Merckenweerdigste voorvallen en daegelijcksche gevallen. Brugge 1793 en 1794

(Augustus)

(1 augusti 1794)

- fol. 69 - Op den 1 augusti met het aenkomen van den dag zijn langs de Smedepoorte naer Sluijs door dese stadt Brugge doorgereden meer dan 40 stukken canon ten meederen deele 24 en 36 ponders. Geduerende bijnae den heelen dag zijn door dese stadt Brugge getrokken een groote menigte troupen zoo voet- als peerdevolk, alsook 20 pontons van koper om kanon over zee te vervoeren en eene andere zoo groote menigte krijgstuijg en bagasewaegens dat men geduerende den heelen dag anders niet gesien heeft. Uijt welke men besluijt dat de stadt Sluijs par eerste daegen zal gebombardeert worden.

(2 augusti 1794)

Op den 2 augusti zijnde martdag saeg men op de boter- en graenemart de schaersheijd van alle eetwaeren algemeen worden, zoodaenig dat men niet zonder redens voor de grootste wanorders bevreest is, doordien voor den gemeenen man geene eetwaeren meer te bekomen zijn en alle de buijtelieden die dezelve brengen, hunne eetwaeren tegens d'helft betaelt wordende is het niet zonder redens te vreesen dat er door dezelve geene eetwaeren meer zullen

[p. 138]

ter mart gebragt worden. Tusschen 8 en 9 uren van desen avond is bij orders van 't magistraet afgekondigt bij hallegebode en trommelinge rondt de stadt, dat bij orders van de Fransche republicke van desen moment af in requisitie gestelt worden alle de peerden van luxe ofte pragt en dan d'eijgenaers der zelve op morgen den 3 augusti voor den 12 uren ter greffie moeten overbrengen eene exacte lijste met d'aenteekening der woonste van de peerden die sij besitten, op pene van als vijanden der republicke gestraft te worden⁽⁷⁰⁾.

(70) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 58r.; SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 39, nr. 11.

(4 augusti 1794)

- fol. 70 - Op den 4 augusti wiert rond de stadt door de gewone klinkers uiltgeropen dat het comptoir van den stokhouder Verhuist⁽⁷¹⁾ daegelijks zal geopent zijn van 9 tot 11 en 's middags van 2 tot 4 uren behalvens de saterdaegen. Zulks is mogelijks gedaen opdat den gemelden stokhouder zoud konnen op vrije voeten gestelt worden, want desen in zijn comptoir de assignaten geweijgert hebbende te ontfangen is in den blooten hoofde door de militaire magt uijt zijn huijs gehaelt en naer de vangenisse geleijt, waeruijt men vreest dat hij groote moeijte zal hebben om daeruijt te geraeken en op vrije voeten gestelt te worden. Niet alleen desen is deser daegen in egte van vangenis beweegt, maer verscheijde andere die geweijgert hebben de assignaten als Fransche specie te ontfangen. Hierdoor zullen alle de publicke kassen of comptoiren, zoo van de stokhouders, bergen van bremhertigheijd als alle andere, in korte daegen teenemael in assignaten tegens de volle weerde voldaen worden. Desen naermiddag is wegens den feestdag van de H. Walburga uijt des zelfs kercke als naer jaerelijksche gewoonte rond de stadt omgedraegen geworden⁽⁷²⁾.

(71) Zie noot 10.

(72) Voor deze processie van Sint-Walburga zie ook MV. 1791-1792, p. 45, f. 95.

(5 augusti 1794)

Op den 5 augusti wiert in 't licht gegeven een bericht voor tijtel hebbende: ‘In den naem van 't souvereijn volk den representant van het volk, etc.’, waeruijt men eenigsints zien kan tot hoeverre de wanorders wederom in de conventie van Parijs hebben plaetse gehadt en hoe menige van de kopstukken dat er om hals gebragt zijn, van welke tijdingen die men nog niet egt weet alhier nog veele meer vermeit word.

(6 augusti 1794)

- fol. 71 - Op den 6 augusti hoorde men van 's morgens vroeg langs den kant van Sluijs zeer hevige canonaden, waeruijt men siet dat die stadt met de grootste hevigheijd zal gedefendeert worden. Nog onophoudelijk trekt door dese stadt naer Sluijs menige groote stukken kanon en ander krijgstuijg, zoodat men daegelijks de grooste ravaese siet. Geene daegen passeeren er zonder dat men siet aenbrengen en naer Ipren en Duijnkercke vervoeren heele transporten waegens met gekweste en sieken van ontrent Sluijs, die door d'ongesonde locht aldaer siek worden. Om 12 uren van desen middag is bij orders van 't magistraet van 't stadthuijs afgekondigt eene advertentie behelsende dat den heere en wet ondervint dat door de schaerheijd van levensmiddelen de marten nog meer vermindert worden, doordien veele quaedwillige deser stadt de landtslieden hunne waeren als met gewelt ontrooven en bovendien met schelwoorden bejegenen, dat andere tot buijten de poorten en langs de stadt de waeren loopen opkoopen en dus groote wanorders veroorsaeken, om waerin te voorsien dat de landtslieden gerust naer de marten zouden komen den heere en wet ordoneert van niemant op de publicke marten eenig gewelt aen te doen of met smaet te bejegenen, nemaar voor de eetwaeren met den eijgenaer in Fransch geit tegens de waeren te convenieren⁽⁷³⁾. Ook en zal het aen niemant geoorloft zijn de waeren buijten of binnen de stadt, zoo langs de straeten, in huijsen of herbergen op te koopen, op pene van 30 guldens amende in profijte van den gemeenen armen voor elke overtredinge. En opdat de landtslieden hiervan tegens saterdag zouden verwittigt zijn is dese ordonantie met eene interpretatie van het magistraet 's Landts van den Vrijen alom te lande

(73) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 58v.-59r.; SBB., Van Huerne, 1794 I, nr. 121.

[p. 139]

afgekondigt, opdat er waeren zouden ter mart gebragt worden, want het anders te vreesen is dat zoo er geene eetwaeren ter mart komen dat er de grootste troubelen zullen uijt veroorsakt worden.

(7 augusti 1794)

- fol. 72 - Op den 7 augusti hoorde men wederom op Sluijs hevige kanonaden en op de toorens siet men het daer omstreeks op verscheijde plaetsen branden. En wederom zijn er verscheijde transporten zieken en gekweste door dese stadt vervoert geworden. Tegens den avond is door de schaedebeletters uijt zijn huijs gehaelt een timmermansknegt, wonende aen de Bloetput, en korts daernaer zijne vrouwe, welke onder een grooten toeloop van volk in egte van vangenis beweegt zijn. Omdieswille dat dezelve overtuijgt zijn van geduerende den gepasseerden nagt te hebben begaen eene diefte met verscheijde braeken in het huijs van d'heer Van Vijve, schepenen deser stadt, en daer in specie te hebben ontweert ontrent drijhonderd pond groote wisselgelt, eenige effecten en familiebrieven welke ten huijse van den dief, die men nog zegt met andere gecomploteert te zijn, zijn bevonden geworden. Sedert d'aenkomst der Fransche troupen heeft men heden de schaedebeletters voor d'eerste mael zien gaen in hunne monture met de zilvere kraege aen, welke hoogst noodig is opdat de ruste in de stadt zoud konnen geobserveert worden⁽⁷⁴⁾.

(74) Vgl. MV. 1793, f. 59 en n. 109.

(9 augusti 1794)

Op den 9 augusti zijnde martdag vreesde men voor de grootste disorders want de schaersheijd van alle eetwaeren algemeen wordende, saeg men op de marten meer dan thien koopers tegens eenen verkoper van eetwaeren, waerdoor het gemeente alom zoodaenig attroppeerde om eetwaeren te bekomen dat men de militaire wagten moest gebruijken om het order zooveel mogelijk te onderhouden, want de schaedebeletters de woede van 't volk niet konden tegenhouden. Op de graenmart word nu het graen bij 't gewichte verkogt en de terwe is tegens 28 livers in assignaten de 200 pond uijtgewegen geworden⁽⁷⁵⁾. Om 12 uren is bij 't orders van 't magistraet afgekondigt geworden dat alle de grouve wolle, gaeren en siette coussen in requisitie gestelt zijn, 't welk weder de grootste ontsteltenisse veroorsakt zooals men breeder in d'advertentie dan gedaen zien kan, welke versaemeling sub N. kan gesien worden⁽⁷⁶⁾.

(75) ‘Nu (...) bij 't gewichte verkocht’, i.p.v. de vroegere situatie, toen het graan volgens inhoudsmaat werd verkocht.

(76) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 59v.-60r.; SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 39, nr. 9.

(10 augusti 1794)

- fol. 73 - Op den 10 augusti wiert in 't licht gegeven het eerste stuk voerende voor tijtel: ‘Aenvang en vervolg van de ontdekte saemensweering gesmeet door den verraeder Robespierre en zijne aenhangers’, alsook ‘De dood en andere straffen daerop gevolgt en de maetregelen diesaengaende genomen, etc.’. Heele het vervolg deser vertaeling zal bij stukken uijtgegeven worden, uijt welke men zal konnen sien het schrikkelijk vervolg en eijnde dat dese saemensweering in Parijs veroorsakt heeft⁽⁷⁷⁾. Volgens het bericht van den opstelder van dit blad zal er daegelijks een blad uijtgegeven worden welke zal dienen tot bekentmaekinge van de maeren uijt Vranrijk en 't Neerland, terwijl er tot nog toe niets door eenige gasetten bekent gemakt word, zooals in 't vervolg deser zal konnen gesien worden. Heden heeft men ontrent Sluijs zeer hevige canonaden gehoort en geduerig siet men door dese stadt trekken waegens vol sieken en gequeste, waeruijt men genoegsaem siet dat Sluijs met alle magt gedefendeert word.

(77) Als voorzitter van het Comité de salut public was Robespierre in de eerste helft van 1794 het symbool van de revolutie en de nieuwe golf van terreur. Meer gematigde revolutionairen revolteerden tegen hem en op 28 juli 1794 werd ook Robespierre geguillotineerd (TULARD, FAYARD, FIERRO, o.c., p. 173-184).

(11 augusti 1794)

Op den 11 augusti om 12 uren is bij hallegebode bij orders van 't magistraet afgekondigt dat het magistraet deser stadt op den gepasseerden martdag met ongenoegen aenmerkt heeft dat menige quadwillige deser stadt, niettegenstaende er in de provisie van graen voorsien was, veele dobbel en meer als hun noodig was hebben opgekogt waerom in d'huijsen van dese requisitie zal gedaen worden⁽⁷⁸⁾. En om de goede ingesetene van het noodig te voorsien zal er op morgen in d'Halle mart van graen gehouden worden waer

(78) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 60r.; SBB., Van Huerne, 1794 I, nr. 124.

[p. 140]

ider op toer langs de groote poorte meer zal mogen koopen en ingelaeten worden.

(12 augusti 1794)

- fol. 74 - Op den 12 augusti om 12 uren 's morgens wiert ingevolgen de publicatie gisteren gedaen in d'Halle graenemart gehouden, waer verscheijde bo(e)ren met hunne waegens aengekomen waeren en eene merckelijcke partije van de solders deser stadt opgestapelt was. Niettegenstaende het goed order dat men hier tragte te onderhouden en het volk maer buertewijs langs de poorte op de Mart te laeten ingaen en langs d'andere poorte uijt te komen, was zulks bijnaer onmogelijk, terwijl het volk door de menigte niet konde tegengehouden worden en het aengebragte graen wederom in geen goed order konde uijtverkogt worden. De troppeling van volk zoo groot zijnde dat er wederom gelijk op gepasseerden saterdag gebuert is, veele hunne portefulien uijt hunne sakken gestolen wierden.

(13 augusti 1794)

Op den 13 augusti, gelijk den gepasseerden nagt en gisteren, hoorde men wederom uijt en ontrent Sluijs zoo hevige kanonaden dat het als aerdbevinge is, waerdoor de schaede in Sluijs en daer omstreeks bij uijtnementheijd groot zal zijn. Geene daegen nog nachten passeeren der zonder dat er uijt het leger voor Sluijs transporten van gekweste en sieke door dese stadt vervoert worden.

(14 augusti 1794)

Op den 14 augusti is door eenige bediende van het magistraet verselt met schaedebeletters rond de stadt in alle huijsen eene afvraeginge gedaen wie van graen en boter voorsien is. Die geantwoort hebben daervan nog voor dese reijse voorsien te zijn, is men het huijs voorbij gegaen, maer die geseijt hebben zulks noodig te hebben is aen dese gegeven eene kaerte en den naem opgeteekent, door welke alleen op toekomenden saterdag die waeren zullen mogen gekogt worden.

(15 augusti 1794)

- fol. 75 - Op den 15 augusti feestdag van O.L.V. Hemelvaert is vanuijt de capelle van O.L.V. van Blendekensgasthuijs om 11 uren 's morgens de processie omgedregen, zoo nogtans dat den toer wegens de ongeluckige tijdtsomstandigheden merkelijk verkort is geworden. Tegens den avond is rond de stadt bij hallegebode afgekondigt dat degone die op morgen op de marten zullen bevonden worden meer te hebben gekogt dan hunne verleende kaerte vermelt, of hetgoon sij voor de weke noodig hebben, zullen vervallen in eene boete van 30 guldens of in egte van vangenis beweegt worden.

(16 augusti 1794)

Op den 16 augusti zijnde martdag was niettegenstaende alle de genomen voorsorg op alle de marten alles in wanorder, zoodaenig dat alom door het gedroom van 't volk om eetwaeren te bekomen zelfs verscheijde groote ongemacken ontmoeteden. op de botermart was er geen boter maer degone die er aengekomen was wiert in 't Boterhuijs verkogt, en niemant naer lang gedroomt te hebben kreeg meer dan onderhalf pond, meer dan de helft nog moetende zonder doorgaen die ook in de boterwinckels bijnae geen meer konnen bekomen. Op de graenemart ginghet niet beter want dese nu in 't beluijk van d'Halle gehouden wordende was het gedroom aldaer ook overgroot, te meer omdat aen niemant meer dan een vat graen gegeven wordt met welke een groot menige geen weke kan leven, zijnde ook nog eene groote - fol. 76 - menigte zonder graen te konnen bekomen moeten naer huijs keeren, alle welke gelijk de schaersheijd van aerdappelen en alle andere eetwaeren de grootste ontsteltenis binnen dese stadt veroorsakt. Om 12 uren is bij orders van den Franschen commandant bij hallegebode van 't stadthuijs afgekondigt dat op de menigte klagten die aen den zelven worden gedaen wegens de bakkers deser stadt, die uijt baetsugt het broot verminderen en aen hoogen

[p. 141]

prijs willen verkoopen of hunne winckels zonder broot laeten, om waerin te voorsien aen alle bakkers geboden wordt, op pene van te worden vervoert naer Vranrijk en aldaer als stoorders der ruste te worden gestraft, van het broot te bakken volgens het maximum en hetzelve uijt te leveren tegens assignaten au pair, zullende gelijckelijk gestraft worden die zullen bevonden worden als naer gewoonte niet te bakken en hunne winckels zonder broot te laeten, opdat het gemeente kan gespijst worden⁽⁷⁹⁾.

(79) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 60v.; SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 39, nr. 7.

(18 augusti 1794)

Op den 18 augusti saeg men 's morgens reets d'executie van de gemelde strenge ordonantie, en twee bakkers die in eenige pointen tegens dezelve hebben misdaen zijn met militaire wagten naer de vangenis vergeleijt geworden. Heden zijn door dese stadt getrokken naer Holant 6 à 7000 mannen Fransche troupen, zoo voet- als peerdevolk, met een grooten treijn van voorraed- en bagasewaegens, waerdoor het op heden binnen dese stadt wederom zeer ongerustig was.

(19 augusti 1794)

- fol. 77 - Op den 19 augusti was er aen d'hoeken der straete geaffixeert een bericht van de municipaliteijt der stadt Meenen hooftsaekelijk behelsende dat de inwoonders der stadt Meenen, zig nu in de uijterste ellende bevinden en naer uijtgestaen te hebben twee belegeringen door de oorloogsrampen nu van hunne huijsen en muebelen berooft vinden, dat de ellende nog vergroot word door meer als 600 persoonen die van alles berooft siek op het stroo liggen en geen middelen van bijstant meer konnen bekomen⁽⁸⁰⁾. De municipaliteijt en minst beschaedigde van die ongeluckige stadt hebben tot hier toe gedaen alles wat in hun vermogen was om de ellendige zooveel mogelijk te helpen, maer nu zelfs van alle middelen ontbloot wordende nemen zij hunnen toevlugt tot het magistraet der stadt Brugge en des zelfs goede inwoonders om hunne ellende zooveel mogelijk te helpen onderstuenen, in welke menschlieventheijd het magistraet tragtende te voorsien alle de ingesetene deser stadt aenwakkert om hunne jonste voor die ongeluckige te draegen in de greffie van de Vierschaere in handen van d'heer Dewitte⁽⁸¹⁾ om dezelve als vermelt behandigt te worden.

(80) Zie SBB., Van Huerne, 1794 I, nr. 123.

(81) Of criminele griffie op de Burg. De Witte was er ‘opperklerk’: cfr. supra, fol. 57 en noot 51.

(20 augusti 1794)

Op den 20 augusti wiert 's middags Vincent Bonné, wonende in de Wollestraete⁽⁸²⁾, met eene gewaepende magt in egte van vangenis beweegt omdieswille dat door commissarissen bevonden was dat er een grooten nomber - fol. 78 - valsche assignaten in zijn huijs waeren berustende, welke uijt zijn huijs vertransporteert zijn en van welke den zelven Bonné reets verdagt is veele uijtgegeven te hebben. Geene daegen passeeren der zonder dat er persoonen deser stadt in vangenis beweegt worden (dat men nu den bak naemt), want 't minste refuijs dat men maer makt om de assignaten au pair niet te ontfangen zelfs dat ongeluckiger is voor alle oude schulden, wisselbrieven en obligatien die zoo heerlijk in geit gegeven zijn, men wordt naer den bak beweegt en men is in perijkel van den kop te verliesen.

(82) Vincent of Hyacinthus Bonné (6.1.1732-10.3.1809) woonde in de Wollestraat B 16/34. Volgens het bevolkingsregister oefende hij het beroep van ‘brocanteur’ of ‘prondelaar’ uit (SAB., reeksnr. 132: Wijk- of Bevolkingsregisters (tot 1812), B 16/34 en Burgerlijke Stand, overlijdensakten, 1809).

(21 augusti 1794)

Op den 21 augusti wiert bij hallegebode bij orders van 't magistraet afgekondigt dat alle degone deser stadt, 't zij militaire of vremdelingen logeerende, de naemlijst der zelve binnen de 24 uren moeten overbrengen ten stadthuijse op pene van als stoorders der republicke te worden gestraft en aensien te worden⁽⁸³⁾.

(83) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 61; SBB., Van Huerne, 1794 I, nr. 127.

(22 augusti 1794)

Op den 22 augusti om 9 uren 's morgens wiert van 't stadthuijs afgekondigt eene proclamatie die alle de ongeluckige inwoonders deser stadt Brugge in de grooste verslaegentheijd dompelt. Met veele omstandigheden door de Fransche republicke voor de onkosten van den voorlesten oorloog geordoneert

[p. 142]

wordende binnen den tijdt van vijf daegen op te brengen in specien ofte in zilvere baeren vier millionen Fransche guldens⁽⁸⁴⁾, den opbreng van welke bijnae onmogelijcke somme door den geestelijcken en edelen staet door de rentiers en begoede deser stadt in specien of zilver zal moeten gedaen worden.

- fol. 79 - Desen avond om 8 uren wiert bij hallegebode bij orders van den Franschen commandant der stadt afgekondigt eene ordonantie die alle de inwoonders deser stadt nog in eene meerder verslaegentheijd dompelde, behelsende hoofdsaekelijk dat er hun op overmorgen den 24 deser 's morgens om 7 uren op de Vrijdagmart moeten laeten vinden 800 mannen van de jonkheijd deser stadt van 20 tot 30 jaeren, voorsien van spaede en houwel en geene overste des huijsgesins zijnde⁽⁸⁵⁾. Dese zullen aldaer opgeteekent en tot spaneeren gebruijkt worden en de orders van hunne bestemminge ontfangen. Van den dag van hunne opteekening totdat zij zullen worden afgelost zullen zij ontfangen 30 sols daegs en de commissarissen het dobbel, benevens het noodig broot en vleesch. Het magistraet der stadt blijft responsable voor dese levering van manschap en voor ider 10 mannen die hun zullen absenteeren of deserteeren zullen zij 10000 livres contributie betaelen, uijt welke men oordeelen kan wat schrik, benoutheijd en alteratie zulks in alle gemoederen veroorsakt heeft.

(84) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 61v.; reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 35, nr. 68.
In 1794 kregen de Bruggelingen van de Franse bezetter een zware oorlogsschatting te verwerken. In enkele dagen tijd moest 4 miljoen Franse livres opgebracht worden. Slechts de 762 rijkste personen of religieuze instellingen van de stad moesten bijdragen. Ze konden de belasting niet in assignaten betalen want de Fransen eisten klinkende munt (W. BOUSSY, De gegoede stand te Brugge op het einde van de XVIIIde eeuw (1793-1804), onuitg. lic. verh., Gent, 1963; SAB., reeksnr. 113: Intermediaire periode, voorl. klassering, nr. XII/324: Index der contribuanten in de contributie van 4 miljoen).

(85) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 62; SBB., Van Huerne, 1794 I, nr. 129.

(23 augusti 1794)

Op den 23 augusti om 7 1/2 uren 's morgens kwamen in de capelle van St.-Nicolas, behoorende aen de merceniers deser stadt⁽⁸⁶⁾, de Fransche commissarissen verselt door den heer raedt Bouvaert⁽⁸⁷⁾ van 't magistraet deser stadt en naemen aldaer weg uijt den autaer van dezelve capelle een konststuk schilderije verbeeldende de afdoening van 't kruijs, geschildert door Kraeijer⁽⁸⁸⁾, weerdig meer dan 5000 guldens, de lijsten der zelve in 't midden van de capelle laetende staen. Gister tegens den avond was mij als deken merceniers van den Franschen commandant Tinet eene missive toegesonden als dat dezelve schilderije tegens morgennaermiddag zoude hebben geweert, zooals in - fol. 80 - dezelve ter eewiger memorie kan gesien worden, waerop op hedenmorgen meijnende compaeritie te houden was alle vergaederinge vrugteloos, terwijl dit konststuk zonder iemant verders te kennen ontweert was. Niet alleen in dese kapelle maer meest in alle de kerken deser stadt is op heden gelijckelijk gedaen, en alle de konststukken zoo van schilderijen, beelden als andere rarijteijten zijn uijt dezelve in profijte van de Fransche republicke ontweert geworden, door welke in alle gemoederen den schrik nog vermeerdert wordt⁽⁸⁹⁾. Om 12 uren is van 't stadthuijs afgekondigt eene wijtloopige proclamatie waerbij onder de menige artikelen, reets in requisitie gestelt in profijte van de Fransche republicke, nog in dezelve requisitie begrepen zijn den indigo en tain⁽⁹⁰⁾, alle soorten van verfstoffen, alderhande soorten van wollen en oliën, alle welke op de penen in de andere requisitien ondersproken door de eijgenaers of bewaerders der zelve binnen de vijf daegen eene exacte lijste moet overgelevert worden van hetgone elk is besittende, welken wederom menige deser stadt in de grootste verslaegentheijd dompelt⁽⁹¹⁾. Heden zijnde martdag waeren alle eetwaeren wederom zeer schaers en de boter- en graenemarten zijn als op gepasseerden saterdag wederom in d'Halle gehouden geworden.

(86) In de Sint-Niklaasstraat, zie MV. 1791-1792, p. 8, f. 1 en p. 72, n. 1.

(87) Zie MV. 1790, p. 215, n. 484.

(88) Het betreft hier een olieverfschilderij op paneel, voorstellend een piëta, geschilderd door Gaspar de Crayer (Antwerpen 1584-Gent 1669). Het schilderij werd door de Fransen in 1794 naar Parijs overgebracht en kwam uiteindelijk in Dijon terecht, waar het momenteel nog bewaard wordt in het Musée des Beaux-Arts onder catalogusnr. 108. (H. VLIEGHE, Gaspar de Crayer. Sa vie et ses oeuvres, 2 dln., Brussel, 1972 (Monographies du ‘Nationaal Centrum voor de Plastische Kunsten van de XVIde en de XVIIde eeuw’, IV), dl. I, p. 33, 40, 99 (A26); dl. II, fig. 28).

(89) Sinds de definitieve bezetting in 1794 hebben de Franse bezetters op systematische wijze beslag gelegd op schilderijen tot profijt van het Parijse ‘Musée National des Arts’. Uit het Brugse stadhuis en uit verschillende kerken, abdijen en gasthuizen werd een aantal kunstwerken opgeëist om naar Parijs te worden overgebracht, zie A. JANSSENS DE BISTHOVEN m.m.v. M. BAES-DONDEYNE en D. DE VOS, Stedelijk Museum voor Schone Kunsten (Groeningemuseum) Brugge, deel I (De Vlaamse Primitieven, I: Corpus van de vijftiende-eeuwse schilderkunst in de Zuidelijke Nederlanden, 1), Brussel, 1981, p. 1.

(90) ‘Taan’ (Fr.): foelie, d.i. dun geslagen metaal: bladgoud, bladzilver of bladtin. Ook een dun amalgaam van tin en kwik waarmee men spiegels achteraan bedekt.

(91) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 63r.; SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 39., nr. 13, Proclamations Républicaines, z. nr.

(24 augusti 1794)

- fol. 81 - Op den 24 augusti, gefixeerden dag op welke om 7 uren van desen morgen de 800 jongelingen van 20 tot 30 jaeren moesten op de Vrijdagmart vergaederen om tot het spaneeren opgeteekent te worden, zijnde de Vrijdagmart ten dese eijnde van alles gesuijvert. De commandanten van de Fransche republicke, eenige members van 't collegie en de schaedebeletters waeren ten desen eijnde op de Vrijdagmart vergaedert, maer in plaets van 800

[p. 143]

jongelingen kwaemen er niet meer dan vier te voorschijn waerdoor zoo d'een als d'andere van de Vrijdagmart moesten vertrekken zonder iet te konnen ter uijtvoer brengen, uijt welke men voor groote troubels bevreest is terwijl de Fransche commandanten zeer verstoort waeren. In den morgen dan wiert seffens alle de wijkmeesters deser stadt bevel gesonden van voor den drij uren van desen naermiddag ten stadthuijse over te brengen eene exacte lijste van alle de jongelingen van 18 tot 40 jaeren, die er in elcke respectiven wijk gevonden worden om hun desen naermiddag in d'Halle te laeten opteekenen. Hierdoor was den heelen naermiddag de Mart vol volk en veele lieten hun opteekenen⁽⁹²⁾. Om 8 uren wiert bij hallegebode van 't stadthuijs afgekondigt dat alle de jongelingen van 18 tot 40 jaeren ingeteekent zijnde hun op morgen op de Mart of in d'Halle zullen moeten laeten vinden. Om - fol. 82 - 12 uren van desen morgen was er nog een ander hallegebodt gedaen waerbij op orders van den commandant der stadt geordoneert wordt aen alle de ingesetene der veroverde landen, binnen de 24 uren over te brengen de waepenen die sij besitten, op pene van seffens met de doodt gestraft te worden⁽⁹³⁾. Nu siet men ook op alle de hoeken der straeten affixien geaffixeert van meest alle de capittels, abdijen en cloosters deser stadt bij welke gepresenteert wordt eenen intrest van 6 1/2 ten honderd, gelt voor gelt, aen alle degone die in numerairen of in specien geit op rente willen geven waervoor hun rentebrieven zullen worden verkent en alle der zelver inkomsten daerin verbonden worden, want den geestelijcken en edelen sta et benevens de begoede hun in d'onmogelijkheijd bevinden van zoo seffens de gevraegde twee millionen te voldoen, te meer omdat nu meest alle de renten aen dezelve in assignaten voldaen worden.

(92) Zie SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 39, nr. 15; SBB., Van Huerne, 1794 I, nr. 133.

(93) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 63v.-64r.; SBB., Van Huerne, 1794 I, nr. 134.

(25 augusti 1794)

Op den 25 augusti saeg men den schrikkelijksten dag tegemoed die in de laetere eeuwen het naegeslagt zal doen sidderen en beven om de droefheijd, angst en vreese in welke nu alle de inwoonders deser ongeluckige stadt gedompelt zijn. Van voor het oprijsen van den dag was alles zeer ontrustig, omdat men met sekerheijd verneemt dat er geduerende desen nagt veele onser jonkheijd uijt vreese - fol. 83 - van geprest te worden, over de vesten geswommen zijn en ergens langs de landen zijn gaen doolen. Van seven uren 's morgens was de heele stadt zeer ontrustig en men saeg veele jonkheijd op de Mart in d'Halle verschijnen die hun vrijwillig lieten opteekenen, maer hoe verwondert was men om 9 uren op de Mart te zien verschijnen eene heele gewaepende krijgsmagt zoo, voet- als peerdevolk, die de heele Mart aen alle straeten afslooten en niemant tenzij vrouwlieden meer van dezelve lieten afkomen. Geduerende desen tijdt wierden de wijkmeesters rond de wijken der stadt gesonden om eene naedere lijst van alle de jongelingen te formeeren van die nog niet verschenen waeren en den schrik vermeerderde wanneer om 11 uren rond de stadt met beckens uijtgeklonken wiert dat alle de aengeteekende seffens moesten verschijnen op de Mart in d'Halle, op pene van faitelijk uijt hun huijs gehaelt te worden⁽⁹⁴⁾. Zulks vermeerderde den schrik en alteratie en het meestendeel verscheen op de Mart, maer dezelve nog niet alle aengekomen zijnde wiert zulks bij trommelinge rond de stadt herhaelt en geboden dat die niet aenstonts zouden verschijnen volgens de militaire wetten voor hun huijs zullen gedoodt worden⁽⁹⁵⁾. - fol.84 - Op die schrikkelijcke ordonantie saeg men meest alle de bloem onser jonkheijd op de Mart verschijnen die alle aengeteekent wierden, elk dus zijne lieve ouders, beminde, vrienden en kennis verlaeten hebbende saeg men al haest het aldervreetste afscheijd. Om 1 1/2 uren mogt niemant meer de Mart afgaen en eer dat het iemant verdagt, wierdt den bloem onser Brugsche jeugt verdreven onder den vrijheijdboom en seffens in een circel besloten, zelfs die ongeluckige die eenen man in hunne plaetse met veele kost gestelt hadden en met den man moesten medegaen. Het voet-

(94) Naast de gewone omroepers of ‘klinkers’ met de bel, werden bepaalde boodschappen omgeroepen door de arbeiders van de Grote Markt die een bekken hanteerden. Zie: MV. 1791-1792, p. 179, n. 70.

(95) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 64r.

[p. 144]

en peerdevolk dus meer dan 1000 onser jongelingen geattroppeert hebbende, wierden dezelve seffens met hunne wijkmeester langs d'Ezelpoorte vergeleijt tot ontrent Schipsdaele vanwaer zij desen avond den hemel weet tot wat eijnde te voet naer Oostende moeten vertrekken, veele zonder verschooning of van iemant afscheijd te hebben konnen nemen. Naer dese schrikkelijcke executie wiert in alle huijsen deser stadt door de wijkmeesters en militaire wagten de visite gedaen of er iemant nog eenige waepens heeft, wordende veel huijsen doorsogt waernaer de menige troupen vertrokken en wederom rond de stadt gaen campeeren zijn.

(26 augusti 1794)

- fol. 85 - Op den 26 augusti was alles binnen dese stadt tamelijk gerust, behalvens dat men den druk en weedom op alle aensigten siet, en dat men verneemt dat er op de schrikkelijcken [dag] van gisteren veele bedrukte ouders in apoplexien gevallen zijn en eenige zelfs reets van schrik gestorven zijn. Geduerende desen morgen verneemt men dat de stadt Sluijs naer bijnae geheel geschonden te zijn, bij capitulatie aen de Fransche republicke op heden is overgegeven, welkers inhout nog niet bekent is. In den naermiddag was hieraen geen twijffel meer wanneer men saeg aenkomen eenen transport van meer dan 2 uren van bagasewaegens, canons, obitsen en krijgstuijg dat alle langs de Smedepoorte vertrokken is. 's Avons tusschen 8 en 9 uren is ook tusschen een geleijde Fransche langs de Dampoorte aengekomen de ontwaepende besettinge van Sluijs, bestaende in circa 1000 mannen Holantsche, Hannoversche en Hessissche troupen die alle naer eenigen tijdt op de Mart verbleven te hebben, in de casernen getrokken zijn.

(27 augusti 1794)

's Anderdaegs op den 27 augusti meijnde men dat de voormelde besettinge van Sluijs op de Mart om 9 uren gekomen zijnde ging vertrekken, maer met verwonderinge saeg men dat de besettinge naer circa 1/2 uren op de Mart gestaen te hebben wederom in de casernen vertrokken is vanwaer zij gekomen waeren, dit wiert met verwondering aensien en niemant weet - fol. 86 - hieruijt wat de gevolgen zullen zijn. Zommige zeggen dat de gevangen troupen op morgen zullen vertrekken en dat er eenen dag verlenginge gevraegt is om hun te konnen wat uijtrusten als zeer afgemat zijnde door het schrikkelijk beleg van eene maendt dat zij in Sluijs hebben uijtgestaen. Andere zeggen dat de troupen der Vereenigde Mogentheden naederen en dat er vreese onder de Fransche legers is. En andere zeggen dat er tot Parijs door de bemiddeling van de republicke van America met alle vlijt gewerkt wordt tot het sluijten van een vredetractaet, welke laeste ons den hemel geven mag, want anders voorsiet men dat wij en heel Europa nog voor lang in d'uijterste ellende zullen gedompelt zijn. Heden zijn uijt Sluijs ook menige waegens met sieken aengekomen en men zegt dat er nog wel 800 zullen volgen, welkers de besonderste oorsaek is dat Sluijs zig heeft moeten overgeven. Om 12 uren is er bij hallegebode afgekondigt dat alle weldunkende versogt worden voor de hospitaelen te brengen pluk en bandagien die er zeer noodig [zijn]⁽⁹⁶⁾. Een ander proclamatie behelst dat de dekens geconsenteert hebben in de lichtinge van vier millionen Fransche guldens en dat daerop naeder arrangementen zullen genomen worden⁽⁹⁷⁾.

(96) Zie ibid., f. 64v.

(97) Zie SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 39, nr. 16; SBB., Van Huerne, 1794 I, nr. 135.

(28 augusti 1794)

- fol. 87 - Op den 28 augusti om 8 uren 's morgens is de heele besettinge van Sluijs onder een groot geleijde Fransche van de Mart naer Rijssel vertrokken. De gesonde vertrokken te voet en de kranke wierden op meer dan 70 waegens vervoert, den heelen etat major, de overste en officieren alle met hunne eereteekens en draegende degens wierden vervoert in meer dan 20 carossen deser stadt en de wijse op welke dese krijgsgevangene behandelt zijn, doet genoegsaem sien dat er gelijk de spraeke nu algemeen is tot Parijs aen een

[p. 145]

vredetractaet gewerkt wordt. Nu ziet men ook geduerig door dese stadt afvoeren alle het krijgstuijg en bagase dat voor het beleg van Sluijs gebruijkt geweest heeft. Om 11 uren van desen morgen is van 't stadthuijs afgekondigt eene zeer wijtloopige ordonantie van de Fransche republicke van 33 artikelen waerbij de heele Fransche wet bekent gemakt wordt en welke in alle deelen versaemeling sub N. kan gesien worden⁽⁹⁸⁾.

(98) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 66r.-70r.; SBB., Van Huerne, 1794 I, nr. 136.
Tijdens het eerste jaar van de tweede Franse verovering werden onze landen als een wingewest behandeld. De bewoners waren rechteloos en aan de willekeur van de Franse commandanten overgeleverd. De afkondiging van de Franse republikeinse wetten betekende nog niet dat de Bruggelingen het Frans staatsburgerschap verwierven. Dit gebeurde slechts op 1 oktober 1795 toen de Nationale Conventie de annexatie van onze gebieden goedkeurde. (M.R. THIELEMANS, De Administratieve Afbakening, in: De Erfenis van de Franse Revolutie 1794-1814, Brussel, 1989, p. 80-82).

(29 augusti 1794)

Op den 29 augusti naermiddag begonde eerst sedert drij weken het carilion op den thoren, dat alle ure stil geweest heeft, te wekkeren, zijnde opgehouden voor de siekte van eenige Fransche overste zoo men al dien tijdt als in een boeredorp gewoont heeft. Nu zijn meest alle de zilversmeden besig met te smelten alle het zilver en gout van de geestelijcken, kloosters, edellieden en rentieren deser stadt, alle welke in staven gesmolten wordt opdat alle dese seffens zouden konnen voldoen in hunne getauxeerde quote in de geforceerde lichtinge van vier millionen livres in numerairen die er door de Fransche republicke gevraegt wordt.

(30 augusti 1794)

- fol. 88 - Op den 30 augusti heeft men 's morgens met verwondering vernomen dat er geduerende den gepasseerden nagt langs den kant van de Langereije, in de Carmesstraete en agter de carmes veele baldaedigheden gepleegt zijn. De O.L.V.-beelden staende voor de huijsen zijn in stukken geslegen en gekapt en de glaese vensters van verscheijde huijsen zijn teenemael in stukken geslegen. Sommige zeggen dat die moetwilligheden door de militaire begaen zijn en andere willen doen gelooven dat zulks door eenige booswichten deser stadt gepleegt is geworden. Heden zijnde wederom graen- en botermart in d'Halle, en in het Boterhuijs was den toeloop van volk aldaer zoo groot om eetwaeren te bekomen dat er verscheijde zoo goed als doodgedroomt wierden en men zelfs van hunne behoudenis bevreest is. Geene fraeije borgers konnen meer graen of boter bekomen want den gemeenen man die licht aen d'assignaten geraekt nu terwe in plaets van rogge koopt en vervolgens in de gedroomen alom door gewelt den voorrang hebben.

(31 augusti 1794)

Op den 31 augusti om 10 uren 's morgens is bij hallegebode van 't stadthuijs afgekondigt dat alle degone getauxeert in de lichtinge van 2 millionen livres voor Brugge hunne quote die hun bij missive is toegesonden binnen de drij daegen moeten komen voldoen op pene van als gijselaers naer Vranrijk te worden vervoert en om de stadt niet bloot te stellen aen de gevaeren waermede de stadt Brugge bedreijgt wordt⁽⁹⁹⁾. De quote van veel begoede borgers is bijnae onmogelijk om te konnen opgebragt worden.

(99) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 71r.; SBB., Van Huerne, 1794 I, nr. 138.