Merckenweerdigste voorvallen en daegelijcksche gevallen. Brugge 1795 en 1796

[p. 11]

Merckenweerdigste voorvallen 1795

[p. 12]

Begin van 't jaer ons heeren Jesu Christi 1795.
Jaerschrift.
tUssChen's fransChens regeerIngsLoosheIJD VoorWaer, begInt het eenDUIJst seVenhonDert en VIJfentnegentIgste Iaer

[Januari]

(1 januarij 1795)

- fol. 1 - Op den 1 januarij om 10 1/2 uren 's morgens begonde het carilion op den thooren tot den 1 uren te speelen en alle de klokken der stadt luijdenden tot den 11 uren. Om 11 1/2 tot twalf uren en van 12 1/2 tot 1 uren wiert tot drij mael dit generael geluijt hernomen, welken vruegdeteekens zoo men zegt op heden gepleegt zijn wegens d'aengekomen tijdinge dat het Holands stedeken Graeve⁽¹⁾ door de Fransche troupen is verovert geworden. Met het begin van dit jaer is mij ter hand gekomen en werd publijk verkogt eenen almanak, versaemeling sub N. te zien, waer in 't Vlaemsch nevens den gewonen almanak uijtgedrukt staen alle de belaechelijcke naemen aen ider dag van 't jaer gelijk aen degene der decaden toegeeijgent. Daerin zal het naegeslagt met verwonderinge zien hoe door de Fransche alle naemen der heijlige verworpen zijn en hoe zij dus nog Godt nog relegie meer en herkennen.

Uijt een staljen⁽²⁾ onder duijsende, op de laeste daegen van het gepasseerde jaer binnen Brugge voorgevallen, zal men ook - fol. 2 - konnen sien tot hoe verre reets menige ingesetene deser stadt Brugge, zelfs sonder dwang, aen die in geene landen gepleegde relegie ingewikkelt zijn. Zekeren Genotte⁽³⁾, wonende op de Mart, de Fransche teenemael toegenegen, was met dezelve in den laesten aftogt uijt de Nederlanden gelijk menige andere medegevlugt en is in de maendt julij van den gepasseerden jaere als een Franschen agent binnen dese stadt Brugge aengekomen. Desen nu reets veerthien jaeren getrouwt zijnde hadde bij zijne vrouw geen kinders verwekt, wanneer nu zijne vrouw, den man nauwelijks ses maenden aengekomen, van eenen volkomen wonderbaeren Franschen Herculus verlost is. Dit om zoo te zeggen wonderbaer kint, uijt d'hoofde van d'afwesigheijd van zijnen vaeder, is volgens de wetten in 't verwoest Vranrijk ingevoegen in plaets van gedoopt te worden, gedraegen naer het vergaedert magistraet en des zelfs naem is aldaer geanregisteert⁽⁴⁾, ter presentie van twee getuijgen in plaets van peter en meter, welke waeren den soon van Jaques Hertebout op de Mart, onder de Fransche troupen dienende en de dochter van de weduwe Breijdel op d'Eijermart, welke van alle de inwoonders deser stadt die welduncken genoegsaem om hunne Franschgesint-heijd bekent zijn. Aen den jongen helt onser eeuw wierdt bij het anregisteeren den naem van Brutus Maria Genotte gegeven, zonder dat er eenige verdere formaliteijten van doop of religie gedaen wierden⁽⁵⁾. Veele andere worden op die wijze van - fol. 3 - Franschgesinde ouders in de weijrelt opgebragt, dezelve hunne heijligen doop en heele religie veragtende. Gelijckkelijk gaet het met de houwelijcken der zelfsgesinde kinderen, die zonder het herkennen van eenigen priester door het magistraet bekragtigt worden. Ziet nu lieven leser hoeverre het onder menige andere snoode inbrueken met onse h. religie gekomen is.

(1) ‘Graeve’: Grave, gemeente in de provincie Noord-Brabant (Nl.).

(2) ‘Staljen’: staal, staaltje, proef, blijk, vooral in de verkleinvorm.

(3) Betreft Goderis J. Genotte, koopman, die een van de trouwste medewerkers was van de Franse commissaris Sibuet in de periode 1792-1793. Hij was lid van de Société Littéraire en enige tijd voorzitter van de Jacobijnse club. Ook zijn vrouw, Isabella G. Maertens, speelde een rol in de Jacobijnse Club (Y. VANDEN BERGHE, Jacobijnen en Traditionalisten. De reacties van de Bruggelingen in de Revolutietijd (1780-1794), Brussel, 1972, (2 dln.), I, p. 298-301).

(4) De registratie van zo goed als alle geboorten gebeurde tot dan toe door de pastoors bij het doopsel van het kind. De pastoors leverden elk jaar hun registers, ook die van huwelijken en begrafenissen, in bij het stadsbestuur. Deze situatie bleef bestaan tot augustus 1796. Toen werd de eigenlijke burgerlijke stand opgericht. De hier vermelde gebeurtenis dateert al van 26 december 1794 (zie volgende noot). Met deze geboorte start het oudste geboorteregister van de burgerlijke stand van Brugge, op het ogenblik dat de meeste geboorten nog door de pastoors werden geregistreerd, zie N. GEIRNAERT, Inventaris van de doop-, trouw en begraafboeken bewaard in het Stadsarchief van Brugge, Brugge, 1982, p. 15-19 en 146.

(5) Brutus Marie Genotte werd ingeschreven in de registers van de Burgerlijke Stand op 26 december 1794 (6 Nivôse III). De getuigen waren Jacques Jean Herdeboudt en Marie Thérèse Breydel. Jacques Jean werd geboren op 16 december 1774 als zoon van Jacques Herdeboudt en Marie Thérèse Espanet (SAB., Doop-, trouw- en begraafboeken van de stad Brugge, nr. 18). Dit echtpaar staat als één van de eerste echtscheidingen ingeschreven in de registers van de Burgerlijke Stand.
Marie Thérèse Breydel was één van de vier kinderen van het echtpaar Catharina Van Vyve en Carolus Breydel en werd geboren op 7 oktober 1771. Zij woonde als ‘jongedochter’ op de Eiermarkt nr. 26 en overleed op 10 november 1808 (zie SAB., Doop-, trouw en begraafboeken van de stad Brugge, nr. 15 en MV. 1790, n. 200).

[p. 13]

Met het begin van dit jaer wordt de ordinaire gasette vervolgt, gelijk men in N. LXXXIV zien kan. D'andere Gensche gasette die par numeros tot N. XXXIX uijtgegeven was en die een boekdeel uijtmakt en veel licht tot de tijdtsomstandigheden gegeven heeft is gestaekt met het begin van dit jaer en in plaets van dese wordt eene tweede gasette tweemael ter week uijtgegeven onder den tijtel N. I gasette van Gend, vrijheijd, gelijkheijd met goetkuering van het committé van waekzaemheijd der stadt, zooals breeder met d'aenteekening in dezelve zal konnen gesien worden⁽⁶⁾.

(6) Van Walleghem bedoelde met de ‘ordinaire gasette’ de Gazette van Gend (1723-1914), die toen gedrukt werd door J.F. Vanderschueren. Deze Gentse krant had tijdens de jaren 1794-1795 te lijden van concurrentie vanuit fransgezinde hoek. Deze concurrentie werd belichaamd door drukker A.B. Stéven, die in 1794 een eerste poging ondernam met de uitgave van de Vaderlandsche Gazette van Gend (door Van Walleghem omschreven als ‘D'andere Gentsche gasette’). Deze uitgave werd zoals Van Walleghem vermeldde eind 1794 gestaakt. Begin januari 1795 begon Stéven met de uitgave van wat kan omschreven worden als een valse Gazette van Gend (Van Walleghem noemde het ‘een tweede gasette’). Titel, motto en formaat waren bijna identiek met de echte Gazette. Deze dubbelganger had wel een veelbetekenend onderschrift met de melding dat ze de goedkeuring meekreeg van het Gentse Comité van Waakzaamheid. Terwijl de originele Gazette van Gend borg stond voor een meer objectieve berichtgeving, liep deze dubbelganger met haar republikeinse gevoelens te koop. Zie E. Voordeckers, Een dubbelganger van de ‘Gazette van Gend’ in 1795, in: Handelingen Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, XVII (1963), p. 231-239.

(3 januarij 1795)

Op den 3 januarij zijnde martdag was er wederom zoo in 't boterhuijs als in d'halle een overgroot gedroom, zoo om boter als graen te bekomen, dusdaenig dat er wederom verscheijde vrouwspersoonen gekwest wierden, zonder dat er nogtans eenige doodt bleeven. Het gedroom was zooveel te grooter omdat er groote cortresse van graen was, wordende aen meer als 500 vrouwspersoonen een biliet gegeven en belooft dat zij op aenstaenden woensdag van graen zullen bedient worden.

(4 januarij 1795)

- fol. 4 - Op den 4 januarij om 3 uren 's middags begonde het carilion op den thooren tot 6 uren te speelen. Om 3 1/2 tot 4 uren, van 4 1/2 tot 5 uren en om 5 1/2 tot 6 uren wierden op bevel van d'overste der Fransche republijk alle de klokken der stadt geluijt het welk als vermelt onder het geduerig speelen van 't carilion tot drijmael herhaelt wiert; dit wegens d'aengekomen tijding dat het fort Duerhin⁽⁷⁾ gelegen voor Manheim bij capitulatie die in de gasette zal konnen gesien worden, onder de Fransche magt is gebragt geworden.

(7) Vermoedelijk Fort du Rhin, d.w.z. het fort aan de Rijn.

(5 januarij 1795)

Op den 5 januarij wiert bij hallegebode van 't stadthuijs afgekondigt dat er voor het Fransche leger moeten besorgt worden 15000 paeren schoonen⁽⁸⁾, waerom alle het leder en schoonen dat er binnen de stadt bevonden wordt in requisitie gestelt is en door d'eijgenaers binnen de twee daegen op verbuerte der zelve eenen inventaris moet overgelevert worden. LXXIV en N. II van den 5 januarij etc.

(8) Zie SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 37, nr. 25.

(7 januarij 1795)

Op den 7 januarij wiert bij vergaende advertentie van het vecariat van 't bisdom van Brugge rond de stadt gedaen eene generaele collecte voor den gemeenen armen wegens het aenhoudende streng jaergetijde⁽⁹⁾ en den nood die zig in alle de saeken van d'eerste nootsaekelijkheijd en levensmiddelen begint te veropenbaeren⁽¹⁰⁾. Want heden als saterdag vermelt, het volk belooft zijnde dat het zoude graenmart geweest hebben en was er niet een graen in d'halle aengebragt, waerom heden voor siegte gevolgen gevreest wiert.

(9) De winter van 1794 op 1795 staat geboekstaafd als één der strengste winters van deze eeuw, met veel vriesweer en heel wat sneeuwbuien. Van Walleghem maakt in de volgende folio's verschillende opmerkingen in die zin. Zo vermeldt hij dat er verschillende klokken waren gebarsten (f. 7) en dat de zee dichtvroor (f. 19), zie ook folio's 20, 22, 25, 26 en 29. Omdat zulke strenge winters op het einde van de 18de eeuw nogal veelvuldig voorkwamen (ook in 1787 en 1788) typeerden latere klimaat-historici deze periode als de Kleine IJstijd. Ook de lente en de zomer van 1795 waren niet zo warm en kenden perioden met veel neerslag (f. 107). Door een warme septembermaand was de oogst nog redelijk (f. 115). Zie E. Vanderlinden, Chronique des événements météorologiques en Belgique jusqu'en 1834, in: Académie Royale de Belgique, classe des sciences, Mémoires, Brussel, 1924, p. 283.

(10) Uit dit initiatief blijkt dat de kerkelijke overheid toen niet aan oppositie deed en ook nog na het overlijden van bisschop F. Brenart op 25 oktober 1794 de Algemene Armenkamer bleef steunen, zie J. GELDHOF, De armenzorg in de 18de eeuw, en L. PRENEEL, De Brugse clerus in de Revolutietijd (1794-1802), in: M. CLOET (red.), Het bisdom Brugge(1559-1984). Bisschoppen, priesters, gelovigen, Brugge, 1984, p. 275-277 en 288 en voor algemene context: J. BASSENS, De openbare weldadigheid te Brugge 1776-1830, lic. verh. Gent, 1987, 3 dln.

(8 januarij 1795)

Op den 8 januarij wiert van 't stadthuijs afgekondigt dat het heele import der gevraegde geltcontributie voor den 10 pluviose aenstaende voor het arrondissement van Brugge moet voldaen zijn op pene dat naer dien dag dezelve contributie alle daege met 25000 livres zal worden verhoogt en dat er alle daege vijf autagen⁽¹¹⁾ naer Vranrijk zullen gevoert worden, het volk in groote verslaegentheijd dompelt⁽¹²⁾. LXXXV en N. III gaset 8 januarij, etc.

(11) ‘Autagen’: (Frans otages) gijzelaars.

(12) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 204v; SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 38, nr. 123.
Om de kosten van de bevrijding van België te betalen, besloot het Comite du Salut Public op 18 juli 1794 (30 Messidor II) België voor 80 miljoen livres te belasten. Alleen gegoede burgers en de geestelijkheid zouden voor deze uitzonderlijke belasting moeten opdraaien. Op 21 augustus 1794 vernamen zowel de besturen van Brugge als van het Brugse Vrije dat ze gezamenlijk 4 miljoen livres moesten betalen. Dit moest binnen de 5 dagen gebeuren, zoniet zouden gijzelaars worden genomen en boetes worden opgelegd. Besloten werd dat de stad Brugge 1 miljoen zou bijdragen, de geestelijkheid 2 miljoen en het Brugse Vrije 1 miljoen. Onmiddellijk nam het stadsbestuur de nodige maatregelen. De gegoede bevolking werd in 6 klassen ingedeeld. De eerste 5 klassen zouden de contributie betalen. De minst gegoede 6de klasse zou instaan voor de kosten van de inning. De stad zelf zou 648.375 livres voorschieten. De rijke inwoners van Brugge zouden onmiddellijk 351.625 livres betalen. De rest zouden ze ook betalen, maar zou beschouwd worden als een lening tegen 4% die door de stad zou worden terugbetaald. Om de intrest te kunnen aflossen werd de belasting op het verhuren van huizen verhoogd. Het spreekt voor zichzelf dat niet met assignaten mocht worden betaald. De inning van de belasting wou niet vlotten. Vooral de geestelijkheid bleef in gebreke. Daarom werden door de Fransen nieuwe dwangmaatregelen afgekondigd (S. VERVAECK, Enkele bronnen uit de Franse Tijd, Interuniversitair Centrum voor Hedendaagse Geschiedenis, Bijdragen, 22, Leuven 1962, p. 5-8; W. BOUSSY, De gegoede stand te Brugge op het einde van de XVIIIe eeuw, lic. verh. Gent, 1963, deel I, p. 5-17).

(10 januarij 1795)

- fol. 5 - Op den 10 januarij was men wegens den martdag voor de droefste gevolgen bevreest, want 's morgens op de botermart meer als d'helft der vrouwspersoonen zonder boter moetende naer huijs keeren, was de murmuratie overgroot; welke op de graenmart nog veel grooter wiert. Op de plaetse van d'halle waeren rondom diversche parken van balien afgesleegen waerin d'eerste geplaest wierden die op gepasseerden saterdag geen graen en hadden bekomen, vervolgens d'andere die eerst kwaemen, in d'andere parken geplaest wordende, maer de menigte vrouwspersoonen niettegenstaende alle die voorsorgen wederom de teweeg zijnde schaersheijd ziende, droomden al haest alle de balien

[p. 14]

door en het graen dat er was wiert aen de meest droomende als eene soort van plondering uijtgemeten, zoodat er wederom meer als 500 waeren die geen graen kreegen. Dese liepen in den naermiddag naer den Franschen commandant en naer 't stadthuijs en wierden onder veele bedreijgingen content gestelt dat er seffens in eene betere bediening van graen gaet voorsien worden.

(12 januarij 1795)

Op den 12 januarij wiert van 't stadthuijs bij orders van 't magistraet afgekondigt dat alle degone van eene quantiteijt graen, en alle hoegenaemde levensmiddelen tot de aerdappelen inclus voorsien zijnde, binnen de drij daegen naer de publicatie deser op pene van confiscatie eene exacte lijste moeten overgeven welke door heel 't Brugsche Vrije ook is gedaen geworden⁽¹³⁾. N. IV en N. LXXXVI gaset 12 januarij, etc.

(13) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 205r.; SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 37, nr. 12.

(13 januarij 1795)

- fol. 6 - Op den 13 januarij tusschen alle de schrikkelijcke ellenden en schaerheijd van alle saeken van d'eerste nootsaekelijkheijd waermede de Nederlanden reets geplaegt en nog meer staen te worden en tusschen een alderstrengste winterjaergetijde dat met de meeste hevigheijd geduerig aenhout, saeg men wederom de Franschgesinde die niet als den ondergang van alle hunne medeborgers verlangen, den kop opsteken en ongeluckige schijnbaere vruegdeteekens plegen, wegens d'aengekomen tijding zoo'er geseijt wordt dat het stedeken Thiel⁽¹⁴⁾ in Holant door de troupen der Fransche verovert is, begon om 11 uren van desen morgen het carilion op den thooren te speelen van 11 1/2 tot 12 en van 12 1/2 tot 1 uren wierden alle de klokken der stadt geluijt en om 3 uren tot 5 uren wiert het gespel van 't carilion vernieuwt wanneer wederom van 3 1/2 tot 4 uren en van 4 1/2 tot 5 uren andermael het gedommel van alle de klokken der stad hernomen wiert.

(14) ‘Thiel’: Tiel, gemeente in de provincie Gelderland (Nl.).

(15 januarij 1795)

Op den 15 januarij was er door 't magistraet aen alle de wijkmeesters deser stadt orders gegeven om elk te gaen rond zijne respective wijk tot het opnemen van de generaliteijt der persoonen in de stadt wonende, te weten met het maeken van 't onderscheijt van alle die boven en onder de 8 jaeren oudt zijn. Die lijsten moeten nog desen avond door alle de wijkmeesters aen 't collegie overgedraegen worden⁽¹⁵⁾. N. V en N. LXXXVII gaset 15 januarij, etc.

(15) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 215r.-215v.

(16 januarij 1795)

- fol. 7 - Op den 16 januarij wiert 's morgens om 11 uren het gedommel van 't carilion en het luijden der klokken zoo den morgen als naermiddag om 3 uren als op dijssendag den 13 deser, hiervooren vermelt, hernomen ter oorsaeke zoo men zegt, dat het fort Heusden⁽¹⁶⁾ in de magt der Fransche troupen overgegaen is. Door dit ongehoort gedommel van 't carilion en klokken, dat als zonder voorbeelt is, en door het nog altijdt aenhoudende streng winterweder, zijn er reets verscheijde klokken, door het geduerig luijden en door de vorst gebarsten, onder welke is de groote klokke van de parochiale kercke van St-Anne. Alles doet de Fransche roovers zig daer weijnig aengelegen laeten, terwijl de spraeke algemeen is dat alle klokken der stadt en al het resteerende zilver der kerken in requisitie staet genomen te worden. Uijt alle dit kan den leser oordeelen hoe alle welpeijsende, tusschen alle die gewaende vruegdebedrijven in hunne huijsen sitten dugten en sugten, veele reets nogtans tevooren wel hebbende, reets den nood van alle d'eerste nootsaekelijkheden gevoelende. De publicatie van 't stadthuijs, heden gedaen, welke versaemeling sub. N. kan gesien worden, en waerbij de graenmart afgeschaft is, en magasijnen staen opgeregt te worden zal in 't toekomende bewijsen den generaelen nood aen welke wij alle staen blootgestelt te worden⁽¹⁷⁾.

(16) Heusden, gemeente in de provincie Noord-Brabant (Nl.).

(17) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 215r.-215v.

(17 januarij 1795)

- fol. 8 - Op den 17 januarij zijnde martdag was tot overgroote schaede van alle de inwoonders deser stadt, den martdag bijnae gelijk aen eenen anderen dag der

[p. 15]

week geworden, uijt hoofde dat'er heden weijnig of geen boerewaegens zijn aengekomen, doordien geduerende de weekdaegen, de graenen in 't magasijn in d'halle zullen aengebragt worden. Door desen middel zal onse te voorheen bloeijende stadt al haest aen een dorp gelijk, en alle inwoonders zoo van boter, eijeren als gevolgelte, dat naer de mart gebragt wiert, berooft worden. Tusschen alle dese ellenden hoorde men desen naermiddag van 3 tot 5 uren, wederom het carilion speelen en van 3 1/2 tot 4 en van 4 1/2 tot 5 uren, alle de klokken der stadt luijden ter oorsaeke van d'aengekomen tijding dat het fort Knotsenburg⁽¹⁸⁾ door de Fransche troupen is verovert geworden.

(18) Dit Noord-Nederlands toponiem konden wij niet localiseren.

(19 januarij 1795)

Op den 19 januarij saeg men het eerste schouwspel van den algemeenen hongersnood die er gevreest werd. Ingevolgen d'ordonantie van vrijdag moesten heden morgen de wijk D. en 's middags de wijk F. in d'halle om graen te haelen met hunne kaerte aenkomen, alwaer van ider mensch alleen boven de 8 jaeren 5 pond gemengelt graen voor 10 daegen gegeven wiert. Zijnde alleen maer kaerten gegeven aen degone het opgeregt committé van subsistance die denkt noodig te hebben uijt welk regelement groote troubelen gevreest worden. N. VI en N. LXXXVIII gaset 19 januarij, etc.

(20 januarij 1795)

- fol. 9 - Op den 20 januarij wiert volgens de voorgaende ordonantie aen den inwoonders der wijken C en A, het half pond gemengelt graen daegs aen d'armste inwoonders der zelve wijken in d'halle gedistribueert, waerdoor als gisteren de murmuratie onder het volk zeer groot was. Wegens d'aengekomen tijding dat het eijlant Betuven⁽¹⁹⁾ onder de magt der Fransche troupen overgegaen is, hoorde men desen morgen en naermiddag het gedeuerig gedommel van 't carilion en het luijden van alle de klokken dat als op de voorgaende daegen geplogen 't elkens desen morgen en naermiddag 't elkens twee halve uren herhaelt wiert. Bij orders van 't magistraet is desen morgen van 't stadhuijs eene publicatie afgekondigt behelsende dat het magistraet alle ingesetene deser stadt verwigtigt dat alle zoo mans als vrouwen de nationeele cocarde moeten draegen en dat ider aensogt word op de daegen van de decaden aen zijn huijs het drijcaleurig vaendel te laeten waeijen, voorts dat er op morgen eene feest zal geviert worden, waerom alle speellieden op instrumenten op morgen ten 12 uren met dezelve op de Mart te komen versogt worden⁽²⁰⁾.

(19) ‘Betuven’: Betuwe, landschap in Nederland tussen de twee hoofdarmen van de Rijn.

(20) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 215v.-216r.

(21 januarij 1795)

- fol. 10 - Op den 21 januarij tweejaerigen verjaerdag op welcken Ludovicus den XVI, koning van Vrankrijk, op een schavot zijn ongeluckig leven geeijndigt heeft; is desen merkweerdigen dag door de heele republijcke van Vranrijk en in alle de overwonnen bij orders van de Conventie van Parijs als eene publicke vreugdefeest geviert geworden. Uijt een staljen op hoedaenige wijse die vruegdefeest in dese stadt Brugge is ter uijtvoer gebragt geworden zal men in de toekomende tijden konnen afmeten op hoedaenige nog meer veragtelijcke wijse voor de koningen die feest door heel Vranrijk is geviert geworden.

Om 7 uren dan van desen morgen wiert die ongeluckige feest aengekondigt door al het luijden der klokken tot den 8 uren, dan begonde het carilion op den thoren den heelen dag te speelen tot 's avons ten 6 uren tusschen welke het geluijt der klokken geduerigde den dag verscheijde maelen geduerende een ure herhaelt wiert. In den morgen wiert in 't midden der Mart nevens den vrijheijdsboom een groot vuur bereijt van meer als twee voeren hout en op de vier hoeken van de Mart wierden vier pektonnen op hooge staeken geplant zonder dat men eijgentlijk wist wat dit alles ging beduijden. Om 11 uren van desen morgen - fol. 11 - kwam de militaire besettinge op de Mart rond het voorbereijt vier en makte batalion carré wanneer om 12 uren het vuur te midden de Mart ontsteken wiert gelijk de vier geplante pektonnen op de vier hoeken staende. Rond dit vuur saeg men weijnig of geene goede borgers dan alleen een menige jongers en Frans-

[p. 16]

gesinde deser stadt die gelijk de militaire hunne hoeden opstaeken en ‘Vivat de republijcke’ uijtriepen. Nauwelijks was die sotte pligtigheijd volbragt of de jongers wegens het geduerig sneeuwen en koude zonder voorbeelt, smeeten de vier pekstaeken omverre en warmden hun bij het vuur derzelve. Volgens de gerugten die er in den morgen verbreijt waeren alleen door verderffelijcke Franschgesinde uijtgedagt, moesten de heeren der collegien deser stadt en 's Landts van de Vrijen gelijk ook alle de geestelijcke standt rond het vier en vrijheijdtsboom komen dansen, dog desen naermiddag vernam men dat desen dans eenen anderen was als degone die dezelve Franschgesinde hadden uijtgedagt en dat alle de leden der collegien in plaets van dansen teenemael op het scheijden hunner sittingen waeren afgedankt en dat er eene vereenigde municipaliteijt zoo voor de stadt als voor 't Vrije bestaende - fol. 12 - alleen uijt Franschgesinde vagebonden staet opgeregt te worden⁽²¹⁾.

Om vier uren van desen naermiddag wiert andermael in 't midden der Mart een groot vuur bereijt gemakt in welke geplant was de staek die ten tijde van de geluckige keijserlijcke regeering als fol.⁽²²⁾ vermelt op den Burg geplant geweest heeft aen dese staek was ook gehegt den dobbelen arend die boven op dezelve gestaen heeft en tot meerder schandel voor de koninglijcke kroonen was boven op dezelve gestelt, de kroone die sedert zoo menige jaeren op de schouwe van 't stadthuijs gestaen heeft zooals wegens des zelfs luijster in de jaerboeken van Brugge beschreven staet⁽²³⁾. Heel dien belachelijcken toestel bereijt staende om verbrant te worden, wierden op 't onvoorsiens voor d'hooftwagt afgelost ses stukken swaer kanon, die met d'eerste laeg⁽²⁴⁾ bij duijsenden ruijten van de vensters op en ontrent de Mart in stukken deed breeken, welke laegen daernae met nog meerdere schaede der zelve vensters herhaelt wierden, zulks veroorsakte wegens den strengen vorst zoo een ijselijk gerugt dat het scheen eene forme - fol. 13 - van aertbevinge te zijn. Tusschen dese laegen des kanons wiert het haetelijk vuur ontsteken en de staeke, aernd, croone en nog eenige andere beduijtsels als voorseijt ontsteken en in den tijdt van een halve ure teenemael verbrant, tusschen het vruegdegeroep der jongers en haetelijcke Franschgesinde, dog zoo niet dat men de locht hoorde weerglammen, terwijl alle borgers die welpeijsen al sugtende in hunne huijsen blijven, genoegsaem voorsiende dat het begin onser rampen, miserien en ellenden nog maer een begin is van hetgoon door de gehaete klijke der Franschgesinde staet uijtgewerkt te worden. Veele hadden ook op heden door de vensters hunner huijsen uitgesteken het drijcaleurig vaendel, maer zulks nog geen gebodt zijnde, konde men hieruijt genoegsaem onderscheijden alle die Franschgesint zijn.

Aldus eijndigde binnen Brugge die haetelijcke feest, die men saeg ter uijtvoer brengen wegens het schaedig halsgeregt van eenen gesalfden koning, die nu reets sedert twee jaeren het tijdelijk met het eeuwig verwisselt heeft. Wegens d'afschaffing der collegien was er nog desen avond - fol. 14 - in forma opgeregt een committé van surviliance bestaende in negen persoonen deser stadt, alle bekent voor de meest Franschgesinde vagebonden die zeffens sittinge in het landthuijs van de Vreijen genomen hebben en zoo men genoegsaem voorsiet daeden zullen gaen uijtwerken die alle welpeijsende doen sidderen en beven⁽²⁵⁾. Tusschen alle dees troubelen zijn de wijken E en B volgens de bekentmaekinge van den 15 deser in d'halle tusschen een hevig geknor elk van een half pond broot daegs, als de voorgaende bedient geworden.

(21) De Franse representanten konden naar willekeur de gemeentebesturen afzetten en nieuwe aanstellen. Deze besturen moesten trouwens dikwijls gewisseld worden omdat vele leden ontslag namen. Het Brugs stadsbestuur werd vermoedelijk ontslagen omdat het er niet in slaagde de gedwongen contributie tot een goed einde te brengen. Dit werd de voornaamste taak van het uit Fransgezinden bestaande ‘comite van survillance’ (P. VERHAEGEN, La Belgique sous la Domination Française 1792-1814, I, Brussel-Parijs, s.d., p. 538-556). Op 21 januari werd één nieuwe magistraat aangesteld ter vervanging van de colleges van de stad Brugge en van het Brugse Vrije: SAB., reeksnr. 118: Resolutieboeken, reg. 1792-1794, f. 126. Deze magistraat telde 30 leden, nl. een burgemeester, een baljuw, 26 schepenen en twee thesauriers. Ze zijn als volgt opgesomd: 1. Rielant, apothicaire, bourguemaitre, 2. Tailliu, avocat, bailli; Echevins: 3. Meulenaere, negotiant, 4. Vermeulen, medecin, 5. Michot, apothicaire, 6. Mamet, brasseur, 7. Schramme, peintre, 8. Heirens, tanneur, 9. Perneel, de Beernem, 10. Savat, de Maldeghem, 11. Van de Putte, de Leffinghe, 12. Carton, d'Oedelem, 13. Colens, d'Oedelem, 14. Tilly, réfugié, 15. Van Huelen, réfugié, 16. Barreel, tanneur, 17. Keirsmaker, d'Eeclo, 18. De Net Rielant, négotiant, 19. Busschop, homme de loi, 20. Delbaere, arpenteur, 21. Bouttens, médecin à Thourout, 22. Toomkens, médecin de Blankenbergue, 23. Duvevier, chirurgien de Blankenbergue, 24. Quintin, tanneur à Ghistelles, 25. Coppé, garde magazin, 26. Ley, rentier, 27. Le Doux, tanneur, 28. Verplanken, negotiant; Trésoriers et receveurs generaux: 29. Van Outryve de Merkem, negotiant, 30. Serdobbel, raffineur.

(22) Zie MV. 1793 en 1794, p. 48, f. 98.

(23) Tijdens de afwerkingsfase van het Brugse stadhuis (gebouwd in 1376-1420) werden beide schoorstenen met een gouden kroon versierd, zoals heden nog te zien is. Ook de drie torentjes achteraan het gebouw en de drie torentjes van de voorgevel kregen in de jaren 1417-1420 een gouden kroon, maar deze kronen zijn later verdwenen. Laatst was in 1421 de middentoren vooraan bekroond, met eronder de wapenschilden van Frankrijk, Vlaanderen en Brugge. Zie A. VANDEWALLE, Het Brugs stadhuis: 600 jaar geschiedenis, in: 600 jaar Brugs stadhuis, 1376-1976, Brugge, 1976, p. 10; L. GILLIODTS - VAN SEVEREN, Inventaire des archives de la ville de Bruges, dl. V, Brugge, 1876, p. 330-334.

(24) ‘Laeg’: salvo.

(25) Zie SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 40, nr. 137; SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 235v. De 9 aangestelde leden waren: G.F. Genotte, gepreposeerden van den agentie der wapens; Mayens, timmerman; Clercq, kuiper; Clerq Denijs, kruidenier; La Meere, schipper; De Baene, koopman; Goudeseune, koopman; Dorez, timmerman; Verbrugghe, chirurg te Moerkerke. De secretarissen gekozen door het Comité waren: J.B. Slock en F. Vanden Berghe.

(22 januarij 1795)

Op den 22 januarij was men 's morgens als van eenen blixemslag getroffen op 't vernemen van d'eerste daeden van onmenschelijkheijd die het committé van surviliance geassisteert door de Fransche geduerende desen nagt heeft uijtgewerkt. Wegens den agterstel van de nog te betaelen contributie in numerairen van vier millionen Fransche livres waerin de stadt Brugge en haer arrondissement geschat is, waeren geduerende desen nagt meer dan 60

[p. 17]

persoonen deser stadt op 't onvoorsiens en zonder hunne wete op eene barbaersche wijse van hun bedde en uijt hun huijs, uijt clooster gelicht onder - fol. 15 - welke hun bevonden verscheijde van de meest begoede deser stadt en eenige uijt alle de abdijen en cloosters. Om een staljen te geven hoedaenig dese onverwagtende lichting geduerende desen nagt plaetse gehadt heeft dienen hier gemelt te worden eenige van die vreetheden die men heden vernomen heeft. Geduerende desen nagt waeren de schurken van het committé van surviliance gegaen in de verscheijde wijken der stadt en ligten met gewelt hunne medeborgers uijt hunner huijsen, tusschen de militaire wagten met smaet bedreijgingen en scheltwoorden. Met het geestelijk leefden zij nog schrikkelijcker, want dit gespuis in d'abdije van den Duijne gekomen zijnde, waeren alle de moningen van den choor besig met het zingen der metten, en hunne teweeg zijnde aenhouding gewaer wordende, vlugte elkeen aen een kant dusdaenig dat het gespuijs in den hoop schoot en onder ander eenen der moningen zoodaenig kweste dat hij daegs daernaer zijnen arm is afgeset geworden⁽²⁶⁾. Door dit gewelt gelukte het hun thien van dezelve moningen mede te sleepen, die in het stadthuijs beweegt wierden. In 't clooster van de paters Carmeliten ook op dusdaenigen voet gekomen zijnde brak in 't vlugten eenen der paters zijnen - fol. 16 - arm, verscheijde ook van die paters op een barbaersche wijse medegesleept wordende. Onder de particuliere die meest geleden heeft, is geweest den heer paster Galiard van de parochiale kercke van St.-Gillis⁽²⁷⁾; desen in zijn bedde liggende slaepen wanneer het gespuijs hun kwam haelen, tragte zig te redden door de vlugt, waerom hij in zijn hemde zijnde vlugte tot op een der mueren zijner agterplaets. Dog door dezelve overmagt omringt zijnde wiert hij aengevat en als een hond gesleept tot in 't stadthuijs, hem nauwelijks vergunt wordende den tijdt tot het aentrekken van eene capote of surtou⁽²⁸⁾ hem ook onder den weg duijsenden scheltwoorden toegebragt wordende. Uijt dit kleijn staljen zal men in 't toekomende konnen afmeten hoe schrikkelijk desen nagt voor die 63 ongeluckige persoonen, medeborgers van onse stadt afgeloopen is.

Desen naermiddag was de sekere tijdinge alhier aengekomen dat de steden Arnheim en Uijtrecht door de Fransche troupen verovert zijn waerom seffens het carilion van 3 tot 5 uren en alle de klokken der stadt van 3 1/2 tot 4 uren en van 4 1/2 tot 5 uren geluijt wierden. N. VII en N. LXXXIX gasetten van 22 januarij, etc.

(26) Het hier vermelde incident is bekend gebleven in de geschiedenis van de Brugse Duinenabdij. De verwonde monnik, Robert Pick, zou enkele dagen later, op 5 februari 1795, overlijden. Toen de Fransen twintig jaar later in 1814 Brugge verlieten werd de dader van deze aanslag, een zekere Mayens, bijna gelyncht en opgesloten wegens deze gebeurtenis (A. SCHOUTEET, Gedenkweerdige aenteeckeningen van Jan Karel Verbrugge, Brugge, 1958, p. 54; A. DUBOIS en N. HUYGHEBAERT, Abbaye des Dunes à Koksijde et à Bruges, in: Monasticon belge, III, vol. 2, Luik, 1966, p. 443; J. BONNY, De Duinenabdij te Brugge 1627-1796, in: A. DENAUX en E. VANDEN BERGHE (red.), De Duinenabdij en het Grootseminarie te Brugge, Tielt-Weesp, 1984, p.41). Vermoedelijk kan deze Mayens geïdentificeerd worden met meester-timmerman Mayens die in 1799 de Sint-Donaaskathedraal zou opkopen (F. SUYS, Dood van een kathedraal, in: Sint-Donaas en de voormalige Brugse katedraal, Brugge, 1978, p. 47-50).

(27) Betreft pastoor Melchior-Jean Gaillard (1753-1817), zie MV. 1791, p. 75, n. 50, waar ook al melding wordt gemaakt van zijn wegvoering in 1795.

(28) ‘Surtou’: van het Frans surtout, overjas, wijde mantel.

(23 januarij 1795)

- fol. 17 - Op den 23 januarij met het aenkomen van den dag saeg men de droefgeestigheijd op 't wesen van alle de welpeijsende inwoonders deser stadt, terwijl om 7 1/2 uren van desen morgen met verscheijde fouturen die vanuijt het stadthuijs alle agter elkanderen reeden naar de citadelle van Rijssel weggevoert wierden de 63 persoonen gisterennagt, als vermelt, met gewelt uijt hunne cloosters en huijsen ontruckt. Dese van welke men vreest verscheijde van schrik te zullen sterven, hebben den gepasseerden nagt en dag in het stadthuijs moeten verblijven waer zij op hun eijgen kost, voor hun hebben moeten doen besorgen de noodigheden voor de reijs, verscheijde met holleblokken en grooive cousen voor de uijtnemende koude gekleet zijnde; zij zullen tot Rijssel moeten verblijven, totdat het heele impost van de contributie in numerairen voor de stadt Brugge zal voldaen zijn en bovendien alle de onkosten der reijs moeten betaelen en daegelijks op hunnen kost moeten teeren. Onder dese weggevoerde autagen zijn er verscheijde zelfs die met alle moeijte reets hun aendeel in de contributien voldaen hebben, welke dus niettegenstaende als d'andere weggevoert zijn. Om vier - fol. 18 - uren van desen naermiddag wiert het nieuw magistraet geinstalleert, dat vereenigt is met hetgone deser stadt Brugge en 's Landts van den Vrijen, gelijk als d'aengestelde leden, uijt de lijst sub N. te zien mij ter hant gekomen wijtloopig kan gesien worden, gelijk ook de forme van aenstellinge en op hoedaenige wijse de oude magistraeten zijn afgedankt

[p. 18]

geworden⁽²⁹⁾. Dese installatie wiert aen het volk bekent gemakt door het spelen van 't carilion van 4 tot 5 uren wanneer ook alle de klokken der stadt geluijt wierden.

(29) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 226v.-227v; SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 40, nr. 130 en 138; SAB., reeksnr. 123: Plakkaten afkomstig uit ongeordend archief. Ordonnanties, nr. 31.

(24 januarij 1795)

Op den 24 januarij wegens d'opschorting der coorenmart, was het andermael binnen dese voorheen bloeijende stadt Brugge alsof het geen martdag zoude hebben geweest, waerdoor het gebrek aen alle saeken van d'eerste nootsaekelijkheijd hoe langer hoe meerder begint gevoelt te worden.

Om 12 uren wiert bij orders van 't magistraet van 't stadthuijs afgekondigt dat de kooprijcke stadt Amsterdam en heel Holant door de Fransche troupen verovert is en dat dese verbaelen de victorien deser naermiddag en de twee volgende daegen aen het volk door het luijden van alle de klokken der stadt en het speelen van den beijard zal aengekondigt worden; welk gespel - fol. 19 - van 't carilion en bijnae onophoudelijk gedommel van alle de klokken der stadt, verscheijde uren tot den 8 uren van desen avond herhaelt wierden. Wie zal in 't toekomende niet verwondert zijn over de zoo spoedige overwinning door de Fransche van Amsterdam en van heel Holant, dat gelegen in 't midden der zelve als onverwinnelijk gerekent wiert en dat nu door de Fransche legers bijna zonder het verlies van eenige manschap verovert is geworden. Het streng jaergetijde zonder voorbeeld deser eeuw het toevriesen van de zee van de geinondeerde landen, van de Wael en alle de revierren zijn d'oorsaek van die overwinning zooals in de gasetten breeder kan gesien worden⁽³⁰⁾.

(30) De Franse generaal Pichegru veroverde Amsterdam op 19 januari. De stadhouder, Willem V van Oranje, was naar Groot-Brittannië gevlucht. Zoals Van Walleghem terecht opmerkt, had het leger van Pichegru Holland kunnen bereiken omdat de mondingen van Rijn en Maas toegevroren waren (J. GODECHOT, La Révolution française. Chronologie commentée, 1787-1799, Parijs, 1988, p. 180).

(25 en 26 januarij 1795)

Op den 25 en 26 januarij om 7 uren 's morgens begonde het carilon op den thoren te speelen en alle de klokken der stadt te luijden, om 11 tot 12 uren wiert hetzelve herhaelt en dan wederom van 4 tot 5 uren zoodat het binnen dese stadt het speelen van 't carilion en het luijden der klokken als geene nieuwigheijd meer wordt en men dit gedommel begint gewent te worden. Aen menige huijsen ziet men ook dees twee daegen het drijcaleurig vaendel waeijen waerdoor de vruegt over de verovering van Holant betoont word. N. VIII en N. XC gasette 26 januarij, etc.

(27 januarij 1795)

- fol. 20 - Op den 27 januarij was elk om 't meest verheugt wegens het ingevallen doijweder, verselt met eenen hevigen regen, waerdoor veele huijsen wegens de groote bevrosentheijd van de goten en daeken zeer merkelijk beschaedigt wierden. Sedert meer dan 7 weken liggen nu alle de waters bevrosen en zoo wegens desen ongeluckigen toeval, als wegens d'alderongeluckigste tijdtsomstandigheden is den heelen koophandel gestremt en alle eetwaeren en saeken van d'eerste nootsaekelijkheijd zijn nauwelijks meer te bekomen, zoodat wij nu een zeer ellendig leven beleven temeer omdat den vorst van desen winter zoo streng is dat geene jaeren deser eeuw daeraen konnen vergeleken worden, terwijl op zommige daegen den barrometre zoo hoog op het vriespunt gestaen heeft dat de berugte jaeren deser eeuw als geweest zijn de jaeren 1709, 1740, 1763 en 1787 en 1788 van welkers laeste in mijne beschrijvinge mentie gemakt is⁽³¹⁾, daeraen niet konnen vergeleken worden, uijt alle welke ook af te meten is hoe den nood tegenwoordig algemeen is en nog staet vergroot te worden.

(31) Zie DG. 1787, p. 185, f. 329; DG. 1788, p. 145, f. 57-58.

(28 januarij 1795)

- fol. 21 - Op den 28 januarij en de twee volgende daegen wiert aen d'inwoonders deser stadt in d'halle vernieuwt de uijtreijkinge van graen, in hetzelve order en op den voet zooals in d'ordonantie van den 15 deser geordoneert is, onder menige murmuratien wederom niet meer als een half pond graen daegs voor ider persoon gegeven wordende. Om 1 uren van desen naermiddag tot 2 uren en van 5 tot 7 uren speelde het carilion op den thoren en alle de klokken der stadt wierden geluijt ter oorsaek van d'aengekomen tijding dat Bergen op Zoom en Breda door de troupen der Fransche zijn verovert geworden.

[p. 19]

(29 januarij 1795)

Op den 29 januarij zijnde decadi van de Fransche maendt pluvios, genaemt bijlle⁽³²⁾ toegewijt aen de eerbaerheijd zooals in den almanak van deesen jaere met alle omstandigheden kan gesien worden, saeg men alle huijsen deser stadt volgens de voorgaende ordonantie het drijkaleurig vaendel waeijen en alle vrouwspersoonen cocarden draegen⁽³³⁾, door alle weldunkende persoonen deser stadt desen feestdag, aen onse religie niet eijgen, koekebakkersmestdag genaemt wordende. N. IX en XCI gaset van 29 januarij, etc.

(32) De benaming voor de decade die overeenstemt met 29 januari 1795 was cognée: houthakkersbijl.

(33) Zie hiervoor noot 20.

(30 januarij 1795)

- fol. 22 - Op den 30 januarij saeg men met 't opkomen van den dag aen alle de hoeken der straeten in plaets van geplakt met een coordeken aen eenen naegel hangen eene wijtloopige Fransche ordonantie inhoudende 12 bladzijden in folio en behelsende een strict bevel dat alle administratuers van godtshuijsen, weesenhuijsen, stedeschoolen en alle andere stigtingen van bremhertigheijd onder welken naeme het zijn mag, binnen de 20 daegen naer d'afkondinge deser moeten overbrengen eenen generaelen staet van alle dat zelfs inkomen, reliqua en boni⁽³⁴⁾, van hetgone dezelve respectivelijk besitten. Zulks zegt men te zijn om naer d'overgaeve deser in der zelver administratien eene meerdere gelijkformigheijd te besorgen of alle die stigtingen te vernietigen en daeraf maer eene gelijcke te maeken.

Heden was men als door eenen blixemslag getroffen op 't zien dat naer eenige sneeuw die er desen nagt gevallen heeft dat het dooijweder in eenen zoo strengen vorst als tevooren verandert was; alle redens heeft men om te vreesen dat indien dit weder eenige daegen aenhout den aenstaenden ougst door het bovenwater te lande zal vervrosen zijn.

(34) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 230v-234r; SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 37, nr. 27.

(31 januarij 1795)

- fol. 23 - Op den 31 januarij was den martdag wederom gelijk aen eenen anderen dag der week, doordien er geene boerewaegens meer aenkomen en waerdoor alle de levensmiddelen van d'eerste nootsaekelijkheijd nauwelijks voor gelt meer te bekomen zijn.

Heden zijn vanwegens de Fransche republicke bij orders van de municipaliteijt van 't stadthuijs afgekondigt verscheijde ordonantien, hooftsaekelijk behelsende dat alle de verpande goederen in de bergen van bremhertigheijd staende, behoorende aen de uijtgewekene van het Belgische land, in profijte van de republicke verbuert zijn en dat integendeel alle de panden aldaer beleent staende tot 20 livres aen de eijgenaers gratis zullen wedergeven worden, gelijk ook degone tot 50 livres mits den opleg van 20 tot 50 livres doende⁽³⁵⁾. Eene andere bekentmaekinge behelst de schrikkelijcke gevolgen welke de stadt Brugge nog te verwagten heeft indien de geltcontributie binnen eenige daegen niet ten vollen voldaen worden⁽³⁶⁾. Eene andere bekentmaekinge behelst dat er tot Parijs zijn - fol. 24 - opgerecht normale schoolen zooals breeder in de Gensche gasette te zien is, waertoe de jongelingen deser stadt genoodigt worden hun naertoe te begeven om aldaer onderwesen te worden. Boven de onkosten der voijage zal elk van ider hun aldaer begevende, bekomen een tractement van 1200 livres voor vier maenden, zullende hun, die zig daer naetoe willen begeven door de municipaliteijt de naerdere instructie gegeven worden⁽³⁷⁾. Behalvens dese placaeten worden daegelijks nog verscheijde andere geplakt zoo nopens de brandewijnstookerijen die verboden zijn, wegens de requisitien van alle levensmiddelen⁽³⁸⁾, sententien uijt Brussel en Antwerpen en verscheijde andere voorwerpen alle te lang om afzonderlijk te verhaelen. Volgens d'ordonantie van de agenten van de zoogenaemde Fransche republijcke zijn op den 1 februarij in de parochiale kercken deser stadt, gelijk in de cloosters, verscheijde van die ordonantien agter het sermoen moeten afgelesen worden, zoodaenig wijtloopig zijnde dat er nauwelijks konde gepredikt worden. Alle welke voorteekens zijn aen wat al rampen onse reets beroofde geheijligde kerken door het Fransche gespuijs nog staen blootgestelt te worden.

(35) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 232v; SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 37, nr. 27.

(36) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 228r.-228v.

(37) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 227v.

(38) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 242; SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 37, nr. 28.