Merckenweerdigste voorvallen en daegelijcksche gevallen. Brugge 1793 en 1794

(Maart)

(1 maerte 1793)

Op den 1 maerte stonden 's morgens om 9 uren een heel batalion Fransche troupen op de Mart die men meijnde te moeten vertrekken, dog in plaets van vertrekken zijn alle dezelve gesonden naer de weijreltlijke priesters deser stadt, sommige met 10, 12, 16, 20 en zelfs als den proost van O.L.V. met 25 mannen beleijt wordende. Zulks voorspelt genoegsaem wat er van desen overleg der priesters zal geworden. Heden schijnt de rust zoo binnen dese stadt als te lande herstelt te zijn, en naerdat er desen morgen over alle de Fransche deser stadt op de Mart door de generaels revue die tot een uren duerde gehouden was, zijn nog eenige detachementen troupen naer de buijteparochien versonden geworden.

(2 maerte 1793)

- fol. 62 - Op den 2 maerte verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.21’. Heden zijnde martdag was alles binnen Brugge tamelijk gerust, zoo nogtans dat zoo men verneemt de troubelen te lande nog niet teenemael gestut zijn, welke oorsaeke is dat op heden zijnde martdag weijnig buijtelieden in stadt zijn en hierdoor alle eetwaeren zeer dier zijn. In den morgen wierden tot voorkoming van alle revouten twee proclamatien gedaen welke eene getijtelt: ‘Proclamatie den generael Charles Fleers’⁽¹¹³⁾, versaemeling sub N. kan gesien worden, en d'ander behelsende dat alle de Belgissche troupen binnen de agt daegen hun bij hunne vaendels moeten vervoegen op pene van swaere straffen, want meest alle degone der zelve troupen of gedeserteert zijn of hunne vaendels verlaeten hebben. Ten 3 uren 's middaegs moesten alle de kraemen op de Mart opgekraemt zijn terwijl er Fransche troupen verwagt wierden, dog welke ergens een contre ordere weergekeert en hier heden niet aengekomen zijn.

(113) Zie SBB., Van Huerne, 1793 I, nr. 128.

(4 maerte 1793)

Op den 4 maerte van 's morgens ten 6 uren vertrokken uijt dese stadt ontrent 2000 mannen troupen naer het groot leger, wanneer heden 's middags ontrent even gelijk getal Fransche troupen zijn toegekomen om ook seer haest te vertrekken, want men verneemt dat de Keijserlijcke legers naederen en de Fransche groote neerlaegen toebrengen, dog van niets verneemt men tot nog toe egte tijdingen. Geduerende desen nagt zijn faitelijk uijt hun huijs gehaelt de heeren Van Caloen, Oudenhove, Paerter, Oudevaere⁽¹¹⁴⁾ en eenige andere, verdagt aen 's landts verraedt - en vele ander zijn gevlugt - die naer de citadelle van Rijssel zijn vervoert geworden. (XVIII gaset van 4 maerte, etc.).

(114) Betreft Joseph van Caloen (zie MV. 1791-92, p. 176, n. 7); met Oudenhove bedoelt Van Walleghem Jean-Robert O'Donnoghue, raadspensionaris van Brugge vanaf 1750. De twee andere personen hebben we niet kunnen identificeren. In het dagboek van Robert Coppieters en dat van Robert O'Donnoghue worden deze personen niet vermeld bij de gegijzelden (L. KERVYN DE LETTENHOVE, Les otages de la ville de Bruges en 1793, in: ASEB., IV (1880), p. 1-17, en P. VERHAEGEN, Journal d'évènements divers et remarquable (1767-1797) rédigé par Robert Coppieters, Brugge, 1907, p. 245 en VANDEN BERGHE, Jacobijnen, II, p. 54).

(5 maerte 1793)

- fol. 63 - Op den 5 maerte zijn in den morgen wederom verscheijde billanderscheepen met Fransche troupen van de Coupure naer 't groot leger vertrokken, wanneer in den naermiddag wederom eenige ander hondert zijn

[p. 33]

toegekomen van Rijssel met agt groote metaele stukken canons en affuten, die door meer dan 100 peerden getrokken wierden en geduerende den nagt met groote wagt daer rondom geplaest zijn geworden. Uijt den grooten ommeweg die de Fransche zoo wegens de manschap als canons van Rijssel naer Gend moetende doen, dat meer dan 10 uren langs den calsijdeweg naerder is, kan men niet anders besluijten dan dat de Fransche alle dees vrugteloose bewegingen en ommewegen doen om het volk te verschrikken en te doen zien dat sij veel volk en canons hebben. Dog door toekomende maeren begint men eenigsints versekert te worden dat alle hunne bewegingen haest zullen vrugteloos zijn.

(6 maerte 1793)

Op den 6 maerte verscheen in 't licht: ‘Vaderlands Nieuwsblad N.22’. Van desen morgen om 6 uren was alles binnen Brugge in beweging. Terwijl er drij batalions Fransche troupen op 18 billanderschepen van de Coupure afvaerden en een vierde batalion langs de Cruijspoorte vertrok tot bewaering van de aengekomen veldtstukken van gisteravond en van alle het kanon dat er binnen Brugge is, tot zelfs de drij stukken die sedert d'aenkomst der Fransche binnen dese stadt voor d'hooftwagt gestaen hebben, zoodat wij hier nu van alle het Fransch canons en meest alle de manschap ontbloot zijn. Niettegenstaende men genoegsaem voor oogen siet dat de Fransche buijtenspoorigheden - fol. 64 - in hunne goddeloose ondernemingen tot het verpletten van alle keijsers en koningen van Europa gaen verhindert en dat aen die vreede koningsmoorders eene paele gaet gestelt worden, heeft men nogtans hedennaermiddag nog eene belaechelijcke daedt in de kercke van O.L.V. ondernomen, waer wederom voor den predikstoel eenen theater van planken afgeslegen was⁽¹¹⁵⁾. Aldaer waeren, door den zoogenaemden president en commissarissen van de haetelijcke Club ontboden de boeren van den parochien een ure rond Brugge gelegen om hun wensch te uijten om een departement van Vranrijk te worden, welke inderdaedt bij acclamatie en toejueging gedaen wiert. Naerdat er onder de boeren eenen president en secretarissen gekosen waeren, daer weijnig of geen ander boeren zijnde dan van op de parochie waer ook een Club of volksvergaering is, als wel besonderlijk van Dudzeele waer eenige boeren uijtsteken en als dul en sot willen Fransch zijn en blijven, maer korte daegen zullen hun ook anders gaen leeren. Zoo haest die manhaftige daedt in O.L.V.-kercke geeijndigt was, ordoneerde den president van de Club dat het carilion een ure moest spelen, nog geluckig hierover geen verlichting der huijsen om die daedt te vereeuwigen geordoneert wordende.

(115) Voor meer details over deze niet zonder moeite verlopen volksraadpleging van de bevolking van de Brugse randgemeenten zie Y. VANDEN BERGHE, Sint-Andries stemt voor de aanhechting bij Frankrijk (6 maart 1793), in: Het Brugs Ommeland, IX (1969), p. 153-166 en ID., Jacobijnen, I, p. 305.

(7 maerte 1793)

Op den 7 maerte is 's morgens nog een batalion Fransche troupen uijt Brugge naer het groot leger vertrokken, zoodat er hier nu maer ontrent 100 mannen meer in besetting gebleven zijn en nu de casernen, de Haelle, d'huijsen der edele, priesters en borgers alle ontruijmt zijn geworden, waerom de municipateijt voorsiende dat de heele stadt par eersten zal ontruijmt zijn, aen de wijkmeesters en substituten heden geordoneert heeft ider zijne wijk rond te gaen tot het formeeren van eene naemlijst, opdat op d'ontruijming der Fransche troupen de wagten zouden konnen geformeert en de poorten beset worden. (XIX gaset van den 7 maerte, etc.).

(8 maerte 1793)

- fol. 65 - Op den 8 maerte wierden alom binnen Brugge aen de hoeken der straeten geaffixeert twee proclamatien, hebbende voor tijtel: ‘Vrijheijd en gelijkheijd’ beijde van dato den 6 maerte 1793, welke versaemeling sub N. konnen gesien worden⁽¹¹⁶⁾, en betrekkelijk zijn op welke wijse de buijtelieden zoo binnen de kercke van O.L.V. binnen Brugge en in degone van Damme met eenige rond en omliggende parochien voor een departement voor de Fransche republijcke verklaert hebben, dog welke met veele vercieringen die niets tot de

(116) Zie SBB., Van Huerne, 1793 II, nr. 7 en 9.

[p. 34]

saek maeken, opgeheldert zijn en die haest alle als rook zullen vergaen. Om 3 uren van desen middag is binnen Brugge aengekomen en voor d'hoofdwagt geplaest een grooten treijn grof geschut, swaere en lichte canons en mortieren, verscheijde wagens met canonballen en verscheijde cuissons met buspoeder, door de meer dan 100 peerden getrokken en door een groot geleijde Fransch voetvolk vergeleijt zijnde. Niettegenstaende alle die voorbereijtselen der Fransche om hun te verdedigen tegens de Vereenigde Mogentheden, verneemt men nu met sekerheijd dat Luijk, Naemen en een gedeelte van Brabant door de Vereenigde Legers der Mogentheden verovert zijn, en dat de Fransche behalvens meer dan 50 stukken canon en menigen anderen kreijgsvoorraed meer dan 18000 mannen verloren hebben. Uijt welke men eer korte daegen de verovering van Brussel en van geheel Vlaenderen is verwagtende. Naer d'aengenaeme tijding van welke eenider is verlangende, om dus haest van de barbaersche Fransche regeering ontslaegen te konnen worden.

(9 maerte 1793)

- fol. 66 - Op den 9 maerte 's morgens om 7 uren is van de Mart langs den calsijdeweg naer Gend vertrokken den treijn grof geschut, bomben en cuissons hier gisterennaermiddag aengekomen, om indien 't mogelijk is naer het Fransch leger 't welk men van alle zijden verneemt de neerlaeg te bekomen, vervoert te worden. De vervoering van welke alhier heden een groot disorder in de Mart veroorsakte, omdat er verscheijde aengekomen boerepeerden met gewelt medegenomen wierden om het kanon, etc. te vervoeren en hierdoor menige waegens die naer de Mart teweeg waeren, terugkeerden en binnen Brugge niet durfden aenkomen, welke een overgroot disorder wegens den martdag verwekte, temeer omdat er om 1 uren nog twee batalions Fransche troupen aenkwamen. Heden verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.23’. Ook wiert in den naermiddag alom geaffixeert een proclamatie, behelsende vrijheijd en gelijckheijd, vrijdag den 8 maerte, etc. Zijnde de vereening van Thorhout met de Fransche, welke sub N. kan gesien worden.

(11 maerte 1793)

Op den 11 maerte verneemt men met het grootste hertzeer dat de barbaersche Fransche tot Brussel het zilverwerk en kostbaere effecten met gewelt hebben ontrooft, gestolen en geplondert en dat sij aldaer hoe naeder den keijser de Brabansche paelen nadert, hoe meerder ongehoorde grouweldaeden plegen. Tot hier toe is alles binnen Brugge gerust, terwijl er zeer weijnig troupen zijn en elk verwagt met 't grootste verlangen de wederkomst van Z.M. den keijser, van welken reets een manifest voor de Nederlanders circuleert, de copije van welkers gunstige artikelen voor de Nederlanders mij heden door een goede vrient gegeven zijn en welke versaemeling sub N. konnen gesien worden. (XX gaset van 11 maerte, etc.).

(13 maerte 1793)

- fol. 67 - Op den 13 maerte verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.24’. Heden siet men sedert eenige weken verscheijde kercken, als degone van St.-Donaes, langs alle zijden open, die nouwelijks langs eene zijde daegelijks hebben open geweest, om te voorkomen de goddeloosheden die de Fransche aldaer geduerende hun verblijf binnen Brugge aldaer hebben begaen. Onder andere dieverijen zijn er in de kercke der eerw. paters Predikheeren de drij groote choorboeken, die ider tot 40 pond wiss. kosten, gestolen en opdat er zijnde van weijnig waerde, zijn de wapens en batavier⁽¹¹⁷⁾ zijn met gewelt door de fusikken van de Fransche onteerende kerkrovers geschonden. En onder meer ander kerkstoorenissen heeft men de moetwillige Fransche soldaeten sien in de bichstoelen den eenen aen den andere bichte hooren en meer andere goddeloosheden sien plegen. Door weijnige troupen die hier nu in besetting zijn is alles wat geruster geworden, tot zoo verre zelfs dat 's morgens om 6 uren in verscheijde kercken eene novene van 9 daegen met het celebreren van

(117) Wapens en batavier: waarschijnlijk wapenschilden op glasramen.

[p. 35]

eene misse in 't stilte ter eeren van verscheijde Heijige is ingestelt geworden, om een gewenschte rust over de Nederlanden te mogen verwerven. Ondertusschen, voorsiende dat de heele baldaedige regeering der Fransche gaet eijndigen, weet men seker dat er verscheijde aensienelijcke persoonen, zoo geestelijcke als weijreltlijcke waeronder zelfs onsen eerw. heer bisschop voor eeniger tijdt zijn gevlugt om op 't eijnde aen de woede der kerkroovers niet blootgestelt te worden. Desen naermiddag zijn er met 2 stukken canon en 2 cuissons langs Eecloo van 't leger van Ruremonde⁽¹¹⁸⁾ weergekeert circa 400 mannen Fransche troupen welkers corps in 1500 bestaen heeft en alle gesnevelt zijn, welke d'hope der keijserlijcke, Pruijssissche en Engelsche aenkomst vermeerdert, te meer omdat de toegekomen maeren willen bevestigen, dog nog zonder sekerheijd, dat de steden Loven en Mechelen en bijnae heel Brabant door K. en K. troupen beset en verovert geworden.

(118) Roermond in Nederlands Limburg. Als hoofdplaats van Opper-Gelder of het Overkwartier van het hertogdom Gelre maakte Roermond steeds deel uit van de Zuidelijke Nederlanden.

(14 maerte 1793)

- fol. 68 - Op den 14 maerte van 's morgens om 7 uren vertrokken uijt de stadt Brugge langs Thourhout naer Rijssel, het corps van 400 mannen Fransch voetvolk met de twee stukken canon en 2 cuissons, hier gisterennaermiddag aengekomen, benevens nog eenige andere stukken canons, cuissons, voorraeden bagasewaegens van 't groot leger hier binnen Brugge gisteravond laet aengekomen. Verscheijde andere van de besettinge onser troupen zijn heden ook met de barge van Nieuport naer Duijnkercke weggetrokken, zoodat hier nu maer zeer weijnig troupen binnen Brugge meer overgebleven zijn die men verwagt ook zeer haest te zullen keeren naer hun verwoest vaderland om hetzelve, is 't mogelijk, voor de Vereenigde Legers te beschermen. Sedert dat men nu binnen Brugge begint seker te worden dat de keijserlijcke legers verre in Brabant gedrongen zijn en dat Vlaenderen haest hetzelve geluckig lot zal bekomen en van de Fransche tijranije verlost worden, siet men ider moedt scheppen en een blij gelaet toonen op hope van uijt de ongehoorde verdrukking te geraeken, die men nu sedert meer dan 4 maenden onderstaen heeft. Alles nogtans is tot heden binnen Brugge zeer gerust en niemant durft nog in 't openbaer zijne blijdschap laeten blijken, uijt vreese voor de Fransche dwijngelandije die nog hedennaermiddag sekeren Van Hove, wonende in de Geltmuntstraete, uijt zijn huijs gehaelt en naer d'hoofdwagt geleijt hebben omdat hij in 't openbaer van de aenkomst des keijsers te wijtloopig gesproken heeft, dog nu verhoopt men voor seker dat in korte daegen alle vrije meijningen zullen mogen geuijt worden. (XXI gaset van 14 maerte, etc.).

(15 maerte 1793)

- fol. 69 - Op den 15 maerte verneemt men 's morgens de waere oorsaeken welke den voorigen avond en gepasseerden nagt zeer ontrustig gemakt hebben. Gisteravond was er Club gehouden dog onder het gelag en gejouw van het vergaedert volk, die aen dezelve zelfs menige regtveerdige verwijtselen verweeten en die dus in groote verwerring eijndigde om 7 uren, de menigte volk op de Mart van de Club weergekeert zijnde wilden den vrijheijdtsboom afkappen, waerom de Fransche soldaeten seffens twee stukkens canon van op de wagt volontaire op de Burg gehaelt hebbende de menigte al haest met de waepens verdreeven. Zij bleeven den heelen nagt onder de waepens, deden sterke patrouillien en losten om het volk meer te vervaeren geduerende den nagt eenige fusikschooten af, het welk den nagt voor alle inwoonders zeer ongerustig makte. Tegen alle dees wiert er desen morgen vanwegens den commandant deser stadt eene belaccelijcke proclamatie alom geaffixeert alsof d'overwinningen der Fransche koningsmoorders nog seker waeren, beginnende met dese woorden: ‘Den commandant der stad aen het volk van Brugge’, welke tot verwondering van den leser versaemeling sub N. kan gesien worden⁽¹¹⁹⁾. Den heelen morgen stonden de Fransche troupen op den Burg onder de wapens en het peerdevolk deed rond de stadt patrouillien en naemen

(119) Zie SBB., Van Huerne, 1793 II, nr. 17.

[p. 36]

eenige boeren met gewelt die zonder cocarde waeren, welke naer d'hooftwagt opgebragt wierden. Dog het volk van Brugge ziende den aenleg der Fransche om een bloedbad te veroorsaeken hielden hun gerust in hun huijsen waerom ook de Fransche onverrichter saeken naer hunne casernen moesten wederkeeren. Bij orders van de municipaliteijt wiert bij affixie en trommelinge 's middags geordononeert dat het aen niemant meer geoorloft is naer het sluijten of voor 't openen der stadtspoorten uijt of in de stadt te gaen⁽¹²⁰⁾. Door welke proclamatie sij zeker peijsen dat alle keijserlijcke en Engelsche troupen voor altijdt uijt de stadt zullen gesloten worden.

(120) Zie ibid., nr. 19.

(16 maerte 1793)

- fol. 70 - Op den 16 maerte verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.25’, in welke men siet de open brieven van den regent van Vranrijk, broeder des konings, en drij voordeelige proclamatien van den generael Dumourier, van welke breeder te handelen, etc. Heden wiert 's morgens met aenkomen van den dag aen den boom van vrijheijd aengeplakt gesien eene pasquille inhoudende in groote letters ontrent dese woorden: ‘Dees boom en zal niet bloeijen nog minder zal se groeijen, want heel de Club zal haest zijn g'hangen op, Mulet en Sibuet⁽¹²¹⁾ zijn haest in 't net, want all'het Fransch gespuijs gaet haest naer huijs’. Zoo haest dees pasquille gesien en door eenige gelesen was is dezelve door de militaire seffens afgetrokken geworden. Om alle buijtenspoorigheden te voorkomen sag men heden alom geaffixeert eene alderstrengste poclamatie beginnende met de woorden: ‘Vrijheijd, evenheijd, waerheijd, Brugsche borgers’, welke voor 't toekomende versaemeling sub N. kan gesien en bewondert worden, op wat eene ontmenschte wijse de borgers van Brugge daer in verdreegt worden⁽¹²²⁾.

(121) Het betreft hier niet Mulet maar Millet, de Franse bevelhebber (L. GHYS, Brugsche gijzelaars naar Duinkerke, in: ASEB, LVIII (1908), p. 157).
Betr. Sibuet, zie noot 34.

(122) Zie SBB., Van Huerne, 1793 II, nr. 20.

(18 maerte 1793)

Op den 18 maerte saeg men 's morgens voor d'hooftwagt geplaest twee groote stukken canon, die geduerende desen nagt met ontrent 100 volontaire van Rijssel waeren aengekomen. Eene proclamatie heden vanwegens de municipaliteijt afgekondigt, behelst dat allen borger zig te wagten heeft van de swarte cocarde of eenige andere oproerige teekens te draegen, mits dat de militaire gelast is vuur op diegone daer aen contrarie zullen bestaen te doen⁽¹²³⁾. Nu siet men ook faitelijk opligten alle degone die maer in 't minste verdagt zijn van eenige verraed of gespreek tegens de Fransche natie. Nu worden alle daeg, als voortijds geplogen, [sleutels van] de poorten der stad 's morgens tusschen twee gewaepende mannen naer 't stadthuijs gedregen en s'avons daer afgehaelt, zoodat niemant meer uijt of in de poorten gelaeten wordt⁽¹²⁴⁾. (XXII gaset van 18 maerte, etc.).

(123) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 5v. De zwarte cocarde was het kenteken van de Oostenrijksgezinden of de ‘vijgen’.

(124) De mogelijkheid om 's nachts door de stadspoorten binnen of buiten gelaten te worden was ook al opgeschort op 19 juni 1792, toen de Fransen de eerste keer op komst waren: zie MV. 1792, p. 139, fol. 82. Dezelfde maatregel was genomen tijdens de Brabantse Omwenteling, op 29 okt. 1789, zie MV. 1789, p. 89, 14de dl., fol. 477.

(20 maerte 1793)

- fol. 71 - Op den 20 maerte verscheen in 't licht: ‘Vaderlands Nieuwsblad N.26’. Indien men op d'uijtgaeve van dit nieuwsblad moest staet maeken zoude de neerlaeg der K. en K. Vereenigde Legers als seker zijn zooals verkeerdelijk in dit nieuwsbladt wordt opgegeven. Ondertusschen heerscht alsnu hier eene uijtnemende stilte en wegens de strenge uijtgegeven placaeten hoort men weijnig van d'ongeluckige tijdtsomstandigheden spreeken. Men weet voorseker dat de legers agteruijtgeweken zijn, maer zulks zegt men voor oogmerk te hebben omstandigheden die haest aen eender de grootste voldoening zullen geven.

(21 maerte 1793)

Op den 21 maerte verscheen 's morgens in 't licht een voorafgaende bijvoegsel tot het ‘Vaderlandts Nieuwsblad’ van den 22 maerte, zijnde eenen brief van den generael Dumourier aen de Conventie van Parijs geschreven, in welke de dwijngelandije ten tijde van d'ontaerde Fransche regeering in 't Nederland begaen, klaerlijk wordt aengetoont en de Conventie wordt genoot om het quad aen 't Nederlandts volk aengedaen te herstellen⁽¹²⁵⁾. Op 't eijnde deser wordt

(125) Dumouriez, terugkerend van een mislukte campagne in de Republiek der Nederlanden, vond de Zuidelijke Nederlanden in een toestand van quasi-opstand. Terecht weet hij de toestand aan de Franse commissarissen van de Nationale Conventie die met geweld het decreet van 15 december wilden toepassen. In een vlammende brief aan de Nationale Conventie van 12 maart 1793 verweet hij de commissarissen en de Nationale Conventie verantwoordelijk te zijn voor de revolutionaire toestand in de Zuidelijke Nederlanden. Deze brief lekte uit en werd door de kranten gepubliceerd. (TASSIER, o.c., p. 321-322).

[p. 37]

de neerlaege van de vereenigde K. en K. legers nog bevestigt. Alle welke niettegenstaende men in 't algemeen verwagt dat alles haest zal gaen eijndigen en dat haest alle het overlast, door de Fransche in 't Nederlandt begaen een anderen keer gaet nemen, terwijl men desen brief als eene herroeping van alle het aengedaen kwaedt als een goedt voorteeken aensiet.

Heden zijn orders van de municipateijt - fol. 72 - bij hallegebode, trommeling en affixie bekent gemakt twee proclamatien, de eerste behelsende dat aen eenider die het zoude mogen wesen, geordoneert wordt op de boete van 10 pond parasijse de in swang zijnde Fransche geltspecien te ontfangen, op pene van degone hier aen contrarie doende en de boete niet willende betaelen bij parate executie verhaelt te worden⁽¹²⁶⁾. Bij eene tweede proclamatie is er strengelijk verboden op de publicke marten of straeten te staen met eenige tuijschberdels, teerlingspelen of andere van welkdaenige van dien aerd (welke spelen sedert d'aenkomst der Fransche zoo op marten als straeten daegelijks zeer gemeen geworden waeren); om in welke te konnen spelen de jongers hunne ouders en meesters bestelen en de militaire hunne kleederen en effecten verkoopen; op verbuerte van degone hieraen contrarie doende van de tuijschof teerlingberdels, van het geit waerom er gespeelt wordt en eenige boete van 25 pond parasijse, zullende degone die hieraen niet konnen voldoen in egte van vangenis beweegt worden, op gelijcke boete van 25 pond parasijse aen eenider verboden wordende eenige kleederen of effecten van de militaire alhier in besetting zijnde af te koopen⁽¹²⁷⁾. (XXXIII gaset van 21 maerte.).

(126) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 5v.-6r.; SBB., Van Huerne, 1793 II, nr. 25.

(127) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 7v.; SSB., Van Huerne, 1793 II, nr. 24.
‘Tuijschbordels’: samenstelling van tuijsch en bordels; tuischen: om geld spelen; bordels, bardels, berdels, dit zijn borden of planken. Hier wordt dus bedoeld: speelbord (DE BO, o.c., pp. 106 en 1195).

(22 maerte 1793)

Op den 22 maerte kwamen in den morgen de aengenaeme tijdingen aen dat de K. en K. legers naer verscheijde aenvallen Thienen overwonnen hebben en aldaer in besetting zijn, dat sij voortgetrokken zijn tot aen Loven en dat die stadt ingesloten licht, dat den generael Dumourier gekwest is, dat er ontrent 5000 mannen keijserlijcke en ontrent 15000 mannen Fransche troupen in de verscheijde aenvallen gesnevelt zijn zonder van weersijden te rekenen een overgroot getal gekweste⁽¹²⁸⁾. Met ongedult verwagt men d'egtheijd deser tijdinge, aen het welke men zooveel te meer geloof geeft omdat er desen naermiddag eenen transport troupen met eenige stukken canon, die voor d'hoofdwagt geplaest zijn, van Gend alhier aengekomen zijn.

(128) Generaal Dumouriez had inderdaad op 18 maart de veldslag van Neerwinden verloren. Hij trok zich in goede orde terug en evacueerde op 23 maart Brussel. Hij wou nu een akkoord met de Oostenrijkers negociëren waarin zou worden afgesproken dat de Oostenrijkers de Zuidelijke Nederlanden zouden bezetten terwijl hij naar Parijs zou oprukken om er zich van de macht meester te maken. Deze plannen zouden mislukken en Dumouriez liep over naar de Oostenrijkers. (CRUYPLANTS, o.c., II, p. 588-683).

(23 maerte 1793)

- fol. 73 - Op den 23 maerte verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.27’. Ziet hierin nog een belachelijk schrift van den clubist Ligtvoet⁽¹²⁹⁾ en hoe de overwinninge der Fransche legers nog als seker opgegeven wordt, daer men nogtans integendeel verneemt dat de K. en K. legers tot ontrent Brussel zijn voortgedreven en dat de veroveringe van heel Brabant al haest seker is. Ondertusschen mag men van alle dies alhier nog niets in 't openbaer spreeken of men wordt nog voor 't zeggen van 't minste woordt, contrarie aen de gewaende vrijheijd en gelijkheijd, opgelicht en in vangenisse beweegt, zooals nog desen morgen is gebleken aen eenen liedekenssanger staende op d'Eijermart die of gesproken of gesongen hebbende tot 's keijsers voordeel en naedeel der Fransche door eene wagt van meer dan 20 mannen met zijn maet, schilderije en liedekens in egte van vangenis beweegt wiert. Wegens orders van de municipaliteijt is heden bij hallegebode, affixie en trommelinge afgekondigt eene wijtloopige proclamatie, hoofdsaekelijk behelsende dat door alle de persoonen deser stadt voor elks veijligheijd de wagten daegelijks zullen moeten worden geobserveert zoo door geestelijcke als weijreltlijcken, geene gesondert nog gereseveert dan de werklieden en dischgenoten. Welke zullen beginnen met de wijk A telkens 's avons ten 8 uren voor 24 uren, elke wagt zal bestaen in 35 persoonen die zullen moeten kiesen in 't stadthuijs eenen chef, 2 cerganten en 2 corporaels. Zullende dus van wijk tot wijk vervolgt worden, en uijt welke men voorsiet hier haest van Fransche troupen te zullen ontslaegen zijn.

(129) Betreft Jean Baptist Lichtvoet, koopman, die een leidende rol speelde in de Jacobijnse Club; in 1793 was hij secretaris (VANDEN BERGHE, o.c., II, p. 198).

[p. 38]

(24 maerte 1793)

- fol. 74 - Op den 24 maerte verscheen in 't licht een voorafgaende bijvoegsel tot het ‘Vaderlandts Nieuwsblad’ van den 26 maerte, in het welke men genoegsaem de neerlaeg van het Fransch leger begint aen klaer daglicht te brengen, dog van welke nog geene besondere omstandigheden worden gemelt, schoon men nogtans door sekere brieven verneemt dat gisternaermiddag de stadt Brussel door de K. en K. legers is verovert en dat haest g'heel Brabant zal onder het bewind des keijsers zijn, dat de neerlaeg die de Fransche voor Thienen hebben bekomen bestaet in meer dan 25000 mannen zonder de gekweste, dat de ongeluckige stadt Thienen teenemael aen de woede der Fransche is overgelaeten door het uijttrekken van alle de inwoonders van die stadt, die men nu zegt teenemael eenen puijnhoop van alle de huijsen geworden te zijn. Met ongedult verwagt men welke den uijtslag zal gaen wesen voor die gewigtige ondernemingen voor het heele Nederland, welkers plaetsen zullen geluckig zijn zonder revoute of plondering der Fransche barbaeren ontslaegen te worden. Ondertusschen is buijten alle verwagtinge hier binnen Brugge desen naermiddag de Palmzondagprocessie langs den gewonen toer, als sedert de suppressie geplogen omgedregen, nogtans zonder zilver lanteerens of andere effecten, die nog alle door de Fransche barbaeren gesegelt liggen in alle kerken. Zulks ziet men als een goed voorteeken aen en dat onse geheijligde religie reets teenemael door de Fransche, zonder wet of religie zijnde, zal behouden worden.

(25 maerte 1793)

- fol. 75 - Op den 25 maerte saeg men den gewenschten dag verscheijnen naer welke alle vredelievende en rustbeminders des vaderlandts niet zonder redens onder de verdrukkelijcke slavernije der Fransche zoo vuurig gewenscht hebben. Den nagt was bij uijtnementheijd ongerust doorgeloopen door het aenkomen van eenen transport canons, cuissons en bagasewaegens van het beswijkende Fransch leger die desen morgen in alle haeste naer Rijssel teruggevoert zijn. Gelijkelijk was hier geduerende den nagt aengekomen de krijgskasse van het leger, waeragter heden eenige postilions zijn aengekomen omdat men niet [weet] waer die vervoert is. Alle de zig noemende Fransche commissarissen zijn heden gevlugt, gelijk ook meest alle degone van de verderffelijcke Club, wiens ondergang, indien zij in de stadt blijven, om hunne bedreven grouweldaeden bijnaer als seker is. Allen den voorraed der magasijnen van welke de voorleden weke reets publijcke verkoopingen gedaen zijn, wordt met alle haeste in schepen ingescheept: als het graen, meel, haver, hoij en stroij en alle andere effecten en wordt seffens met eenen transport troupen naer Gend of naedere streeken beweegt, om is 't mogelijk te bergen en niet door de K. en K. legers afgenomen te worden, die men nu verneemt tot Aelst en mogelijks desen avond tot Gend te - fol. 76 - zullen aenkomen. Waeruijt men in 't algemeen vermoed dat de stadt Brugge geduerende den toekomenden nagt van alle de Fransche barbaersche troupen en van al hun oorloogtuijg tot elks genoegen zal ontruijmt worden. (XXIV gaset 25 maerte.).

(26 maerte 1793)

Op den 26 maerte was men 's morgens in de verwagtinge van gisteravond wegens het wegtrekken der Fransche troupen niet bedrogen, ter oorsaeke van welke den heelen gepasseerden nagt bij uijtnementheijd ongerust doorgeloopen is. Meer dan 60 waegens waeren door de Fransche van alle de naestgelegen buijteplaetsen geprest, met welke zij zooveel mogelijk de sieke aengebragte gekweste uijt het leger en den voorraed der magasijnen hebben medegenomen en met welke zij om 4 uren 's morgens in alle haeste uijt de stadt Brugge naer Rijssel getrokken zijn, met nog eenige andere troupen voeten peerdevolk, die geduerende desen nagt van Gend uijt het leger toegekomen zijn. Dus heeft men geluckig zonder plonderingen, moorderijen of stroopingen te veroorsaeken de Fransche barbaersche soldaeten de stadt Brugge zien

[p. 39]

verlaeten, uijt vreese van door de K. en K. legers overrast te worden. Op welkers vertrek seffens de casernen en d'hooftwagt op de Mart gesloten wierden.

Nauwelijks was den dag geresen of men saeg den publicken haet en vernedering uijtscheijnen die het volk van Brugge tegens de verfoijlijcke Fransche regeering niet zonder redens opgevat heeft. Ten ses uren 's morgens waeren er reets bij duijsenden persoonen rondt den vrijheijdtsboom vergaedert. De persse geplant - fol. 77 - door Frans Breijdel⁽¹³⁰⁾ met zijnen hoedt daerop als fol. 126 (1792) was reets weggenomen, waerschijnelijk door den zelven Breijdel uijt voorsorge gedaen omdat er reets verscheijde dreijgementen gedaen zijn dat men hem die op eene bespottelijcke wijse zoude thuijs gebragt hebben. Seffens saeg men niemant meer met nationeele cocarden verschijnen. Die op de Mart kwaemen en zulks niet wisten, moesten seffens dezelve afleggen of die wierden met gewelt door het volk afgetrokken en aen den vrijheijdtsboom genaegelt. Om 7 uren wiert de vrijeheijdtsmutse staende op den top van den boom afgeworpen en eene menigte ging met dezelve rond op eene persse gesteken naer alle degone van de Club en andere verdagte Franschgesinde, alle welke die thuijs gevonden wierden en niet gevlugt waeren, de mutse voor amende moesten kussen en eenige Fransche kroonen en drank geven, welke rondlooping en andere faitelijkheden geduerende den heele morgen continueerden. Dan met gewelt den boom uijt den grondt gerukt zijnde, wiert dezelve in stukken gesaegt en seffens een voer busschen genomen hebbende van eenen boer die betaelt wiert, wiert heele den boom in brant gestoken. En seffens van d'Halle gehaelt alle de materialen zoo houtwerk, tribune, schilderijen, tapijten en generaelijk alles dat tot gebruijk van de verderffelijcke Club gedient [heeft], welke een vervaerelijk vuur uijtmakte dat tot in den avond brandede. Met gewelt wiert den carilionuer door 't volk uijt zijn huijs gehaelt, die [hem] dwongen geduerende eene ure op 't carilion de marche des keijsers te speelen, wanneer rond het vuur gedeurig de locht weergalmde onder het opsteken der hoeden en geroep: ‘vivat den keijser’, eenige reets de swarte cocarde draegende en andere op hunne hoeden de afbeelsels van Franciscus den II⁽¹³¹⁾ gesteken hebbende. De mutse boven het stadthuijs wiert ook seffens afgedaen en aldaer de croone geplaest die er gestaen heeft en in d'herberge Den Arend, in de Steenstraete is boven de duere ook seffens den keijserlijcken aernd geplaest geworden. - fol. 78 - Het volk, niet vergenoegt met den vrijheijdtsboom hoe groen die was te branden en met te vernietigen door het vuur alle de effecten van de Club, heeft ook naer 't stadthuijs en 't Vrije afgehaelt de patrioticque vaendels, boven welke eene roode mutse geplaest was die sedert eenigen tijdt in de vergaederingen van d'ingedrongen representanten zijn gebruijkt geweest, welke ook met eene overgroote woede op het vuur zijn gesmeten geworden. Want men met recht zeggen mag noijt grootere woede van 't volk te hebben gesien en waeruijt blijkt hoe groot de woede van 't volk is wanneer het ontslaegen wordt van de boeijen van tijranije en slavernije waerin het gedompelt gelegen heeft. Want men met waerheijdt zeggen mag noijt meerdere vreugt als heden op 't gelaet van eenider te hebben zien uijtschijnen.

Ondertusschen om te voorkomen de plonderingen en moordaedigheden en geltafpressingen waerin de woede van 't volk, dronke zijnde, hun zoude konnen vervoeren, zijn om 11 uren alle de wijkmeesters op 't collegie geropen, die aen de municipaliteijt versogt hebben seffens eene proclamatie af te kondigen om alle wanorders te voorkomen, welke om 12 uren bij hallegebode en trommelinge van 't stadthuijs afgekondigt wiert⁽¹³²⁾ behelsende dat op 't versoek der wijkmeesters en substituten de municipaliteijt aensogt wordt zijne bedieningen te continueeren, dat alle ouders versogt worden hunne kinderen geduerende den avond thuijs te houden, dat alle geltperssingen en

(130) Zie noot 30.

(131) Betreft Frans I (1768-1835) zoon van keizer Leopold II en Marie-Louise van Spanje. Hij was aartshertog van Oostenrijk van 1792 tot 1804, en keizer van Oostenrijk tot 1835. Als Frans II was hij Duits keizer van 1792 tot 1806.

(132) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 9r.; SBB., Van Huerne, 1793 I, nr. 152.

[p. 40]

attrouperingen volgens de strengigheijd der wetten verboden worden, en dat eijndelinge alle persoonen deser stadt versogt worden de bevelen huner wijkmeesters en substituten te gehoorsaemen. In den naermiddag wierden alle de inwoonders der wijken bij hunnen wijkmeester en substitut op besondere plaetsen versaemelt, en gingen dus op hun versoek tot laete in den nagt, d'eene voor en d'ander naer sterke patrouillen rond de stadt, waerdoor de woede van 't grouw betuegelt en alle geltafperssingen gelijk ook de plonderingen der schepen met graen liggende in de Langereije ophielden, en zoodat geluckig den avond en nagt gerust doorgeloopen is.

(27 maerte 1793)

- fol. 79 - Het ‘Brugs Nieuwsblad, N.28’⁽¹³³⁾. Op den 27 maerte 's morgens zijn hier aengekomen in de Coupure twee billanderschepen gelaeden vol canon voor de Fransche natie, waerschijnelijk om langs zee naer Duijnkercke vervoert te worden, die tot naerdere orders door de municipaliteijt deser stadt in den Com in bewaering beweegt zijn, gelijk er gisterenmorgen ook gedaen was met twee groote kotterschepen vol canon en poeder, welkers victalie⁽¹³⁴⁾, naerdat de equipage naer Duijnkercke weggesonden was bestaende in vele manschap, door het grouw ten deele is geplondert geworden, en dus door de municipaliteijt naer het dat het grouw daeraf verdreven was, in den Com in de ketens is geleijt en tot naeder orders aldaer in veijligheijd geborgen is geworden, te meer omdat men heden, naerdat men gisteren in eene overgroote blijdschap geweest heeft, wederom mogelijks door verkeerde maeren der Franschgesinde in eene groote vreese is gedompelt geworden. Daer wordt opentlijk geseijt dat den vrijheijdtsboom al te haestig is uijtgedaen geworden en dat de Bruggelingen die spoedigheijd en den schimp aen de Fransche natie aengedaen zullen beklaegen, dat er eer het avond zijnde er vijf batalions Fransche troupen zullen aenkoomen die twee uren tijdt zullen hebben om de heele stadt Brugge te plonderen en renueeren, die alhaest den boom zullen erplanten, dat de stadt Gend nog vol Fransche troupen licht en zelfs dat het keijserlijk leger meer dan 8 uren agteruijt geslaegen is en veele andere verdigselen, te lang om te melden, die eenider niet zonder redens om hetgoon hier gisteren begaen is in de grootste ongerustheijd brengt om d'onheijlen die daeruijt zouden konnen voortkomen. Den schrik was reets zoo groot dat den keijserlijcken aerend, geplaest boven d'herberg in de Steenstraet, daer weder seffens afgedaen wiert. Dog den nagt aengekomen zijnde is er van alle dies niet het minste voorgevallen, behalvens dat er in groote stilte 4 à 500 mannen Fransche troupen naer Rijssel doorgetrokken zijn, zoodat alle gemoederen geduerende den nagt wat geruster gestelt waeren.

(133) Om begrijpelijke redenen veranderde uitgever J. Bogaert de titel van zijn Vaderlands Nieuwsblad op 26 maart in Brugsch Nieuwsblad. Er verschenen nog 2 nummers op 29 maart en 2 april. (Y. VANDEN BERGHE, De eerste schakel van een lange ketting te Brugge: Het Vaderlands Nieuwsblad (1792-1793), in: Biekorf, LXV (1964), p. 311-314 en ID., Brugge in de Revolutietijd 1770-1794, Brugge, 1978, p. 15-19).

(134) ‘Victalie’: victualie, levensmiddelen, mondvoorraad om op een tocht, inzonderheid een scheepstocht, mee te nemen.

(28 maerte 1793)

- fol. 80 - Op den 28 maerte wiert men 's morgens eenigsints gerust gestelt op de maeren die alhier wierden verbreijt dat de stadt Gend door de Fransche troupen ontruijmt is en dat er eerstdaegs de K. en K. troupen zullen aenkomen. In dese hope wiert men te meer gegrond siende heden onsen eerw. heer bisschop, die gevlugt was, weergekeert en de goddelijcke diensten wegens den Witten Donderdag verrichten, alsook omdat de sotte Fransche waepens staende voor 't Vrije uijtgeschildert wierden. Dog alle hope verdween in den naermiddag wanneer met de barge van Gend aenkwam eenen aide camp van eenen generael, die nogtans door eene menigte volk naer de municipaliteijt gebragt wiert naerdat het volk hem zijne cocarde hadde doen afleggen. Desen bij de municipaliteijt gekomen zijnde heeft zijne commissie van den generael getoont om op morgen 3000 mannen troupen door Brugge te mogen doortrekken, het welk is moeten geconsenteert worden en ider vervolgens in de grootste verslaegentheijd gedompelt heeft. (XXV gaset van den 28 maerte, etc.).

[p. 41]

(29 maerte 1793)

Op den 29 maerte met het aenbreken van den dag was elk niet zonder redens in d'uijterste vreese en verslaegentheijd, wanneer men eenider wederom met de nationeele cocarden saeg verschijnen en de schaedebeletters met hunne drij caleurige linten in plaets van hunne zilvere kraegen en mantels die zij reets sedert het ontplanten van den vrijheijdtsboom gedraegen hebben. Korts voor 8 uren zijn de voormelde 3000 mannen Fransche troupen langs de Cruijspoorte op de Mart verschenen met veele stukken canon en bagasewaegens, alle welke in 't midden der Mart geplaest, en op de veste zijn seffens alle de poorten der stadt gesloten geworden en rond de stadt gingen seffens patrouillien voet- en peerdevolk, die eenider hunne deuren deden sluijten. - fol. 81 - Zulks vermeerderde de vreese van eenider en in 't algemeen is men voor Fransche roverijen en plonderingen bedugt, te meer om de faitelijckheden die alhier begaen zijn zoo in 't branden van den vrijheijdsboom en effecten van de Club, misagting aen veele persoonen aengedaen, als wegens de plondering en aenslaeging der Fransche schepen en magasijnen en veele andere faitelijkheden welke aen verscheijde der Fransche troupen aengedaen zijn, om alle welke oorsaeken nu ook seffens alle kerken gesloten wierden te meer omdat veele Fransche segels aldaer afgebroken en nu veele van 't zilverwerk wegens de graeven Christi is op d'autaeren uijtgestelt geworden⁽¹³⁵⁾.

Naerdat de Fransche troupen een langen tijdt op de Mart gestaen hadden, hebben zij hunne vaendels in d'aubergen bij hunne commandanten gedraegen en het meestendeel der troupen zijn in de casernen geinkwartiert geworden, wanneer ook 's middags de gesloten hooftwagt op de Mart geopent en met Fransche troupen beleijt is geworden. Alle het welk geen teeken is dat de troupen gelijk men zegt seffens met de gearresteerde 14 Fransche schepen met voorraed en canons en de twee kotters zullen vertrekken. Ondertusschen waeren om 11 uren alle de wijkmeesters en substituten deser stadt bij de municipaliteijt geropen tot het beraemen de noodige maetteregelen om alle plonderinge te voorkomen, want er door den generael bedregt wordt of de stadt te plonteren of seffens eene schaedeloosstellinge voor de begaene faitelijkheden en plondering der Fransche goederen te geven van 2 millionen guldens ten langsten desen naermiddag, daer eene overgroote somme zoo door de stadt als het Vrije elk d'helft moetende gegeven worden, op pene van het dobbel te moeten betaelen en - fol. 82 - het resteerende zoo haest mogelijk, waervoor 20 à 30 persoonen deser stadt in gijseling naer Vranrijk zullen medegenomen worden. In den naermiddag bespuerde men niet zonder de grootste vreese dat den aftogt der aengekomen Fransche troupen zeer aenstaende was, doordien tusschen eene verdobbelde wagt langs alle straeten gaende alle manspersoonen die langs de straete gevonden wierden, geprest wierden om te gaen naer de magasijnen en op schepen te laeden alle den voorraed die er gevonden wiert. Den nagt was vervolgens bij uijtnementheijd ongerustig doordien verscheijde van de troupen die hier en daer liepen en veele bij de borgers beleijt waeren, zoo uijt winckels als andere huijsen effecten en winkelwaeren als dieven ontweerden, 't welk hoe langer het in den nagt wiert en men in 't algemeen voor eene totale ruine bedugt was. Den aftogt om 12 uren 's nagts bepaelt zijnde, wiert de dieverije nog meerder, terwijl op d'Halle waer zij ten deele logeerden twee koffers coopmansgoeden reets voor de foire aengekomen en bestaende in quinqualereije⁽¹³⁶⁾, teenemael geplondert wierden gelijk ook de sargen en laekens op welke zij geslaepen hadden in 't magasijn van d'Halle, meer dan voor 3000 guldens schaede gedaen wordende. Met dees gestolen effecten klonken sij veele persoonen op en gaeven voor een schelling dat 6 guldens weert was. Ondertusschen 20 persoonen deser stadt, welkers naemlijst te melden, als gijselaers medegenomen hebbende⁽¹³⁷⁾, is den aftogt om 12 ½ uren begonst en ontrent den 2 uren met voet-, peerdevolk, canons, cuissons en bagasewaegens geeijndigt. Dus is nu onse

(135) Van Walleghem verwijst hier naar de eredienst van Witte Donderdag, waarin het H. Sacrament, meestal in een prachtige monstrans van edelsmeedwerk, voor de aanbidding op een rijk versierd altaar werd uitgestald. Dergelijk altaar werd een H. Graf of een graf Christi genoemd (M. ENGLISH, Dagklapper, I, Brugge, 1985, p. 104-105).

(136) ‘Quinqualereije’: Fr. quincaillerie, betekent: ijzerwaren, blikslagerij, ijzerwinkel. In de context is bedoeld een winkel van potten, pannen en aanverwante zaken.

(137) We beschikken over een relaas van de gijzeling. De Franse bevelhebber Dehaye wou op 29 maart 1793 met zijn troepen Brugge verlaten. Hij gebood alle leden van de magistraat van de stad en het Vrije hem te vergezellen. Ook de gekende anti-Franse pastoor van Sint-Gillis, Melchior J. Gailliard moest mee. Slechts volgende stadsmagistraten daagden op: A. Weemaer, A. Sel, J.B. van Ockerhout-Willaeys, J. van de Walle, P.J.F. van der Plancke-de Meulenaere, J. Kinds, L.F. Graeve, J. van Iseghem. Van het Vrije kwamen Jacoby (zoon), J. van Zuylen de Gasbeke, J. Goddyn, B. van Severen, Verrote, Gossaert (?), Danniau (?), Ch. de Tilly en F. van Praet. De gijzelaars werden goed behandeld maar slecht bewaakt. Het transport vertrok naar Duinkerke. Reeds na een paar uren ontsnapte pastoor Gailliard en L.F. Graeve en 's anderendaags J. van de Walle. Op 13 april ontsnapten de Brugse leden van het stadsbestuur uit Duinkerke en arriveerden op 15 april in Brugge. (L. GHYS, Brugsche gijzelaars naar Duinkerke in 1793, in: ASEB., LVIII (1908), p. 156-163 en VANDEN BERGHE, Jacobijnen, II, p. 74-79 en 168).

[p. 42]

stadt Brugge gelukkig voor de tweede mael van het Fransch barbaersch gespuijs ontruijmt en Godt geve daet men zoo geluckig zijn mag van die hier noijt meer te zien aenkomen.

(30 maerte 1793)

- fol. 83 - Op den 30 maerte verscheen in 't licht: ‘Het Brugsch Nieuwsblad, N.29’ in welke men reets behalvens veele nederlaegen van het Fransch leger siet het manifest van Franciscus den II voor de Nederlanden, 't welk alle benouwde herten een weijnig geruster begint te stellen. En nog meer door eenen brief uijt Gend, draegende de date van 29 maerte 1793, die de ontruijminge der Fransche troupen van die stadt aenkondigt, dat er den vrijheijdtsboom is vernielt, de cocarden afgetrokken en dat er 3000 soldaeten ingekomen zijn, versaemeling sub N. te zien. Desen morgen saeg men hier binnen Brugge wederom alle de cocarden gisteren opgesteken, door eenider aflaeten en wegens de gegronde vreese waerin men gisteren geweest heeft, saeg men heden zijnde martdag, geene kraemen op de Mart gestelt en zeer weijnig buijtelieden met eetwaeren naer de Mart komen, op gerugt dat er verbreijt was dat de heele stadt Brugge den buijt en roof der woedende Fransche soldaeten ging worden, en om de reets begaene schrikkelijcken dieften en plonderingen die de Fransche geduerende desen nagt langs de wegen van hunnen aftogt gedaen hebben. Nu weet men ook in welk perijkel de stadt Brugge gisteren geweest heeft terwijl de Fransche hier als vijand waeren ingekomen en de bloetvlagge⁽¹³⁸⁾ op de vesten geplant hadden, en zoo er den middel niet geweest hadde van gijselaers mede te senden de heele stadt gemakkelijk hunnen woedende roof zoud konnen geweest hebben. De barge van Gend is heden met de keijserlijcke vlagge en arend aengekomen, en dese brengt de blijde tijting dat er hier op morgen keijserlijcke troupen binnen Brugge zullen aenkomen. Buijtengewone gasette van 30 maerte.

(138) ‘Bloetvlagge’: bloedvlag. Is een rode vlag, oudtijds gehesen door de admiraal van een vloot ten teken van de aanval; eveneens te oudtijds in forten en vestingen.

(31 maerte 1793)

- fol. 84 - Op den 31 maerte was den blijdsten dag, zijnde den eersten Paeschdag voor alle vredelievende keijsersgesinde en tegelijk den alderschrikkelijcksten dag aengekomen, die men zoo wegens het een als het ander sedert het begin van de heele revolutie ontmoet heeft. Om 8 ½ uren van desen morgen begonde het carilion op den thoren te speelen en om 9 uren alle de klokken der stadt te luijden, wanneer men om 9 ½ uren tot elks genoegen langs de Cruijspoorte saeg aenkomen thien keijserlijcke husaren⁽¹³⁹⁾ te peert met eene groote menigte peerdevolk deser stadt, die dees voorgarde tot op Maldeghem waeren tegengegaen met een vliegende vaendel met den keijserlijcken aernd. Ongeloovelijk was de vruegt en het geroep: ‘vive l'empereur’ die men langs alle zijden onder het opsteken der hoeden hoorde, en men mag zeggen noijt meerder blijdeschap der gemoederen binnen Brugge gesien te hebben, elk zig nu meijnende voor goedt verlost te zien van de ontaerde Fransche verdrukkers.

Naerdat d'overgaeve van de stadt Brugge aen de municipaliteijt bekent gemakt, was zijn de husaeren naer meer als een ure onder een oneijndig vruegdegeroep voor 't stadthuijs gestaen te hebben, naer de casernen vertrokken, wanneer seffens bij orders des keijsers het collegie aengestelt wiert zooveel als er in stadt zijn die voor de Fransche regeering in bediening geweest hebben⁽¹⁴⁰⁾. Alles was hiermede bij uijtnementheijd gerust tot den 12 ½ uren 's middags, wanneer er op 't onvoorsiens eene estafette aenkwam dat eenige batalions - fol. 85 - Fransche troupen langs Thourhout de stadt waeren naerende. 't Is ongeloovelijk naer zoo eene korte blijdeschap wat schrik zulks niet zonder redens in alle herten veroorsakte, insiende de gevolgen zoo sij andermael in stadt zouden komen die daeruijt zouden spruijten. Seffens was ider in beweging en meer dan 3000 liepen de troupen met gewieren, pistolen, stokken en staeken tegemoed om hun te verdrijven, welke van die uijtwerkinge

(139) Soldaten uit het Oostenrijkse legioen: zie de omslagillustratie van MV. 1791-1792. In het Stedelijk Museum voor Volkskunde is een houten beeldje van een huzaar bewaard, daterende uit de Oostenrijkse tijd en afkomstig van de tabakswinkel Duvivier in de Vlamingstraat, waar het als uithangteken diende. Zie H. DEMAREST, Uit 't Brugse buurschap van Bertje en Huzaar, Brugge, 1976, p. 5-37; M. RYCKAERT, Twee foto's van het verdwenen theaterkwartier te Brugge uit 1865 of 1866, in: Het Brugs Ommeland, XVII (1977), p. 400-401.

(140) Zie voor de lijst van deze op 14 januari 1792 aangestelde wet, VANDEN BERGHE, Jacobijnen, II, p. 42-47.

[p. 43]

was dat de troupen desen naermiddag niet naederden maer agterweeken. Zoo de borgers als de menige boeren vreesende die ook alle gewaepent waeren toegekomen, seffens wiert er op de veste aen de Smedepoorte eene batarije geformeert door meer dan 20 stukken groot en kleen canon die van den Com uijt de kotter en ander schepen, die de Fransche in hun haestigen aftogt hebben laeten liggen, gehaelt wierden, tot welke ook geen poer en loot en ontbrak. Met dees canons wiert den heelen naermiddag op de veste onophoudelijk geschoten om de Fransche te bevreesen en hunnen aftogt te verhaesten. De husaeren 's morgens aengekomen waeren de troupen ook tegemoed getrokken en den moed verdobbelde wanneer er in den naermiddag ontrent 4 uren 200 keijserlijcke jaegers met billanderscheepen op Steenbrugge aenkwaemen, die verselt met meer dan 1000 boeren van St.-Michiels en andere parochien ook seffens optrokken. - fol. 86 - Wegens de menige tegemoed getrokken wiert men wat geruster te meer omdat de estafetten die tijdingen bragten versekerden dat de troupen waeren afsakkende. Tegens den avond wiert op eene karre eenen Franschman naer 't hospitael gebragt die door zijn schouwder, op Jabbeke, geschoten was. Om 7 uren begonde het carilion onophoudelijk tot laet in den nagt te speelen en om 8 tot 9 uren alle de klokken te luijden, wanneer om 8 tot 11 uren wegens de geluckige wederkomst des keijsers alle de huijsen der stadt, thoorens en kerken op eene uijtmuntende wijse verlicht wierden.

De vruegt was algemeen tot korts voor 11 uren, wanneer alle de vruegdeteekens veranderden in eenen schrik en droefheijd die veele Bruggelingen als aen 't hert geslaegen is en lang zullen gedenken. Eene toegekomen estafette versekerde dat de Fransche troupen andermael afsakken en maer 3 uren van Brugge meer waeren. Zulks makte den alarm algemeen, de klokke op den Hallentooren en alle de andere deser stadt makten seffens door een afgrijselijk klippen den alarm algemeen, zoodaenig dat niemant binnen Brugge geheugt in zijn leven schrikkelijcker nagt geweten te hebben, te meer omdat alle de klokken der buijteplaetsen ook seffens alarm klipten. Ziet hier nu den iver voor het vaderland wanneer het volk tegen reden verdrukt wordt, geen ander geroep was er als: ‘in de waepens, in de waepens’ en meer dan 5000 - fol. 87 - deser stadt, waeronder veele geestelijcke geaccompagneert met een overgroot getal boeren, trokken tot op Varssenaere de Fransche troupen tegemoet. Door ider het krijgstuijg, poeder, loot en cardoucen medegenomen wordende, waer de menigte op Varssenaere hantgemeen geworden zijnde, de Fransche tot den aftogt dwongen en tot op Sevecote verjaegden, naerdat er eenen Franschman, een keijserlijcken jaeger en twee Bruggelingen, genaemt Friese en Verleije⁽¹⁴¹⁾, doodtgeschoten en eenige van beijde zijden gekwest waeren. 't Vernemen van welke maeren de stormklokken nog afgrijselijcker den heelen nagt deden klippen en opdat er niemant binnen Brugge zoude geslaepen hebben, wiert den trommel geslaegen en ider wiert geordoneert licht aen zijn voorhuijs te houden zoodat ider tot op den 1 april in den grooten angst, schrik en vreese zoo voor zijn goedt en leven was en veele deser stadt met het aenkomen van den dag vlugteden en hunne effecten en winkelgoederen zooveel mogelijk bergden. Tot den 11 uren van desen morgen wiert nog onophoudelijk de stormklok op den Hallenthoren getrokken, totdat men eijndeling voor vast gerustgestelt wiert dat de Fransche troupen langs Rousbrugge afsakken en dat men den toekomenden nagt gerust zal mogen slaepen. Zulks stelde eenider wat geruster en om stadts veijligheijd zijn er tusschen dag en nagt sterke borgerlijcke patrouillien langs alle zijden der stadt en vesten gedaen geworden. (XXVI gaset van 1 april, etc.).

(141) Het gaat om de 26-jarige vrijgezel Jan Baptist Verleye, parochiaan van O.-L.-V. (3de portie), drie soldaten, die begraven werden in het Sint-Janshospitaal, een ‘imperialis’ en twee ‘nationales’, en de 25-jarige vrijgezel Guilielmus Verriest, gedoopt in de Sint-Annaparochie maar begraven in het Sint-Janshospitaal. Behalve in de akte van Verriest, wordt telkens gewag gemaakt van de omstandigheden van het overlijden. (SAB., Algmene doop-, trouw- en begraafboeken, nr. 69).