten van specien daegelijks in den coophandel circuleeren, ten meerderen deele Fransche en koninglijcke geheele en halve croonstukken en quarten van croonen, welke zoo gefraudeert zijn, dat se bijnaer niets weert zijn en waermede menigvuldige persoonen bedrogen worden.

(4 september 1797)

Op den 4 september is bij hallegebode van 't stadthuijs bij orders van de centraele administratie afgekondigt eene wijtloopige tabelle behelsende de tijdtstippen van de vermindering der assignaten in het departement der Leije, te weten sedert den 23 messidor tweede jaer, wanneer d'assignaten bij in d'inkomst der Fransche aen 63 livres in gelde den gouden Louis waeren, tot den 24 floreal vierde jaer, wanneer d'assignaten op cours gestelt wierden en tot 8000 den gouden Louis gedaelt waeren, dese afkonding noodig geworden zijnde tot het vereffenen van de transactien die tusschen particuliere gesloten zijn geweest binnen den voormelden tijdt en vervolgens onderling tusschen de wederzijdssche partijen of door de civiele tribunaelen zullen moeten gejugeert worden⁽¹³³⁾. Hiermede vervalt teenemael het gerugt dat de gedaene betaelingen in assignaten zoo van renten, obligatien als oude

(133) Zie SAB., reeksnr. 122, Plakkaten, reg. 44, nr. 85 en 86.

[p. 66]

schulden teenemael stonden ten laste van den betaelder van geender weerde verklaert worden. CCCLXIII gaset van 4 september, etc.

(6 en 7 september 1797)

Op den 6 en 7 september is in de gewesene kercke van de paters augustinen op den zelven voet gelijk hiervooren vermeit in de kercke van de gewesen paters recoletten gedaen, verkogt alle en generaelijk de effecten, zoo aen de kercke als aen het clooster competeerende, niets in de kercke overblijvende dat niet verkogt is geworden. Hiermede vervalt teenemael de hoop die men hadde opgevat, wegens het presenteeren van eene requeste door de gewesen paters gepresenteert, van die schoone kercke te zien herstelt worden en zulks doet maer al te klaer zien dat er geene cloosters ofte kercken van de menigte die gesupprimeert zijn nog in langen tijdt zullen herstelt worden. CCCLXIV gaset van 7 september, etc.

(9 september 1797)

Op den 9 september is bij orders van de centraele administratie bij hallegebode van 't stadthuijs afgekondigt eene wet waerbij de priesters geboden worden eene declaratie te doen waerin zij herkennen dat de algemeijnheijd der Fransche burgers, den souvereijn is en onderwerping en gehoorsaemheijd aen de wetten der Fransche republick⁽¹³⁴⁾. Dese verbaesende declaratie zal door elcken priester binnen eene decade moeten schriftelijk gedaen worden, faute van welke zij zullen vervallen in eene boete van 500 livres en een jaer in vangenis zullen opgesloten worden.

(134) Van Walleghem vermeldt hier de eedformule van de wet van 7 vendémiaire jaar IV (29 September 1795): ‘je reconnais que l'universalité des citoyen français est le Souverain, et je promets soumission et obéissance aux lois de la République’. Volgens K. PRIEM, o.c., p. 76 (zie echter ook p. 84) is deze wet nooit in het Leiedepartement afgekondigd. Uit deze passage blijkt het tegendeel. Dit wordt bevestigd door de bewaarde plakkaten (SAB., reeksnr. 122, Plakkaten, reg. 45, nrs. 102-110). Wel is het zo dat men daarmee in het Leiedepartement officieel gewacht heeft tot 28 fructidor jaar V (14 september 1797), na een nieuw besluit van het Directoire betr. deze wet van 14 fructidor jaar V (31 augustus 1797). De door Van Walleghem geciteerde formule komt voor in art. 6 van deze wet. Eveneens op 28 fructidor jaar V (14 september 1797) werd al de nieuwe wet van 19 fructidor jaar V (5 september 1797) afgekondigd. Deze wet bevat de nieuwe eedformule over haat aan het koningschap en de anarchie en van genegenheid en trouw aan de republick en de grondwet van het jaar III (art. 25). Het is merkwaardig dat de gedrukte officiële teksten steeds gedateerd zijn op 28 fructidor (14 september) terwijl zowel Van Walleghem als Coppieters 9 september vermelden (vgl. R. COPPIETERS, Journal..., 387, zie ook K. PRIEM, o.c., p. 84 en 141, n. 23).

(11 september 1797)

- fol. 47 - Op den 11 september wiert bij hallegebode van 't stadthuijs bij orders van de centraele administratie afgekondigt eene wet over de verdeeling der contributie op de persoonen, mubilaire goederen en de pragt. Het beloop der gansche contributie is 60 millionen en het aendeel van ons departement is een millioen hondertensevenentagentigduijsent sevenhondert livres, welke zoo spoedig mogelijk op het geheele departement zal moeten verdeelt worden⁽¹³⁵⁾. Nu weet men eijndelinge voor seker dat de omwentelinge van het koningdom tot Parijs eenen zeer ongunstigen keer genomen heeft en dat alle de koningsgesinde aldaer zelfs zonder bloetstorting in arrest genomen en uijt de geheele Fransche republicke gebannen zijn. Dese was d'eenigste hoop die men nog hadde opgevat, waer 't dat de conspiratie hadde ter uijtvoer gebragt geweest, zoude men het koningdom van Vranrijk herstelt gesien hebben en de rust zoude in heel Europa hebben herleeft, maer nu siet men klaer dat de straffe van den vergramden hemel, besonder ten onsen opsicht, nog niet is voltrokken en dat wij nog menige droeve daegen besonder ten opsicht van onse Heijlige religie zullen moeten onderstaen, alle welke wijtloopig in de CCCLXV van heden in alle deelen kan gesien en bemerkt worden⁽¹³⁶⁾.

(135) Zie SAB., reeksnr. 122, Plakkaten, reg. 44, nr. 77-78.

(136) Vanaf 2 september 1797 beraamden een aantal royalisten waaronder de generaals Pichegru en Willot een staatsgreep tegen het Directoire. Ze hadden het vooral tegen de Jacobijnse kern (Barras, Reubell en La Révellière-Lépeaux) gemunt. Deze waren verwittigd en sloegen als eersten toe met behulp van door Bonaparte gezonden soldaten. Op 4 september 1797 (18 fructidor) werden de royalisten aangehouden. De Jacobijnse kern van het Directoire (Le second Directoire) voerde nu een radicaler bewind. Vooral de katholieke kerk werd hard aangepakt. Ook tegen de teruggekeerde emigrés werden strenge maatregelen genomen. (J. GODECHOT, Les Révolutions, p. 179-188.)

(14 september 1797)

Op den 14 september is in druk uijtgegeven de geheele wet nopende de nieuwe belastinge, hiervoor gepubliceert, beginnende met de woorden: ‘republique Francaise, uijttrek uijt de registers voor de processen verbael der vergaederingen gehouden door de centrale administratie van het

[p. 67]

departement der Leije tot Brugge, vergaederinge van den 1 fructidor 5 jaer, etc.’ en welke in zijn geheel versaemelinge sub N. kan gesien worden. Hieruijt siet men dat dese nieuwe contributie van alle de departementen van heel Vranrijk bestaet in 60 millionen livers en uijt de aengevoegde verdeelinge ziet men dat het departement der Leije, volgens d'aengenomen staet van de bevolkinge van 475118 zielen, gecotiseert is in eene somme van L. 1187700 livres. Welke belastinge door alle persoonen, onder d'arme niet gerekent wordende, zal moeten voldaen worden, te weten: 1^o. die op de persoonen; 2^o. op de muebels en 3^o. op de pragt⁽¹³⁷⁾. Zoo alles voorder in de wijtloopige proclamatie kan gesien worden. Dit alles zijn als voorboden van de schrikkelijcke tijden die wij te beleven hebben en van de groote sommen die wij nog tegens onsen wille, als onder eene openbaere slavernij levende, zullen moeten betaelen. Godt gaeve dat 't zij door vrede waernaer elk verlangt heeft of door oorloog een eijnde van alle onse aenstaende ellende mogte gemakt worden. CCCLXVI gaset van den 14 september, etc.

(137) Zie ook hiervoor SAB., reeksnr. 122, Plakkaten, reg. 44, nr. 77-78.

(15 september 1797)

- fol. 48 - Op den 15 september saeg men een begin maeken van het schrikkelijk en afschuwelijk schouwspel aen welcke men zig sedert lang verwagt heeft. Gisteren om drij was op de Vrijdagmart alle de militairen in de waepens zijnde, militairelijk afgekondigt dat binnen 24 uren de weergekeerde emigranten, naer den bepaelden tijdt gefixeert door de wet, de stadt en binnen de veerthien daegen geheel het Fransch grondgebied moeten verlaeten. Vervolgens saeg men desen naermiddag een groot getal persoonen deser stadt dezelve veriaeten en met betraende oogen saeg men den egtgenoot afscheijd nemen van zijne liefste vrouw, van zijne kinderen en familie. Den soon saeg men vader en moeder veriaeten en de vrienden hunne vrienden en bekende. Onbeschrijvelijk is den oogblick geweest van droefheijd op welke eenider misschien voor altijdt het smertig afscheijd van alle zijne vrienden en bekende genomen heeft.

(17 september 1797)

Op den 17 september zijnde sondag en den eersten complimentaire of vervoldag van het Fransch jaer, toegewijt aen de deugt, wiert 's morgens het groot vaendel op den hallentooren opgesteken en de groote vlagge voor het stadthuijs gehangen, van 7 tot 8, van 11 tot 12 en van 3 tot 4 uren op 't carilion gespeelt wordende. Tusschen die uijtwendige vruegdeteekens saeg men in alle de parochiale kercken een truerig vooruijtsicht en een solemnelen Paeschdag vieren door een overgroote menigte persoonen van allen rang die de Heijlige sacramenten van de bichte en de H. communie frequenteerden, een truerig gelaet ziet men op alle de wesens van de welpeijsende classe van het menschdom, dat nu tot in den hoogsten graed staet gestraft te worden, omdat men voorseker weet dat het morgen den laesten dag is dat er door de waere geestelijcke eenigen hoegenaemden godtsdienst in eenige kercken deser stadt meer zal vermogen gedaen te worden, tenzij alleen door die welke den gevraegden eedt, door Fransche binnen de thien daegen bevolen, zullen gedaen hebben⁽¹³⁸⁾.

(138) Van Walleghem vergelijkt deze zondag met Pasen vanwege de algemene communie- en biechtgelegenheid in het vooruitzicht van de sluiting der kerken, omdat dergelijk massale toediening van beide sacramenten in normale omstandigheden alleen met Pasen gebeurde.

[p. 68]

(18 september 1797)

Op den 18 september zijnde den tweeden complimentaire of vervoldag, toegewijt aen het verstant, is gelijk gisteren op het carilion gespeelt geworden, maer heden saeg men in de kercken, behalvens ontrent zooveele godtvrugtigheden als gisteren geplogen een ander schouwspel. Meer dan 70 paeren houwelijcken, van allen rang en conditien, zijn er in alle kerken getrouwt die gisteren als den laesten moment zijnde hunne drij geboden of afroepingen hadden laeten afkondigen, omdat men voorsiet dat mogelijks door de waere kercke niet meer zal konnen getrouwt worden. De goddelijcke diensten verrigt zijnde, wiert het gewijt water aen het volk met kuijpen uijtgedeelt en men saeg daernaer van alle zijden alle soorten van kerkegoederen te kerken uijtdraegen, welke alle gemoederen in de grootste verslaegentheijd dompelt en als het eijnde der religie tegemoed gesien wordende. CCCLXVII gaset 18 september, etc.

(19, 20 en 21 september 1797)

- fol. 49 - Op den 19, 20 en 21 september zijnde de drij laeste daegen van het vijfde jaer van de Fransche republicke, toegewijt aen den arbeijd, goeddoening en vergelding, zijn gelijk als op de twee voorgaende daegen de Fransche vruegden verricht en op het carilion gespeelt geworden. Het eijnde van dit ongeluckig jaer schijnt teenemael het alderongeluckigste eijnde van d'oeffeninge van de H. religie onser voorvaederen voor te spellen en eene teenemael contrarie en schismaticque wet schijnt teenemael ingevoert te zullen worden, want geduerende dees drij daegen heeft men in alle de kercken deser stadt den goddelijcken dienst teenemael zien opschorten, de kercken staen open, maer geen den minsten dienst, nog het celebreren van misse, word in dezelve meer verricht. De lijken worden zonder geestelijcke bediende in d'aerde gesteken, de cruijsen op de kerkhoven en ontrent de kercken worden afgebroken, gelijk ook de beelden van O.L.V. en andere aen d'huijsen langs de Straeten staende. Geene priesters ziet men meer verschijnen dan in borgerlijcke kleederen en dese en mogen tenzij bedektelijk genoeg, geene priesterlijcke oeffeningen meer exerceeren, zelfs niet aen de zieken in den uijtersten nood liggende en dit alles op swaere straffen, welke d'eene voor en d'andere naer, bij orders van 't Directorie van Parijs bij hallegebode van 't stadthuijs zijn afgekondigt geworden⁽¹³⁹⁾. CCCLXVIII gaset van den 21 september, etc.

(139) Vanaf 19 september werden er nergens in Brugge nog missen opgedragen. De hier geciteerde gebeurtenissen zijn vermeld door K. PRIEM, o.c., p. 76, 84-85 en 135, n. 13, 140-141.

(22 september 1797)

Op den 22 september zijnde den eersten dag van het ongeluckigste Fransch jaer, dat men maer al te veel voorsiet voor oogen te hebben, genaemt den eersten vendemiaire of wijnmaendt, saeg men heden alle soorten van vruegdeteekens plegen, bijnae onophoudelijk wiert op het carilion gespeelt, den vrijheijdtsboom op de Mart wiert met fustons en croonen van groene takken verciert. Wanneer om 4 uren van desen naermiddag alle de bediende van de geconstutioneerde magten zig op de kamer van de municipaliteijdt begaeven, welke kamer ook schoon verciert en opnieuws patrioticq geschildert was, alle de voorige teekens van 't koningdom weggenomen zijnde, hun van daer elk met zijne vaendels begevende naer de Mart, voorop- en agtergaende Fransch peerdevolk met

[p. 69]

schoon gespel, waer gekomen zijnde de processen verbael nopende het feest en instellatie der republick voor den vrijheijdtsboom afgekondigt wierden, welke feest door eene exercitie in 't vuur op de Mart door de militaire gedaen en welke ontrent eene ure duerde, geeijndigt wiert. Tusschen alle die gewaende vruegden, ziet men niet als een truergelaet op d'aensigten van alle welpeijsende uijtschijnen, terwijl er heden in alle kercken een volkomen tweeden Goeden Vrijdag verheelt word, behalvens alleen dat er geene diensten in de kercken worden gedaen en dat het H. Bloet niet meer - fol. 50 - aen de godtvrugtigheijd van het volk geexponeert wordt. Niettegenstaende welke men meer godtvrugtigheijd als oijt ziet plegen, bijnae onseggelijk zijnde hoeveele persoonen op heden den ommegang van het H. Bloet rondgegaen hebben en wat al godvrugtigheden in de kercken, die open zijn en geenen dienst gedaen wordt, gepleegt worden. In de cathedraele kercke van St.-Donaes is op eene der laeste autaeren in de kercke geplaest het afbeelsel van den nood godts, die in den ommegang gestaen heeft en daer is 't gelijk in andere kercken dat men met betraende oogen het volk in menigte siet alle soorten van godtsdienstigheden plegen in hoop dat den hemel de goddeloose straffe die over ons hooft hangt van de geheele omkeeringe van de H. religie van ons zal afweeren, want zonder den goddelijcken bijstant is de geheele waere religie van het heele Nederland teniet. D'opofferingen van waschlicht zijn er zoo groot dat men zulks noijt heeft zien plegen en gelijk ook in alle andere kercken openbaere blijkteekens van aengekleeftheijd aen de H. religie door het volk betoont wordende.

(24 september 1797)

Op den 24 september zijnde sondag en den eersten dag dat in onse zoo christene stadt door het volk geene H. misse meer konde gehoort worden, is het onbeschrijvelijk wat verbaestheijd zulks heeft veroorsakt, ziende eene menigte menschen naer de kercken als verdwaelde schaepen gaen, die daer van allen goddelijcken dienst berooft waeren. Wat saeg men meer? Eene bijnae ontelbaere menigte menschen naer de eenige buijteparochien gaen, waer nog dienst gedaen om de misse en andere goddelijcke diensten bij te woonen. Den toeloop van volk aldaer zoo groot zijnde dat de kerkhoven zelfs te kleen waeren om het volk te bergen. Binnen dese stadt Brugge heeft men ook de eerste constitutionele misse zien plegen in de kercke van St.-Salvators 's morgens ten agt uren, door den heer Vandepoele, welken zeer arm zijnde en zijnen eed als constitutionelen priester gedaen heeft, alleen heeft mogen misse lesen volgens de Fransche wetten, welcke acte van het doen van zijnen eed aen de twee eerste pilaeren der kerk, door hem en de municipaliteijt onderteekent, geaffixeert was. Eene ontelbaere menigte menschen was in de kercke tegenwoordig, meer om dese nieuwigheijd te zien als om den dienst der misse te hooren, het meestendeel met het begin der misse de kercke uijttrekkende. Onder de misse wiert voor desen priester, die zeer arm is en zijn broot moet bedelen, ommegaen met de schaele en veel gelt wiert er opgehaelt⁽¹⁴⁰⁾. 's Naermiddags ten tijde dat het lof geschiede saeg men ook in dees kercke eene nieuwigheijd. De keersen wierden op den hoogen autaer ontsteken en door het volk wiert luijdtskeels de letanie

(140) Joannes Baptista van de Poele, geboren te Brugge in 1733 en er overleden op 20 juli 1799, had de eed afgelegd op 16 september 1797. Op 6 maart 1799, enkele maanden voor zijn dood, trok hij zijn eed in. Als priester was hij uitsluitend habituant (mislezer) in Sint-Salvators. Hij beschikte dus slechts over een zeer karig en onregelmatig inkomen (K. PRIEM, o.c., p. 84, 141, n. 144, 156).

[p. 70]

van O.L.V. en andere gebeden gesongen, immers alles schijnt eenen droom te zijn. Op St.-Cruijsparochie heeft eenen pater recolet, genaemt Maes, desen morgen bestaen in 't openbaer misse te lesen, welken t'eijnden dezelve is vastgenomen en voor 't tribunael crimineel gebragt zijnde, is hij veroordeelt tot 500 livres boete en is voor drij maenden in 't correctiehuijs opgesloten geworden.

(25 september 1797)

Op den 25 september was den toeloop om misse te hooren op de buijtenparochien wederom zeer groot en verscheijde paeren deser stadt hebben hun op dezelve laeten trouwen mits zulks alhier onmogelijk niet meer kan gedaen worden, immers den tijdt zal gaen leeren wat er van alle dese ongelucken zal gaen geworden. CCCLXIX gaset van 25 september, etc.

(26 september 1797)

- fol. 51 - Op den 26 september is bij hallegebode van 't stadthuijs bij orders van de municipaliteijt een besluijt afgekondigt behelsende eene voorgeschreven police in de schouwburg- of commediespelen. A1 wie door geroep ofte geraes het order stooren zal, zal aenstonts op de aensoeking van den tegenwoordigen officier municipael door de buijtenwagt aengevat en in egte van vangenis beweegt worden⁽¹⁴¹⁾. Dese proclamatie was hoogst noodig geworden om de gevolgen te voorkomen die nu en dan tusschen de verscheijde gesintheden in de commediespelen plaetse hebben gehadt en waeruijt wel licht verbaesende gevolgen zouden konnen voortsgekomen hebben.

(141) Zie SAB., reeksnr. 122, Plakkaten, reg. 44, nr. 117.

(28 september 1797)

Op den 28 september was den toestant der kercken, zonder het verrichten van eenigen den minsten godtsdienst, nog altijdt den zelven gelijk in de voorgaende daegen, hoewel het bijnaer onbeschrijvelijk is hoe groot den toeloop van het volk, met betraende oogen, geweest heeft om is 't mogelijk van den hemel de heele vernieting van onsen Geheijligden godtsdienst te voorkomen. Desen naermiddag is ook in de parochiale kercke van St.-Salvators bij orders van de municipaliteijt gestaekt het lesen van den roosencrans en het singen van de letanie van O.L.V. die het volk aldaer sedert eenige daegen 's morgens en 's avons met het ontsteken der keirssen op den hoogen autaer hadde gedaen. Zelfs zegt men dat alle kerken mits er geene geestelijcke willen den eedt doen, zullen gesloten worden. CCCLXX gaset van den 28 september, etc.

(30 september 1797)

Op den 30 september was men 's morgens als van eenen blixemslag getroffen op het gesicht dat generaelijk alle de kercken deser stadt waeren toegesloten en dat geduerende den gepasseerden nagt alle de sluetels van dezelve bij orders van de municipaliteijt waeren afgehaelt. Wat saeg men beweenelijcke en aendoenelijcke vertooningen. Men saeg het volk in menigte op de kerkhoven en voor de dueren der kerken knielen en bidden, nu van allen goddelijcken troost berooft zijnde. In den morgen zijnde martdag, saeg men groote troupelingen van volk en men scheen oproerige bewegingen te bemerken. Men versekerde dat door militairen ofte andere persoonen de cruijsen van den hals waeren afgetrokken,

[p. 71]

welke de vrouwspersoonen gewonelijk zijn draegende en dat dezelve in stukken onder de voeten getrapt waeren. Zommige seggen zulks waer te zijn en andere van neen en dat zulks alleen door kwaedwillige uijtgedagt is om troubels te veroorsaeken, waerdoor - dat God behoede - mogelijks den heelen ondergang van onse stadt zoud konnen veroorsakt worden.