Merckenweerdigste voorvallen en daegelijcksche gevallen. Brugge 1793 en 1794

(Februari)

(1 februarij 1793)

Op den 1 februarij zijnde vrijdag en martdag, mits op morgen is den feestdag van O.L.V. Lichtmis, was er van 's morgens in de Mart een overgroot disorder op het gegeven order dat de kraemen de Mart moesten ontruijmen mits de remonteering der Fransche troupen door den borger generael. Dog om 10 uren kwam er een ander order dat de kraemen die gestelt waeren mogten blijven staen, en alleen verscheenen maer op d'hooftwagt en op de Mart de verdobbelde wagt die alle daegen naer de stadtspoorten optrekt, zoodat den dag van heden verliep in groote murmuratie van de menige die daerdoor hunne broodwinning ontnomen waeren. In den naermiddag tuschen twee en 3 uren waeren op den Burg geplaest verscheijde detachementen Fransche troupen alsook de groote canons voor 't stadthuijs uijt welke gelijk ook uijt degone van voor de volontaire wagt verscheijde losbrandingen gedaen wierden waerdoor de glaese vensters van 't stadthuijs, van 't Vrije en andere gebouwen merckelijk beschaedigt wierden. Tusschen dese losbrandingen heeft den borger generael Dumourier - fol. 32 - de stadt Brugge verlaeten en is langs Eecloo naer Gend vertrokken met eene somme van 36000 guldens die aen hem door stadt, Vrije en geestelijcken staet zijn overgegeven tot onderstant van het Fransch leger, laetende in de gemoederen van alle welpeijsende den grootsten schrik en onruste om de gevolgen die wij te verwagten hebben, te meer omdat den borger generael alleen maer de Club en bal bijgewoont heeft en nog naer representanten of municipateijten omgesien heeft hoewel dezelve den generael afgewagt hadden zonder dat hij hun met zijne presentie vereert heeft. Ook ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.13’.

Op den 1 februarij saeg men seffens de gevolgen waervan den general voormelt nog het een nog het ander aengetrokken heeft. Bij orders van den generael Fleers en Fransche commissarissen waeren om 11 uren de representanten van de stadt Brugge en Lande van de Vrijen vergaedert, wanneer op 12 uren eenige batalions Fransche troupen op den Burg verscheenen en naer dese den generael en commissarissen, die in de vergaederingen der representanten gekomen zijnde de zelve aenzeijden dat hunne bedieningen geeijndigt waeren en hun afschaffingsdecreet bekent makten; het zelve ook seffens tusschen de batalions troupen doende afkondigen, gelijk de nieuwe verkosen representanten zoo voor de stadt als voor 't Vrije, zooals het zelve versaemeling N. sub N. wijtlooppig kan gesien worden en alle de omstandigheden - fol. 33 - welke onsen teweeg zijnden ondergang wijtloopig aenkondigen⁽⁶⁸⁾. Seffens wierden

(68) Frankrijk zond twee soorten commissarissen om het decreet van 15 december 1792 te laten uitvoeren en de Zuidelijke Nederlanden op de annexatie voor te bereiden. Het waren vooreerst zeven leden van de Nationale Conventie zelf: Camus, Merlin de Douai, Treillard, Gossuin, Robert, Danton en Delacroix. Camus en Treillard controleerden de operaties in Henegouwen en Vlaanderen. Daarnaast waren er nog dertig lagere commissarissen van de uitvoerende macht. Pierre Gadolle, George Sibuet en hun adjunct luitenant Amandry waren aangeduid voor ‘la Flandre littorale’ (Brugge, Oostende en het Brugse Vrije). Van Walleghem heeft het over deze laatste commissarissen in zijn nota's van 1 en 2 februari. (TASSIER, o.c., p. 267-310 en VANDEN BERGHE, Jacobijnen, I, p. 301).
Omdat de op 1 december 1792 verkozen vertegenwoordigers het decreet van de Nationale Conventie van 15 december 1792 niet wilden afkondigen noch toepassen, werden ze door de te Brugge verblijvende Franse commissarissen Sibuet en Gadolle afgezet. Ze werden vervangen door twintig door Sibuet en Gadolle aangestelde commissarissen. Dit gebeurde in overleg met het bestuur van de Jacobijnse Club. De politieke omstandigheden waren evenwel zo wisselvallig dat de meeste commissarissen niet durfden opdagen. (VANDEN BERGHE, o.c., I, p. 301-302, en II, p. 70-73).

[p. 21]

ook de twee groote stukken canon gelosbrant welke onder den boom van vrijheijd gestelt waeren, waerdoor veele vensters van de gebouwen op de Mart merkelijk beschadigt wierden. Alles verricht zijnde was de stadt Brugge hiermede verklaert onder het bewind van de Fransche Natie om tot ons ongeluk naer hun goetvinden te gaen regeeren, teenemal tegenstrijdig aen de beloften van den generael Dumourier bij zijne aenkomst in dese landen; welke zoo de Fransche decreten uijtgewerkt werden door die representanten, die nu ten meerderen deel van de Club zijn den heelen ondergang van kerk en staet aenkondigen en niet dan ongehoorde kerk- en borgerroverijen voorspellen die men nu in 't algemeen zegt seffens te zullen uijtgewerkt worden.

(2 februarij 1793)

Op den 2 februarij om 11 uren 's morgens verscheenen op de collegiekamer in 't stadthuijs drij Fransche commissarissen uijt de Nationale Conventie van Parijs met eenige presentanten van de stadt Brugge en Brugsche Vrije, alle van de Club, bestaende in 11 persoonen in plaets van 50, zooals men uijt de voormelde proclamatie sien kan, men wagte naer d'andere dog geene andere omdat sij beter peijsende zijn en geen kerkroovers willen worden, kwaemen meer te voorschijn zoodat de werkingen met het weijnige getal - fol. 34 - in groote verwerring begonst wierden en onder hun ten bijwesen van de drij Fransche commissarissen eenen president en twee secretarissen gekosen wierden zullende d'andere zoo men zegt met gewelt gedwongen worden de vergaederinge bij te woonen. In den naermiddag was een groot disorder onder meer als 500 Fransche soldaeten welke alle gewaepent naer de Vrijdagmart gingen tot het opsoeken van hun commandant die met meer als 600 kroonen die hij t'hunner betaeling hadde, weggevlugt is, meest alle dees soldaeten wilden hunne waepens afleggen en riepen: ‘vive le roi’ dog door andere officieren content gestelt zijnde dat morgen eer negen uren hunne pré zullen ontfangen, is den troubel geeijndigt uijt welke men d'ergste gevolgen verwagt hadde.

(4 februarij 1793)

Op den 4 februarij verneemt men dat tot Oostende alle de Engelsche, Holantsche en andere coopvaerdijescheepen door de Fransche commissarissen in arrest of beslag genomen en op hunne orders in den bassin vervoert zijn terwijl men zegt dat de Fransche Natie tegens alle de hoven van Europa den oorloog gedeclareert heeft of staet te declareeren en wilt vrij zijn of geene koningen meer in Europa wilt zien. Dus is er besonder voor het ongeluckig Nederland niet anders meer te verwagten als de alderbeklaegelijckste gevolgen van de oorloogsrampen en schrikkelijcke plonderingen en revauten. De vergaederingen der aengestelde representanten zijn nog altijdt even verwert en worden niettegenstaende alle de toegesonden orders aen die niet willen tot de vergaedering komen, gedeurig zonder voortgang door 13 à 14 persoonen van de Club verselt. (X gaset van den 4 februarij, etc.).

(5 februarij 1793)

- fol. 35 - Op den 5 februarij was er zoo men verneemt gisteren in een huijs in de Oude Gentpoortstraet⁽⁶⁹⁾ begaen eene zeer merckelijcke diefte met braeke door twee matsenaers die aldaer hadden gevroegt⁽⁷⁰⁾ en die eene kasse opengebroken hebben, uijt dezelve hebben ontweert eene zomme van 500 ponden grooten wisselgelt. Op de suspicie die men op dees twee matsers hadde zijn dezelve geapparendeert geworden en het hof waer zij woonen doorsogt zijnde, heeft men het gelt daer sij het zelve in d'aerde gedolven hadden, gevonden. Dog gelijk nu alles van regt ontbloot is en zelfs de municipaliteijt als van de representanten aengestelt niet wettig meer is, twijffelt men of er over dees diefte gelijk over menige andere baldaedigheden die er daegelijks begaen worden, eenig regt zal gedaen worden, temeer ook omdat men zegt dat ook eerstdaegs de municipaleijt van hun bediening zullen afgestelt worden.

(69) Deze straatnaam komt niet voor in de bevolkingsregisters vanaf 1796, en evenmin in de 19de-eeuwse staatnamenboekjes (SAB.). Op het stadsplan van Marcus Gerards, waarop de straatnamen werden ingevuld rond 1762, zijn de Oude Gentweg en de Nieuwe Gentweg vermeld, waarbij deze laatste naam ook geldt voor de huidige Gentpoortstraat. Waarschijnlijk bedoelt Van Walleghem met de Oude Gentpoortstraat de Oude Gentweg (loopt ook naar de Gentpoort).

(70) ‘Gevroegt’: hier wordt bedoeld gewrocht, d.i. gewerkt. (DE BO, o.c., p. 1411).

[p. 22]

(6 februarij 1793)

Op den 6 februarij 's morgens om 12 uren zijn uijt de casernen deser stadt Brugge ontrent 700 mannen troupen alhier ten dienste van 't vaderland gewerft, waervan maer eenige gekleet en voorsien van wapens naer d'abdije van St.-Andries buijten Brugge vertrokken om aldaer de noodigheden bereijt zijnde in besetting te blijven, zijnde de monikken deser abdije ten desen eijnde in hunne refugie in de Zilverstraet komen woonen⁽⁷¹⁾. De besonderste oorsaek van de verplaetsing deser troupen naer buijten zegt men te zijn om de oneenigheden te vermijden die er tusschen de vaderlandsche en Fransche troupen geduerig hebben plaetse gehad; andere zeggen zulks oogmerken voor te spellen die mogelijk haest tot ongeluk binnen Brugge [en] tot des zelfs ondergang zullen gesien worden.

(71) Van Walleghem is hier blijkbaar niet goed ingelicht. In de Zilverstraat bevond zich het refugehuis van de Sint-Pietersabdij van Oudenburg. Het refugehuis van de Sint-Andriesabdij was in de Boeveriestraat gesitueerd (J.L. MEULEMEESTER, Het refugehuis van de Oudenburgse Sint-Pietersabdij te Brugge, in: Tentoonstellingscatalogus Sint-Arnoldus en de Sint-Pietersabdij te Oudenburg 1084-1984, Oudenburg, 1984, p. 88-98).

(7 februarij 1793)

- fol. 36 - Op den 7 februarij verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.14’ alsook eene wijtloopige proclamatie voerende voor tijtel: ‘In den naem van de Fransche republicke Sibuet borgerlijcken commissaris van de uijtvoerende magt van Vranrijk aen de provisioneele administrateurs der stadt Brugge’. Hieruijt siet men welke volmagten aen de Fransche commissarissen voor de stadt Brugge gegeven zijn, de uijtvoerende magt die aen de tegenwoordige representanten gegeven is en hoe de voorige representanten des volks die niet dan met waere insigten gevrogt hebben openbaerelijk ten spot gestelt en gedefameert worden. Hieruijt siet men genoegsaem tot wat al beklaegelijcke insigten alle dees veranderingen ons zullen geleijden en alle tot geen ander voorwerp dienen dan om den heelen bouw van kerk en staet omverre te werpen, uijt alle dees verwagt men zooveel te meer ongeluckige gevolgen om de groote en menige troubels die er reets daegelijks tusschen de Fransche troupen plaetse hebben, de gevegten die daegelijks in herbergen en op straet plaetse hebben worden algemeen, en de gewonde worden meest alle daeg dronken naer d'hooftwagt aengebragt door de Fransche patrouillien. De Fransche soldaeten beginnen ook alom de borgers aen te randen en perssen hun langs de straete gelt af en alles voorspelt eene beklaegelijcke revoute. Diergelijcke troubelen vallen ook op St.-Andris voor, waer de nationeele troupen geplaest zijn, zoo verre dat heden aldaer eenen der zelve door eenen boer die hij wilde aenranden zoo goet als doodt met een fusik geschoten is geworden. (XI gaset van 7 februarij, etc.).

(8 februarij 1793)

- fol. 37 - Op den 8 februarij wiert bij orders van de municipaliteijt bij hallegebode, trommelinge en affixie bekent gemakt eene proclamatie⁽⁷²⁾, behelsende dat wegens de tijdtsomstandigheden de municipaliteijt van wegens de militaire overheijd is gelast geworden op de toekomende vastenavonddaegen te verbieden alle gemasqueerde ballen en het loopen van masquers langs de straeten, of alle andere welkdaenige kleedingen zulks zoud mogen wesen, op pene dat degone die hier tegen contrarie zouden bestaen te doen, zullen als stoorders der police en algemeen welvaeren gestraft worden. Eene andere proclamatie⁽⁷³⁾ behelst dat er valsche Fransche kroonen circuleeren van 't slag van 't jaer 1792, in 't ontfangen van welke eenider gewaerschouwt wordt mits dezelve genoegsaem konnen gekent worden, mits die alleen op eene croone afgedrukt en van louter loot zijn, ongerant en alle teekens kenbaer door de duijstere afdrukking, en vervolgens van geene waerde zoodat eenider in 't ontfangen der zelve verwittigt wordt op zijn hoede te zijn om niet bedrogen te worden.

(72) Zie SBB., Van Huerne, 1793 I, nr. 80.

(73) Zie ibid., nr. 81.

(9 februarij 1793)

Op den 9 februarij verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.15’, uijt welke men siet de grouweldaeden die tot Roomen wegens de Fransche revolutie begaen zijn. Om 11 uren van desen morgen verscheenen op den Burg verscheijde batalions Fransche troupen, - fol. 38 - welke met vliegende vaendels

[p. 23]

in 't midden van den Burg geposteert staende, benevens den generael Flers en den etat major te peert, is tusschen hun op een hoog verheeven tribune, daertoe geplaest door eenen der dienende representanten welke daegelijks nog niet meer dan met 12 à 14 vergaederen, pligtig afgelesen en aen 't volk afgekondigt eene wijtloopige ploclamatie, behelsende d'afkonding van de Fransche decreten van den 15, 17 en 22 december 1792⁽⁷⁴⁾, gelijk ook eene andere proclamatie van den generael Flers, behelsende dat alle de Fransche priesters of zoogenaemde emigranten met den 10 deser, dat is op morgen, uijt de stadt Brugge en uijt de paelen van diere moeten ruijmen, op pene van faitelijk aengehouden te worden. Alle breeders zooals men uijt de beijde proclamatien versaemeling sub N. zien kan en d'uijtvoering van welke nu zoo voor de stadt Brugge als voor de provencie van Vlaenderen niet dan d'alderongelukkigste gevolgen voorspelt, als men aenmerkt wat al protestatien tegens d'uijtvoering van die decreten gedaen zijn en die nu op eenmael door de militaire magt zijn afgekondigt geworden. Van nu af zijn alle de statsregten zoo op de bieren, wijnen en branderen⁽⁷⁵⁾ en alle andere afgeslaegen en seffens zegt men zal het decreet in alle deelen ter uijtvoer zoo voor geestelijk als werlijk gebragt worden.

(74) Zie ibid., nr. 85.

(75) Hier is bedoeld brandewijn.

(11 februarij 1793)

- fol. 39 - Op den 11 februarij was men 's morgens in de grootste verslaegentheijd gedompelt door een onverwagten voorval welke in de cathedraele kercke van St.-Donaes plaetse hadde. De misse in den choor, die aldaer pligtig wegens het gebed van 40 uren gehouden op de drij vastenavondaegen gedaen wiert⁽⁷⁶⁾, ontrent de consacratie gevoordert zijnde, is op 't onverwagst in de kercke verschenen in de wapens een batalion Fransche troupen met slaende trommels tot voor den predikstoel en begonden daer hunne exercitie te leeren. Meest alle de menige godtvrugtige die in de kerk waeren liepen in de grootste verslaegentheijd weg en de choordueren wierden van alle zijden gesloten, en ondertusschen de begonnen misse voltrokken. Wanneer eenige geestelijcke aen de Fransche overheijd afvraegden de reden van hunne komste in de kercke, welke zeijden zulks te zijn om aen de soldaeten d'exercitie te leeren en dat sij daer door eenen borger der stadt ingeleijt waeren in plaets van in den ommegang waer sij reets verscheijde mael de exercitie geleert hadden⁽⁷⁷⁾. Men weet dat den borger die hun daerin in plaets van in den ommegang geleijt heeft eenen der voorstaenders van de haettelijcke Club is. De soldaeten hierop zonder voorder troubel te veroorsaeken, vanuijt de kercke in den ommegang gegaen zijnde is alles zonder andere onteeringen der kerk afgelopen. Tot nog toe zijn hier geene kercken gesloten, maer door alle dezelve moet eenen inventaris overgelevert worden. Nu ziet men nog in de cathedraele kercke nog in andere meer eenig zilver gebruijken maer anders niet dan koper, meest al het zilver uijt voorsorge geborgen zijnde. Tot Gend - fol. 40 - zijn, zoo men verneemt, verscheijde van de grootste kercken met braeke bestolen en alle de affecten ontweert, de glaesevensters en kassen met gewelt gebroken zijnde, alle welke men genoegsaem voorsiet met voordagt begaen te zijn. Den prelaet van d'abdije van St.-Pieters en verscheijde andere zijn met alle de effecten en origineele brieven gevlugt en niets van waerde is er meer te bevinden, en dit alles spelt genoegsaem voort dat er in de kerken meest alle de effecten geborgen zijn en dat de Fransche, indien sij de Nederlandersche kercken van Vlaenderen gelijk in vele in Brabant gedaen is, met gewelt overrompelen seer weijnig zilvere effecten zullen vinden omdat er voorsien wordt dat de Fransche niet als vrienden van de vrijheijd en gelijkheijd maer alleen als kerkroovers van onsen geheijligde kercken binnen de Nederlansche provencien gekomen zijn.

Op heden waeren alle de manspersoonen der stadt Brugge, berijkt hebbende den ouderdom van 21 jaeren, bij orders van de municipaliteijt in alle de

(76) Het veertigurengebed, oorspronkelijk een Italiaanse devotie uit de 16de eeuw, bestond te Brugge pas sinds 1790 in deze vorm (MV. 1791-1792, p. 21, f. 38; p. 76, n. 61; p. 37, f. 77 en p. 79, n. 106).

(77) Uit deze tekst en uit andere bronnen blijkt dat het niet de bedoeling van de Fransen was om de eredienst te verstoren maar om voor hun exercitie de beschutte ommegang buiten het kerkgebouw op te zoeken, aangezien het erg regende. Aanstichter van het incident was de Jacobijn J.O. van Heule (A. DEWITTE, Het Journal van Jan van Hese, jan.-febr. 1793, in: Biekorf, LXXXI (1981), p. 382-383).

[p. 24]

cloosters deser stadt saemengeropen volgens het biliet mij toegekomen, sub N. te zien, tot het kiesen van een nieuwen wijkmeester en substitut om daernae de primaire vergaederingen te konnen bijeenversaemelen, zijnde bij meerderheijd van stemmen voor onse wijk D.21 den borger Petit, zilversmit, en Van de Casteele, mercenier, verkosen geworden⁽⁷⁸⁾. (XII gaset van den 11 februarij, etc.).

(78) Zie over deze nieuwe wijkmeesters VANDEN BERGHE, o.c., I, p. 301 en II, p. 126-143.

(12 februarij 1793)

- fol. 41 - Op den 12 februarij, zijnde vastenavondag, saeg men volgens de gedaene proclamatie, als hiervooren fol. 37 aengemelt, geene masquers langs de straeten loopen maer baldaedigheden op andere wijsen plegen waeraf, waer 't dat alle de omstandigheden konden aengemelt worden, het naegeslagt dezelve zonder verontweerdinge voor de verwoeste Fransche natie niet zoud konnen lesen. Meest alle de Fransche troupen die op morgen orders ontfangen hebben om naer Gend te vertrekken, waeren heden als verwoeste beesten en het meerderendeel dronke loopende, begingen alle soorten van baldaedigheden: zoo in 't publik aenranden van 't vrouwvolk als in alle soorten van gevegten en moetwilligheijden, waerdoor menige gekwest en zelfs gedoodt wierden, wanof onder andere twee, dronke zijnde, malkaer tot een tweegevegt op de veste aen de Vlamingdam beropen hebbende, den eenen doodtgesteken wiert en den anderen toterdoodt gekwest was, zijnde dese maer eenen schets van de ongeluckige gevolgen die heden en op meest alle daegen sedert d'aenkomst der Fransche troupen binnen Brugge begaen zijn. Hiermede geduerende desen avond niet tevreden zijnde, hebben zij moetwillig veele glaesevensters ingeslaegen in particuliere huijsen binnen de stadt en in meest alle - fol. 42 - de huijsen in de Vulderstraet en casernen der Poermolen, waer uijt meest alle de huijsen de goederen geborgen waeren en aen welke huijsen moetwillig veele schaede toegebragt is, immers alles voorspelt van welke ons den hemel behoeden mag, een volkomen revoute en plondering, te meer ook omdat de priesters zoo weijreltlijcke als alle de cloosterlingen niet gerust meer konnen langs de straeten gaen en niet alleen in hunne huijsen en cloosters meer gerust zijn, en zoo door de soldaeten als moetwillige van de Club langs de straeten naegeropen, geinsulteert en van menige met schande bejegent worden. Desen nagt is bij uijtnementheijd ongerust doorgeloopen door de menige baldaedigheden die zoo door de Fransche soldaeten als door de moetwillige in alle de kanten van de stadt begaen zijn, om dit alles zoo veel mogelijk nogtans te voorkomen was er hedenmorgen bij orders van den generael Fleers eene acclamatie geaffixeert⁽⁷⁹⁾, behelsende dat alle de militaire, op geene wagt zijnde, en alle de borgers deser stadt die naer den 9 uren 's avons met de waepens in d'hant zullen bevonden worden, seffens zullen aengehouden en nae de Citadeele van Rijssel overgevoert worden, aen alle ingesetene ook geboden wordende van naer den 9 uren niet zonder licht langs de straeten te gaen op pene van seffens als stoorders van 't algemeen welvaeren aengehouden en gecoloqueert te worden.

(79) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1786-1793, f.f. 275r.

(13 februarij 1793)

- fol. 43 - Op den 13 februarij, zijnde aschdag, is rond de stadt door de armmeesters⁽⁸⁰⁾ gedaen eene generaele collectie voor dese gemeenen armen wegens den praemenden noodt in dees droeve tijdtsomstandigheden, wanof een recomandatie is uijtgegeven tot iders onderrichting, als versaemeling sub N. te zien⁽⁸¹⁾. Ook verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.16’ en ‘Saemenspraek tusschen een clubist, eenen boer en eenen pater’, versaemeling sub N. te zien⁽⁸²⁾.

Heden saeg men de heele stadt in beweging op d'aengenaeme tijding dat het meesten deel der Fransche besetting, met welke ongewillige de borgers tot nu toe sedert hunne aenkomst hebben belast geweest, en menige baldaedige moetwillige overlasten hebben aengedaen geweest, de stadt Brugge gingen

(80) Afgevaardigden van de parochiale dissen die zetelden in de Algemene Armenkamer. Zie MV. 1788, p. 121, n. 248.

(81) Zie SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 35, nr. 66.

(82) Zie SBB., Van Huerne, 1793 I, nr. 104.

[p. 25]

verlaeten en naer het leger tot Antwerpen moeten optrekken, terwijl het geen raetsel meer is dat de Keijserlijcke en Pruijssissche en andere legers tot onser verlossing zeer naebij zijn. Zijnde dus desen avond in meer dan 30 billanderschepen naer Gend vertrokken tusschen 3 à 4000 mannen troupen onder welke zijn circa 600 mannen zoogenaemde Belgissche troupen geinkwaertiert geweest hebbende, gelijk degone die er nog overgebleven zijn in d'abdije van St.-Andries. Het vertrek der Fransche troupen zal morgen door nog andere batalions gevolgt worden.

- fol. 44 - Heden verneemt men met verwondering dat het valsch gerugt, gisterennaermiddag verbreijt, teenemael valsche en besijden de waerheijd is: door de heele stadt was er verbreijt en zelfs gisteren naer het sermoen in de cathedraele kercke van St.-Donaes afgelesen dat d'heer Reniers⁽⁸³⁾, pastor tot Middelkercke, vermoort was door eenige Fransche soldaeten en dat hem het alderheijligste afgenomen was, wanneer hij afkwam om naer de kercke te gaen van eenen sieken die hij geadministeert hadde. Dit alles is valsch en onwaertig bevonden door eenen expressen naer desen heer pastor gesonden, die hem in volle gesontheijd gevonden heeft en die door niemant is aengesproken verre van vermoort is geworden. Hieruijt siet men hoe weijnig staet dat er te maeken is op den duijsenden ongerijmde tijdingen, die er nu daegelijks in dees ongeluckige tijdtsomstandigheden alom verbreijt worden.

(83) Zie MV. 1791, p. 79, n. 120.

(14 februarij 1793)

Op den 14 februarij verscheen in 't licht de naemlijst van de nieuw verkosen wijkmeester en substituten benevens den eed die door dezelve gedaen is, versaemeling sub N. te zien⁽⁸⁴⁾.

Heden hebben dezelve wijkmeesters en substituten hunne wijken saemengeropen en ider manspersoon der zelve versogt te teekenen eene protestatie tegens de met gewelt ingedrongen representanten des volks en geformeerde door dezelve nieuwe municipaliteijt, om vervolgens met meerderheijd van stemmen d'eerste wettige gekosen representanten, als fol. 163 (1792) in O.L.V.-kercke gekosen, weder aen te stellen en de laest ingedrongen te rejecteeren⁽⁸⁵⁾. Meest alle de inteekeningen zijn voor d'eerste representanten, zommige hebben niet geteekent en eenige kwaedwillige hebben - fol. 45 - voor d'ingedrongen geteekent, zoodat men hieruijt voorsiet dat er door de verdeeltheijd van gemoederen groote borgerstroubelen konnen veroorsakt worden en oneenigheden voortbrengen die alle welpeijsende doen sidderen en beven, te meer omdat bij orders van de ingedrongen representanten en den commandant der Fransche troupen desen naermiddag bij affixie en trommelinge is bekent gemakt dat alle borgervergaederingen verboden worden⁽⁸⁶⁾, op pene van arbitrarelijk te zullen vervolgt worden waerdoor zelfs eenige wijkmeesters hebben gestaekt of niet gehouden zoodat d'inteekeningen in alle de wijken niet zijn konnen ter uijtvoer gebragt worden. Desen naermiddag zijn nog eenige schepen met Fransche troupen naer Gend vertrokken, zoodat dat de besetting van Brugge maer in 6 à 700 mannen Fransche troupen meer is bestaende, zoodat nu alle borgers ontlast zijn. (XIII gaset van 14 februarij, etc.).

(84) Zie SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 38, nr. 69.

(85) De op 2 februari 1793 aangestelde Fransgezinde commissarissen hadden inderdaad op 13 februari een nieuwe municipaliteit aangesteld. Dit nieuw bestuurscollege zou zich vooral moeten wijden aan het toepassen van het decreet van de Nationale Conventie van 12-XII-1792. Alléén de echt overtuigde leden van deze nieuwe municipaliteit kwamen opdagen. Zie VANDEN BERGHE, o.c., I, p. 302-303 en II, p. 74-79.

(86) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1786-1793, f. 275v.; SBB., Van Huerne, 1793 I, nr. 103.

(15 februarij 1793)

Op den 15 februarij verscheen in 't licht: ‘Redenvoeringe gedaen door G. Sibuet, borgerlijcken commissaris, etc.’, sub N. te zien, en waeruijt men siet wat moeijte dat er aengewent wordt om Vlaenderen onder de Fransche te vereenigen en ons voor altijdt ongeluckig en slaven te maeken. Om 2 uren van desen middag kwaemen op de Mart de circa 600 mannen, alhier in besetting gebleven, in de waepens en ontfangen elk eenige cardouchen. Niemant wist wat zulks ging beduijden en men was in de grootste benouthijd wanneer onder den vrjheijdtsboom gebragt wiert zekeren wilde deserteur der Keijserlijcke, die men meijnde te onthoofden of door den kop te schieten omdat hij eenige

[p. 26]

Fransche soldaeten geslaegen en geinsulteert heeft, maer op zijne bijgebragte verdeding is de sententie des doodts uijtgestelt totertijdt dat zijne bijgebragte redenen met klaere prueven zullen konnen bewesen worden.

(16 februarij 1793)

- fol. 46 - Op den 16 februarij verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwblad N.17’, ook: ‘Redenvoering gedaen door den borger Michot bij de Vrienden van Vrijheijd, etc.’, ook: ‘Peti[ti]e aen de Nationeele Conventie van Vranrijk door het Genootschap der Vrienden van Eendragt⁽⁸⁷⁾, etc.’, beijde versaemeling sub N. te zien, en uijt welke men van dit goddeloos en verderffelijk genootschap ziet den wensch om met Vranrijk ongelukkig te worden.

Heden heeft men een begin gemakt met het uijtkappen van de waepens geplakt op den voorgevel van 't Vrije⁽⁸⁸⁾, waerin andere verbeeldingen zullen geschildert worden. Men heeft ook van boven de schouwe van 't stadthuijs afgedaen de goude kroon, die in de voorgaende eeuwen den roem en luijster van dit beroemde stadthuijs bij alle volkeren van Europa tentoongestelt heeft⁽⁸⁹⁾. Dus den Club, nog niet versaedigt van alle de konstgewerkte posturen in stukken te hebben doen slaen, breijt zijnen nijt uijt tot op die simpele kroone en om de gekroonde hoofden nog meerder tot schimp te stellen is in plaets van de gemelde kroone eene groote ronde mutse geplaest geworden⁽⁹⁰⁾.

(87) Zie SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, reg. 38, nr. 90. Met Vrienden van Eendragt, Vrijheid en Gelijkheid wordt de Jacobijnse Club bedoeld. Zie MV. 1792, p. 162, f. 141 en p. 182, n. 106.

(88) Voor zover bekend prijkte slechts één wapen, nl. dit van het Brugse Vrije zelf op de 18de-eeuwse voorgevel. Zie het schilderij van P. Ledoulx, de Burg, 1751, waarvan detail in L. DEVLIEGHER, De Keizer-Karelschouw van het Brugse Vrije, (Kunstpatrimonium van West-Vlaanderen, 10), Tielt, 1987, foto nr. 21; in dit boek op p. 30-31 wordt gewag gemaakt van het wegkappen van de schuinbalk uit het wapen van het Brugse Vrije in het fronton uitgevend op de Burg tijdens de Franse bezetting, en het volledig verwijderen van dit wapenschild in 1873.

(89) Op de torentjes en boven de schoorstenen van het stadhuis waren in de jaren 1420 gouden kronen als versiering aangebracht: A. VANDEWALLE, Het Brugs stadhuis: 600 jaar geschiedenis, in: 600 jaar Brugs stadhuis 1376-1976, tentoonstellingscatalogus, Brugge, 1976, p. 10 en n. 22.

(90) Bedoeld is hier de Frygische muts. Het is een rode kegelvormige muts met naar voren omgebogen spits. Deze muts was reeds bij de Romeinen het zinnebeeld van de vrijheid en werd door de Franse revolutionairen of Jacobijnen als dusdanig gedragen.

(18 februarij 1793)

Op den 18 februarij was de vergaederinge der representanten zeer ontrustig, wegens de protestatien die tegens hun door meest alle de wijken gedaen zijn, waerom in den naem der Fransche republijke, onderteekent Sibuet, aen het volk van Brugge bekent gemakt en geaffixeert wiert als dezelve sub N. te zien⁽⁹¹⁾, en in welke bekentmaekinge het volk als ruststoorders gehekelt worden en meer versogt - fol. 47 - dan geboden worden hunne protestatien in te trekken, welke van geen uijtwerking zal konnen zijn omdat de lijsten geteekent door de verscheijde wijken bijnae van geene wijkmeesters zijn overgegeven geworden. Ziet in die proclamatie en bewondert voor 't toekomende met wat al verbloemingen de goeden wil van 't volk omverregeworpen wordt en hoe den priester- en edelstaet, door de Fransche natie geassisteert door den Club, op eene onbetamelijcke wijse gelastert en geblameert wordt. Om 2 uren van desen naermiddag zijn binnen Brugge aengekomen drij Fransche commissarissen⁽⁹²⁾ tot uijtwerkinge van het afgekondigt decreet van den 15 december, welke hun seffens, onder het spelen van 't calirion tot den vier uren en het losbranden van de stukkens canon staende voor d'hooftwagt, naer de collegiekamer van 't stadthuijs begeven hebben in vergaedering der ingedrongen representanten, die nog gedeurig niet meer dan met 12 à 14 vergaederen en die vervolgens, geassisteert met die commissarissen, zooveel mogelijk het kwaed dat het decreet of bevel medebrengt zullen uijtwerken.

Desen morgen zijn van de Coupure naer Gend vertrokken sevenhondert mannen Fransche troupen die gisterennaermiddag alhier aengekomen waeren. Men verwagt met ongedult welken den uijtslag zal wesen van de spoedige verplaetsing van dees menige Fransche troupen, en op welken vaert den veltogt die seker groot van belang zal wesen zal geopent worden. (XIV Baset van den 18 februarij, etc.).

(91) Zie SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, Proclamations Républicaines, nr. 11.

(92) Vermoedelijk betreft het hier niet de gewone commissarissen van de uitvoerende macht Sibuet en Gadolle maar commissarissen van de Nationale Conventie, waaronder [...] Treillard, die belast waren met de toepassing van het decreet van 15 december [17]92 in Vlaanderen en Henegouwen (zie noot 68).

(19 februarij 1793)

- fol. 48 - Op den 19 februarij was het water binnen dese stadt meer dan 2 voeten hooger als naer gewoonte gesteken, tot het doorvaeren van vier fregatten of kleene oorloogschepen, langs Oostende aengekomen, en die heden hier met groote moeijte doorgevaeren zijn en bestemt voor de Schelde om dezelve te dekken wegens de oorloogsverklaeringe van Vrankrijk tegens de Engelsche en Holanders, die heden ook alom binnen dese stadt en aen den vrijheijdtsboom geaffixeert is.

[p. 27]

Heden is bij orders der Fransche natie gesegelt alle het goet van d'heer Triest de Gist in d'Hoogstraet⁽⁹³⁾, die reets gevlugt is en alles dat hun generalijk toebehoort is door de Fransche natie in beslag genomen, en dit omdat hij in de gehouden vergaedering der wijkmeesters zig gestelt heeft als president en meest alle d'andere aengewekt heeft om de vergaederingen tot welstant van idereen voort te setten. Geduerende desen nagt zijn er ter deser oorsaek ten huijse van Gillon Wielmaeker en Fransois Moentak⁽⁹⁴⁾, die als secretarissen ten zelven effecte waeren aengestelt, in ider der zelve huijsen twintig gewaepende mannen gekomen en commissarissen - fol. 49 - uijt de verderffelijcke Club om na te sien de comptoiren der gemelde heeren en alle hunne papieren om, waer 't dat sij in dezelve zouden vinden eenige bescheeden contrairie aen de verderffelijcke Fransche regeering, sij insgelijks ook alle hunne goederen in profijte der Fransche natie zouden hebben aengeslaegen, dog daer niets contrarie bevonden geworden zijnde, zijn geluckig hunne goederen niet versegelt of aengeslaegen geworden.

(93) Betreft Charles-J.L. Triest, zie MV. 1790, p. 189, n. 256.

(94) Betreft Pieter Gillon Wielmaeker, textielfabrikant. Hij was lid van de Brugse Kamer van Koophandel alsook van een soort schaduwkamer van koophandel, de ‘Chambre ardente’. In 1790 was hij wijkmeester. Onder het Oostenrijks bewind (1793) was Gillon Wielmaeker schepen en tijdens de eerste Franse overheersing (1792) voorlopige vertegenwoordiger. (VANDEN BERGHE, o.c., II, p. 82 e.v.) Betr. Frans Moentack, zie MV. 1790, p. 195, n. 305.

(21 februarij 1793)

Op den 21 februarij verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.18’. Nu siet men geaffixeert eene wijtloopige proclamatie van de generael Dumourier⁽⁹⁵⁾, waerbij eenider aensogt wordt de waepens op te nemen om de Nederlanden te verdedigen tegens het Huijs van Oostenrijk terwijl den generael zoo hij zegt met 150000 mannen zal over den Rijn trekken om ons verder van alle vijantlijcke aenvallen te beschermen. Zulks vreest men bij loting te zullen gebueren om ider met gewelt tot den dienst te praemen. Nu zijn op den Burg aen 't Vrije de waepens verandert in een drijcaluerige strip gelijk de cocarde boven welke een roode mutse is afgeschildert geworden. (XV gaset van den 21 februarij, etc.).

(95) Zie SBB., Van Huerne, 1793 I, nrs. 90-91.

(22 februarij 1793)

- fol. 50 - Op den 22 februarij, gelijk gisteren begonst was, wiert het truertonneel geopent aen welke men zig niet zonder redens van over eenige daegen verwagt hadt. In alle de kerken deser stadt van de minste tot de meeste geene uijtgenomen, zijn de Fransche commissarissen verselt, door eenige van de Club, faitelijk gegaen en hebben aldaer met den segel van de natie van Vranrijk versegelt alle de kostbaere effecten en alle het zilverwerk tot de remonstrancen en reliquiecassen inclus, met zoodaenig eene faitelijkheijd, dat men op 't aensien van die moetwillige kerkroovers men moest sidderen en beven want in de kerken komende vraegen sij naer niemant dan naer den koster en zoo den zelven weijgert seffens de kerkkassen te openen om alles te oversien dreegen dezelve met den blooten sable te doorkappen, zoo heden in de kerk van St.-Donaes gebleken is, waer zij den koster alleen vindende alles hebben doen openen, en in verscheijde kerken met den Franschen segel versegelt hebben zonder dat sij hem den tijdt gegeven hebben van eenige van die aen de kerk te zeggen hebben te ontbieden. De versegeling van die kostbaere effecten zeggen zij alleen te zijn omdat dezelve in bewaering zouden gestelt en niet aen den keijser overgedraegen worden. Dese is de vrijheijd en gelijkheijd die de Fransche ons aenbrengen en uijt welke men niet zonder redens de alderschrikkelijkste gevolgen te verwagten heeft.

(23 februarij 1793)

- fol. 51 - Op den 23 februarij verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.19’. Desen morgen vroeg zijn 700 mannen Fransche troupen naer Kortrijk vertrokken tot stutten van eenen opstant van 't volk, aldaer veroorsakt tusschen de Fransche troupen en de borgers om de wegneming van de kerkeffecten, waer men zegt reets eenige doodtgebleven te zijn zoo van de troupen als van de borgers en welke gevolgen men voor oogen siet hier ook nabij te zijn. Want desen morgen, zijnde saterdag en martdag, was alles taemelijk gerust tot den 12 uren wanneer op minder dan een kwartier eurs de

[p. 28]

heele stadt overhoop liep. De Fransche commissarissen voor de tweede mael in de kerk van O.L.V. komende om inventaris te nemen van de zilvere en ander kostbaere effecten, die aldaer gelijk in meest alle de kerken versteken zijn, vonden andermael niet dan 4 zilver kandelaers en eenige kleene zilvere effecten en willende d'heeren der zelve kerk bedwingen om te weten waer die effecten verborgen zijn, was zulks oorsaek van de schrikkelijcke gevolgen die men hier heden heeft sien plaetse hebben⁽⁹⁶⁾. Dese heeren, eenige uijtgekogte bij der hant hebbende, deden seffens de klokke alarm klippen en liepen verwert in de kercke. Hiermede was de heele stadt overhoop en duijsenden borgers liepen naer de kerk, de commissarissen aldaer eenige slaegen en stooten toebrengende. Maer al haest veranderde den iver der borgers, verleijt door de priesters in een bloedig truerspel. Want seffens - fol. 52 - kwaemen naer de gemelde kercke meer dan 500 gewaepende mannen met eenige stukken canon, die voor de kercke geplaest wierden, en de minigte borgers maer gewaepent met pijcken, bijlen en stokken wierden uijt de kercke verdreven wanneer het bloettonneel begonst. De militaire eerst met loos poer op de borgers schietende, vermeerde zulks den haet der zelve zoo verre dat er twee mannen militaire door de borgers doodtgeslaegen wierden, waerop er seffens, naerdat er eenig hondert calsijdesteenen uijtgetrokken en naer de militaire gesmeten wierden, vuur met kogels en schroot op de borgers geschoten wierden waerdoor er drij ter plaetse doodt bleeven en eenige andere doodelijk gekwest waeren. Welke oorsaeke was dat de borgers ziende aen de magt der militaire waepens niet te konnen wederstaen zonder een algemeen bloetbad te veroorsaeken, elk zoo spoedig mogelijk naer hunne huijsen vlugteden en vervolgens de militaire alleen lieten, waerdoor de opstant wat gestilt wiert. Ondertusschen was in minder dan eene halve ure tijdts alles van de Mart ontruijmt en de kraemen die niet haestig genoeg konden van de Mart genomen worden, wierden omverregeworpen opdat alles op de Mart zoude plat zijn. Alle het graen wiert ook weggevlugt en niemant konde meer van hetzelve bedient worden. Seffens wierden ook alle huijsen en winkels gesloten en onbegrijpelijk is het wat disorder zulks heden ten allen kant van de stadt veroorsakt heeft. Seffens wiert de Mart van alle zijden met militaire beset en niemant vermogt daer meer over te gaen. Rondt alle straeten gingen sterke patrouillien en al die troupwijs stonden - fol. 53 - wierden alom verdreven, zoodat men met reden zeggen mag geduerende den heelen loop der revolutie geen schrikkelijcker dag gesien te hebben, welke te meerder was omdat het martdag zijnde menige menschen in stadt waeren die alle zoo haest mogelijk de stadt uijtvlugteden, en dus de priesters van O.L.V.-kercke, hadde den opstant voortgegaen, gemakkelijk honderden menschen zouden hebben geslagoffert. Wordende desen naermiddag eenige deser priesters met wagten vergeleijt naer het bischdom om rekening te geven hoe den troubel veroorsakt was. Het gemoet der militaire wiert nog meer verbittert wegens het inbrengen ontrent 6 ½ uren van twee Fransche soldaeten om hals gebragt ontrent St.-Andries, welke reets in d'aerde gedolven waeren, en die in eene chaise⁽⁹⁷⁾ ingebragt wierden met twee boeren daerop gebonden, die verdagt zijn van de soldaeten te helpen ombrengen.

Korts naer twee uren van desen naermiddag begonde het carilion, niettegenstaende alle de ongeluckige voorvallen, tot den 4 uren te spelen op d'aengekomen tijding dat de stadt Breda op d'Holanders door de Fransche waepens verovert is, en dat de Fransche troupen die stadt in besit genomen hebben. Ondertusschen wierden geduerende den heelen naermiddag en volgenden nagt, die zeer gerust doorgeloopen is, langs alle zijden der stadt sterke patrouillien gehouden, zoodat men tusschen alle de ongelucken nog geluckig mag [zijn] dat men geen voordere ruinen, moorden en plonderingen door de begonste troubelen heeft zien voorvallen.

(96) Dit incident wordt uitvoerig besproken in VANDEN BERGHE, o.c., I, p. 367-368. Hieruit blijkt dat Van Walleghem wel enigszins overdrijft.

(97) Hier wordt een draagstoel bedoeld.

[p. 29]

(24 februarij 1793)

- fol. 54 - Op den 24 februarij was er van 's morgens geaffixeert eene proclamatie hebbende voor tijtel: ‘Vrijheijd en gelijkheijd verslag aen het volk van Brugge, etc.’⁽⁹⁸⁾, sub N. te zien, en uijt welke het naegeslagt met verwonderinge zal zien door welken toeval den troubel gisterennaermiddag in O.L.V.-kercke veroorsakt is, hoe de priesters daerin geblaemt worden en hoe de versteking van de effecten deser kerk aldaer het bloetbad veroorsakt heeft. Bij trommelinge en affixie wiert bij orders van de municipateijt eene andere proclamatie⁽⁹⁹⁾ gedaen, en aen alle ingesetene deser stadt geordoneert geduerende desen avont van 8 tot 10 hunne huijsen te verligten wegens de verovering door de Fransche waepens van de stadt Breda, en wegens de vereening met de Fransche republicke van Luijk, Bergen in Henegau en de stadt Gend. Geduerende heel desen dag wierden door de Fransche soldaeten sterke patrouillen gedaen om het goede order dat herstelt is te blijven onderhouden.

Om 3 uren van desen naermiddag kwamen op de Mart in slagorder met vliegende vaendels een batalion Fransche troupen onder het spelen van 't carilion, tot het zien verbranden van het afbeelsel van een houten keijser die op een huijs sedert eenige eeuwen in de Beenhouwersstraete⁽¹⁰⁰⁾ gestaen heeft en die van hetzelve op vastenavonddag afgehaelt was. Dit houte beelt stont op een hoog verheven pijramijde, vierkant afgespannen met lijnwaet. Ront hetzelve stonden eenige schilderijen ook afbeelsels des keijsers en eenige schimpschriften tot vernieting van alle - fol. 55 - keijsers en koningen. Onder de pijramijde waeren geleijt meer dan 100 busschen en veel schaeveling, alle welke geduerende den gepasseerden [nacht] aldus bij orders van de Club opgemakt was. Om 4 ½ uren wiert den brant in dit schimptonneel gesteken door den borger generael Carel Canolle⁽¹⁰¹⁾, en seffens weergalmde de locht door het geroep ‘vivat de natie’ door de militaire die alle hunne hoeden boven op hun fusik hadden gesteken, en die de rontstaende borgers verpligteden ook hunne hoeden op te steken, en die zulks niet deden, wierden hunne hoeden van hun hooft afgeslaegen. Dit truertonneel in volle brant zijnde was niet ongelijk aen een vuurwerk en door de soldaeten en eenige borgers, uijtgekogt door degone der Club, is in eene ronde rond het vuur gedanst geworden. Om 5 uren was den yfer⁽¹⁰²⁾ op welke het houte beelt gestelt was doorgebrant en den verbeelden keijser viel te midden in de brandende busschen, wanneer het geroep door de militaire en eenige borgers vernieuwt wiert. Men saeg genoegsaem dat alle die bedrijven maer alleen door het uijtgekogt volk van de Club is toegejeugt geworden en dat alle welpeijsende zulks niet dan met hertzeer aensien. Zijnde om de aenhangers der Club nog meer op hun zijde te hebben aen dezelve desen avond eenige tonnen bier gegeven geworden. Om 8 tot 10 uren van desen avond speelde het carilion andermael op den thoren, wanneer ingevolgen de proclamatie hedenmorgen gedaen alle de huijsen deser stadt, meer uijt dwang dan uijt liefde, verlicht waeren.

(98) Zie SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, Proclamations Républicaines, nr. 12.

(99) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1786-1793, f. 278r.

(100) In deze straat, in het stuk tussen de Bollaardstraat en de Pater Damiaanstraat (vóór de fusie van Groot-Brugge de Sint-Trudostraat) bevond zich een huis met de naam ‘Den Keyser’: wellicht stond daar een beeld van een keizer in of op de gevel. Cfr. L. GILLIODTS-VAN SEVEREN, Les registers des ‘Zestendeelen’ ou le cadastre de la ville de Bruges de l'année 1580, Brugge, 1894, p. 225. Het bewuste straatstuk wordt er nog tot de Wulfhagestraat gerekend. Zie ook SAB., reeksnr. 198: Klerken van de Vierschaar, nr. 97, f. 53r.-55r., akte dd. 6 aug. 1777.

(101) Vermoedelijk gaat het hier om de commissaris van de uitvoerende macht Pierre Gadolle die in Oostende resideerde (TASSIER, o.c., p. 330. Zie ook noot 68). Zie over deze plechtigheid VANDEN BERGHE, o.c., I, p. 336.

(102) ‘Yfer’: iefer = houten balk, vnl. zolderbalk (DE BO, o.c., kol. 452).

(25 februarij 1793)

- fol. 56 - Op den 25 februarij was den dag gekomen op welke men sedert gisteren bij proclamatie versogt was allen ingesetenen deser stadt, boven de 21 jaeren oudt, zig te begeven in de kercke van O.L.V. om dese stadt voor of tegen de Fransche regeering te verklaeren⁽¹⁰³⁾. Ten desen eijnde was in die kercke het alderheijligste geborgen en alle autaeren waeren ontbloot alsof het geen kercke en zoude zijn. Voor den predikstoel in 't midden der kerk en voor [de] kruijskapelle waeren twee theaters van planken afgeslaegen om de proclamatie van de unie met Vranrijk te doen. Om agt uren was er rond de kercke geplaest een batalion Fransche troupen, hunne fusicken rond de kercke liggende, middelertijdt de troupen in de kercke etende en drinkende en ander baldaedigheden doende alsof zij in een swijnsstal zouden geweest hebben, alle welke genoegssaem den heelen ondergang van kerk en religie voorspelt. Om 9

(103) Aanvullende informatie over deze volksraadpleging in VANDEN BERGHE, o.c., I, p. 304-305 en 321-323.

[p. 30]

uren wiert er Club gehouden waer alle de leden der zelve tegenwoordig waeren en hunne aenhangers, waer sij aen het volk voorenhielden wat er in O.L.V.-kerk ging verricht worden, het welk onder het gejuig van bravo toegejeugt wiert. Hunne voorstellen dus geeijndigt zijnde, is de heele vergaedering met hunne aenhangers met gespel en violen gegaen naer O.L.V.-kerke waer sij t'hun'er verwondering weijnig of geen brave borgers vonden maer wel veel vrouwvolk, mits er gisteren - fol. 57 - afgekondigt was dat alle de panden beleent tot ses guldens voor niet gingen gerembourceert worden [aan] alle die hunne behoeftigheijd zullen doen consteeren⁽¹⁰⁴⁾. Dog die menige hoorende dat sij over de panden te ontfangen moeten teekenen en dat hunne mans hierdoor zullen moeten soldaet zijn, zijn ook meest alle van de kercke afgekeert, zooals sij gekomen waeren. Ondertusschen den schelen Gasbeke voor president gekosen zijnde⁽¹⁰⁵⁾, wiert door degone der Club en hunne aenhangers de proclamatie gedaen in de kercke van O.L.V. dat het volk de vereening met de Fransche republike aenneemt, zooals men breeder zien kan door twee proclamatien onder menige andere desen naermiddag geaffixeert⁽¹⁰⁶⁾, en hoe in dese den wille van alle het volk van Brugge besloten wordt, tot welke den leser oversiende en voerende voor tijtel: ‘Den leger generael makt kenbaer aen het volk op welkers grondgebiedt, etc.’ ook: ‘Vrijheijd en gelijkheijd den vijfentwintigsten dag van februarius 1793, het eerste jaer der Nederlandsche vrijheijd, etc.’, sub N. te zien, en welke men wel mag noemen het eerste jaer der Nederlandtsche tijranije, als men aenmerkt hoe verblomt aldaer den heelen wille van 't volk te kennen gegeven wordt. Nauwelijks was de proclamatie van d'unie met Vranrijk gedaen of het carilion begonst te speelen en alle de klokken der stadt geduerende eene ure te luijden. Bij proclamatie en trommeling wiert er wederom geboden desen avond een algemeene verlichting der huijsen welke desen avond, hoewel van meest alle het volk tegen dank plaetse hadde⁽¹⁰⁷⁾.

In den naermiddag is van Oostende een batalion Fransche troupen aengekomen die in de casernen geinkwartiert wierden en 's avons om 10 uren kwam nog een ander batalion van Gend, wegens de troubels van saterdag, welke voor een nagt wederom tegen dank bij de borgers, niettegenstaende het laet in den avond was, beleijt wierden. (XVI gaset van 25 februarij, etc.).

(104) Het betreft hier een beschrijving van de onder het volk circulerende geruchten. De Club wou inderdaad panden van minder dan 6 gulden die bij de Berg van Barmhartigheid geplaatst waren gratis en zonder vorm van intrest terugbetalen. Omwille van de te grote kosten ging dit plan niet door. (VANDEN BERGHE, o.c., I, p. 325-327).

(105) Betr. deze figuur, zie MV. 1790,p. 157, n. 46.

(106) Zie SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, Proclamations Républicaines, nr. 14.

(107) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 3v.

(26 februarij 1793)

- fol. 58 - Op den 26 februarij was den dag bepaelt op welken de buijtelieden van 't Brugsche Vrije geropen waeren, boven den ouderdom van 21 jaeren, in de kercke van O.L.V. om op de forme als gisteren zig te verklaeren voor of tegen de Fransche republicke. Dog de boeren genoegsaem verwittigt zijnde zulks alleen maer bij oogverblending en uijt dwang te geschieden en onder het beleijt van de Club zijn weijnige tot de executie gekomen en alleen maer die waer een Club existeert, als degone van Dudzeele en eenige andere parochien waer er Club gehouden wordt⁽¹⁰⁸⁾, die met verscheijde waegens 's morgens binnen Brugge aenkwaemen dog onverrichter saeken moesten weerkeeren, terwijl alle d'andere parochien daer tegen zijn en niet hebben willen komen. Zelfs heerscht ter deser oorsaek, en nog meer om de Fransche dwijngelandije in welke het heele Nederlandt gebragt is, op verscheijde parochien groote oneenigheden en saemenrottingen der boeren, tot zoo verre dat gisteren tot Oostcamp den vrijheijdts[boom] met smaet afgekapt is en er de cocardes afgetrokken werden, om welke reden geduerende desen avond een batalion Fransche troupen met twee stukken kanon naer Oostcamp vertrokken zijn en aldaer de boeren op de militaire eerst vuur gegeven hebbende, zijn er op de beantwoordinge van het vuur der troupen verscheijde boeren en vrouwspersoonen gedoodt en gewont geworden en eenige huijsen geplondert, alleenelijk twee soldaeten licht gekwest zijnde; eenige ook desen nagt als den balieu en greffier en eenige boeren gebonden naer de stadt Brugge gebragt

(108) De Brugse Club had inderdaad in een aantal dorpen van het Brugse Vrije een Jacobijnse Club gesticht. Zie VANDEN BERGHE, o.c., I, p. 339-341.

[p. 31]

wordende. Door de tusschenspraek nogtans van den heer pastor en capelaen van de parochie is den obstant gestilt en de ruste voor eenige tijdt herstelt geworden.

Heden zijn bekent gemakt twee proclamatien met trommelinge en affixie, d'eerste behelsende dat het kuer- - fol. 59 - vorstendom van Twee Bruggen⁽¹⁰⁹⁾ door de Fransche troupen verovert is en dat de troupen langs die kanten nog andere voordeelen behaelt hebben, ook dat de stadt Brussel gelijk Gend en Brugge met de republicke van Vranrijk is vereenigt geworden. Eene tweede proclamatie, behelst dat er oneenigheden zouden rijsen tusschen de Fransche troupen alhier in garnisoen en tusschen de schaedebeletters deser stadt, door het draegen van distincte teekenen en wel naemenlijk de zilvere kraege, ordoneert de municipaliteijt dat voortaen de schaedebeletters op hun arm alleen zullen draegen een drijcaleurig lint als de cocardes en dat dese zonder ander teekenen hierdoor allen zullen konnen onderscheijden worden⁽¹¹⁰⁾. Zulks is besonderlijk omdat de gewone zilvere kraege die de schaedebeletters draegen de Fransche in d'oogen spettert, die niet anders hun laeten voorstaen als dat alle het zilver dat in Brugge bevonden wordt hun is toebehoorende; uijt welke reets verscheijde oneenigheden tusschen de troupen en Fransche in 't commediehuijs geresen waeren, waer de commedie niettegenstaende den H. tijdt van den vasten meest alle daege gehouden wordt. Ter deser oorsaek siet men nu ook daegelijks meest alle de winkels en besonder degone der zilversmeden gesloten, omdat men in 't algemeen voor eene totale plondering en ruine bevreest is. Alle vrouwlieden ziet men zonder juweelen en de mans de linten in de schoenen draegen⁽¹¹¹⁾. Van d'ander zijde is den heelen koophandel opgeschort, zoo te land als ter zee. Alle eetwaeren en besonder den visch die niet meer mag uijt Holant komen zijn even dier, zoodat uijt alle dies niet anders als de grootste rampen te verwagten zijn.

(109) Twee Bruggen is de letterlijke vertaling van Zweibrücken, voormalig Duits hertogdom gelegen in de huidige deelstaat Beieren. Betr. de verovering, zie SBB., Van Huerne, 1793 I, nr. 125.

(110) De schadebeletters droegen als teken van hun ambt een zilveren ‘halsband’ of ‘hals-krage, oft zilver bladt, omtrent de breette van eene palme of halven voet...’. Zie resp. L. GILLIODTS-VAN SEVEREN, Mémoriaux de Bruges, dl. II, Brugge, 1920, p. 64, nr. 484; J. DE DAMHOUDER, Van de grootdadigheyt der breedtvermaerde Regeringhe van de Stadt Brugge, Amsterdam, 1684, p. 518. Betreft de onenigheid tussen schadebeletters en Franse troepen, zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1793-1795, f. 3v. Zie ook infra, MV. 1794, fol. 72.

(111) In plaats van zilveren gespen die zouden kunnen opgeëist worden.

(27 en 28 februarij 1793)

- fol. 60 - Op den 27 en 28 februarij verscheen in ‘'t Vaderlandts Nieuwsblad N.20’, ook ‘Liberteijt egaliteijt, aen de vrienden van onse Belgissche Nederlanden etc.’, welke versaemlinge sub N. kan gesien worden. Geduerende dees twee daegen heeft men binnen de stadt Brugge als op een oorloogsveldt gewoont, door het onophoudelijk zien weg- en weerkomen van Fransche troupen uijt het suijden met stukken canon, bagagie- en voorraedwaegens ende dit wegens de alderongelukkigste troubels die op verscheijde parochien ontrent Thourhout aldaer geduerende dees daegen hebben plaetse gehadt. Want bij duijsenden boeren, zig in de bosschen verspreijt hebbende en op de vlakten, hebben langs de verscheijde wegen een merkelijk getal Fransche troupen doodtgeschoten, geslaegen en gesteken tot zoo verre dat menige kerken der parochien alarm hebben geklipt waerdoor de saemenrottingen nog veele grooter geworden zijn en den alarm algemeen geworden is. Dog de Fransche troupen met hunne stukken canon hebben, al haest meer gedresseert dan de boeren, de attrapperingen verspreijt, naerdat er veele boeren zoo mans, vrouwen als kinders en eenige geestelijcke doodtgeschoten ofter nedergesaebelt waeren, en langs alle wegen en op d'openbaere plaetsen der parochien veele huijsen en hofsteden verbrant en geplondert en veel koeijbeestens, swijns, schaepen en andere beesten moetwillig in stukken gekapt waeren. Uijt alle welke den leser kan oordeelen met wat schrik en schroom dees twee daegen - fol. 61 - op de verscheijde parochien van het zuijden doorgebragt zijn en met welk denkbeelt den leser zig kan vergenoegen, want het onmogelijk is afzonderlijk te verhaelen alle de schrikkelijcke gebuertenissen die aldaer geduerende dees twee daegen plaetse gehadt hebben. In den naermiddag van den 28 februarij kwaemen meest alle de troupen te retour naer Brugge met verscheijde gevangen boeren en zoo menigte voorraedwaegens, van welke verscheijde op de boeren verovert zijn, dat de

[p. 32]

heele Mart vol stont. Zijnde zoo men verneemt ten deele de rust op de parochien herstelt geworden, behalvens dat er nog een menigte gewaepende boeren in de bosschen swerven.

Desen naermiddag stont den borger Martinus van Groenenrode, wonende op de Mart nevens mijn huijs bekent voor eene oude keijserlijcke fijge of aristocrat⁽¹¹²⁾, tegens eenige militaire op de Mart spreekende, hij zeijde zimpelijk dat het ongeluckig zoude zijn dat om eenige kwalijk peijsende een heele stadt en land zoud moeten geplondert en dat zulks niet de vrijheijd en gelijkheijd is. Hierop is hij door de militaire voor een aristocrat uijtgemakt en naer zijn huijs vlugtende is hij uijt den kelder van zijn huijs getrokken en in den blooten hoofde door twee mannen naer 't stadthuijs gesluert. Zijnde maer des anderdaegs 's middags, naer al dien tijdt in de wagt der schaedebeletters te hebben geseten, geslakt geworden als onpligtig zijnde. (XVII gaset van den 28 februarij, etc.).

(112) Martinus van Groenenrode (1758-1829) woonde tot 1 febr. 1807 op de Eiermarkt (E2, nr. 77) (SAB., Bevolkingsregisters 1792-1812 (wijkregisters), reg. XXIV, p. 186; Registers van de Burgerlijke Stand, overlijdensregister 1829, nr. 209).