Merckenweerdigste voorvallen en daegelijcksche gevallen. Brugge 1793 en 1794

[p. 7]

Merckenweerdigste voorvallen 1793

[p. 8]

Begin van 't jaer ons heeren Jesu Christi 1793.
Jaerschrijft.
tUssChen eene regeerInsLoosheYt heeL onkLaer, begInnen WY hIer nU, 't eenDUYst seVenhonDert en DrYentnegentIgste Iaer.

(Januari)

(1 januarij 1793)

- fol. 1 - Op den 1 januarij verscheen in 't licht: ‘Versaemelinge van de processen verbaele, gehouden etc’., versaemelinge N. te zien en uijt welke, indien die uijtgaeve voortgang heeft, men zal zien alle de verrichtingen die door de representanten⁽¹⁾ van het vrije volk der stadt Brugge gedaen zijn. Om 12 uren is wegens d'orders van de municipaliteijt der stadt Brugge bij hallegebode afgekondigt en jeden naermiddag geaffixeert en bij trommelinge aen het vrije volk van Brugge bekent gemakt eene zeer wijtloopige proclamatie hooftsaekelijk behelsende⁽²⁾: dat de representanten en de muncipaliteijt der stadt Brugge, welkers eerste de souver[ein]iteijt des volks verbeelden ende tweede de uijtwerckende macht van het zelve volk, geensints twijffelen of het volk van Brugge hun vertrouwen in hunne verkosen - fol. 2 - representanten, en door de zelve de municipaliteijt, zullen stellen gelijk ook in hunne werkingen die alleen tot welvaeren van het heele volk zullen gedaen worden. Dat zij vervolgens van nu af vertrouwen, dat het volk geen andere magtswetten of ordonantien zullen voor wettig herkennen of obidiëren als diegone door de representanten zullen gegeven ende door de municipaleijt zullen geaffirmeert zijn. In de proclamatie verders elk voor oogen gestelt wordende wat al disorders, twist en tweedragt zoud konnen veroorsakt worden, uijt de verscheijde wetgevingen en dat vervolgens alle borgers en welpeijsende vaderlanders mogen versekert zijn, dat de representanten des volks den eedt die zij ontloken hebben, tot nut en welstant van het volk van Brugge voor zoo veel in hunne magt zal wesen, ongeschonden zullen bewaeren. De proclamatie behelst voorders, dat de municipaliteijt, met genoegen aengenomen heeft, den voorstelt gedaen door eenige weldenkende borgers der stadt Brugge tot het doen van de wagten als ten tijde van de voorgaende revolutie gedaen tot het onderhouden van de goede order en observeeren van de police der stadt⁽³⁾. Dat hunne werkkingen eerstdaegs zullen beginnen en dat hun hiertoe de noodige wapens en de plaetse tot het onderhouden van de wagt, gratis zullen besorgt worden. De municipaleijt prevenieert ook alle welpeijsende borgers dat aen dese de volmagt zal gegeven worden tot voorkoming van alle disorders, dat zij op de moetwillige kwaeddoenders zelfs zullen mogen schieten - fol. 3 - en in cas van noot gewelt door gewelt keeren, dat het hun ook zal vrijstaen, zelfs zonder eenigen borger raedt, de visite naer d'ure te doen in herbergen, cafféhuijsen en andere huijsen van taverne, om dus de police der stadt te observeeren⁽⁴⁾. Onder conditie nogtans dat sij daegelijks aen de municipaliteijt 's morgens voor den agt zullen moeten overbrengen eene pertinente lijste van hunne verrichtingen die sij geduerende de vierentwintig uren zullen gedaen hebben. Dese proclamatie was heden van die uijtwerkinge dat er geene disorders gepleegt wierden en den avont en nagt gerust doorliep, want door

(1) Het stadsbestuur bestond nu uit de wetgevende macht: de op december 1792 gekozen representanten, en de uitvoerende macht: de door de representanten op 16 december 1792 aangestelde municipaliteit (Y. VANDEN BERGHE, Jacobijnen en Traditionalisten. De reacties van de Bruggelingen in de Revolutietijd (1780-1794), Brussel, 1972, (2 dln.), I, p. 298-301).

(2) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1786-1793, f. 266v.

(3) Bedoeld is hier de Brabantse Omwenteling (1789-1790) waarvan de gebeurtenissen te Brugge uitvoerig door Van Walleghem werden beschreven.

(4) Politiecontroles en aanhoudingen behoorden traditioneel tot de opdrachten van de burgemeester van de commune. Wanneer deze zelf de schadebeletters niet kon aanvoeren, werd hij vervangen door een raadslid. Cfr. MV. 1791-1792, p. 118, f. 32-33. Op 16 december 1792 was nog een nieuwe magistraat verkozen, waarin zoals voorheen schepenen, raden en twee burgemeesters: zie MV. 1791-1792, p. 168, f. 161 en p. 183, n. 183.

[p. 9]

het grouw was er besloten, onder d'aenvoering van degone van de Club⁽⁵⁾, wederom een truertonneel van verwoestinge en verbrandinge te doen, te weten van alle de geregtsnoodigheden liggende in menigte in de kelder van het Vrije, gelijk ook van den lijkwaegen, nog in wesen staende op het generael kerkhof buijten de St.-Catharinepoorte, om welke te haelen desen naermiddag reets eene bende bestemt was, om die tot op de Mart ter plaetse van de distructie van den 30 lestleden te brengen en te verbranden⁽⁶⁾. Alles dus heden als vermelt, ter oorsaeke van de gedaene proclamatie, zoo gerust als alle welpeijsende wenschen zonder eenige disorders afgelopen zijnde.

(5) De samenstelling en lotgevallen van de Brugse Jacobijnse Club ‘Het Genootschap der Vrienden van Eendracht, Vrijheid en Gelijkheid’ zijn uitvoering bestudeerd in VANDEN BERGHE, o.c., I, p. 306-346, II, p. 180-203.

(6) Van Walleghem verwijst hier naar de gebeurtenissen van 30 december 1792. Toen werden op aanstoken van de Jacobijnse Club de stadhuisbeelden vernietigd en de galg en allerlei andere foltertuigen van de stad Brugge verbrand. (Zie MV. 1791-1792, p. 173-175).

(2 januarij 1793)

Op den 2 januarij zijn alhier 's morgens uijt Oostende de maeren toegekomen dat aldaer gisteren twee moetwillige visschers door den kop gebrant zijn⁽⁷⁾, door de Fransche besettinge aldaer, ende dat - fol. 4 - omdieswille zij des avons hebben geschimpt met de schilwagten op de wagt staende, die roepende: ‘qui vive’ sij onder ander schimpwoorden hebben geantwoort: ‘wij zijn menschen maer geen quivitten’ en hun niettegenstaende goede gegeven woorden met andere schimpwoorden hebben beschimt, waerdoor zoo men zegt nog eenen derden den arm afgekapt is, andere zeggen zulks veroorsakt te zijn uijt hoofde zij den vrijheijdsboom, aldaer op de Mart geplant, hebben willen afsaegen.

Heden morgen om 10 uren tot 1 uren (gelijk daegelijks geschiet) de representanten van het volk der stadt Brugge op de collegiekamer vergaedert zijnde ten bijwesen van meer als 500 aenhoorders is er in de vergaederinge een gedruijs meer als oijt ontstaen naerdat het order van den dag geeijndigt was, welke bestaet in d'aflesinge van alle de besluijten van Gend, van representatien die door alle particuliere zoo bij schrift als mondelinge gedaen worden, die of gedecreeteert, of in de verscheijde comittes ter agregreatie geleijt worden of overgegeven aen de municipaliteijt naerde dat de saeken van belang zijn. Zijn dan voor de barre⁽⁸⁾ verscheenen vier verloste Bruggelingen die voor de plondering van 't jaer 1787, aen 't huijs van d'heer Van Honacker tot nog in 't Provenciale Correctiehuijs van Gend hebben gecoloqueert geweest⁽⁹⁾, waerover sij aen de representanten en aen 't volk van Brugge - fol. 5 - hunne danksegging betoonden, waernaer sij door den borger president van de weke Van Overlope⁽¹⁰⁾ eene goede vermaeninge ontfingen van noijt meer tot zulkdaenige faiten weerkeeren, waernaer hij het volk aenspraek opdat elk in hun eenen vreedsaemen spiegel zoud nemen. Dese vertrokken zijnde, was er een gedruijs onder 't volk wegens eenen brief, op den 31 december op het buffet door eenen persoon geworpen die seffens weggegaen was en die onbehoorlijk overgebragt, vervolgens niet afgelesen was. Het volk hiel aen, om den inhout te weten, welke eijndeling naer veel debatten voorgelesen wiert en wijtloopig zijnde van 't begin tot 't eijnde niet anders behelsden als eene verontweerdinge tegens alle de verrichtingen van de Club, alle hunne misprijsbaere daeden daerin van 't begin tot eijnde opgeheldert staende dog omdat dien brief met eenen naem die niet in Brugge is onderteekent was, wilde de vergaederinge die verwerpen dog eenige besondere en naementlijk Pierre Maes, maekelaer, naemen het woort op en zeijden dat den schrijver met regt daer zijnen naem niet hadde geplaest, om bekent zijnde door die woedende Club niet gecraseert te worden. Hij stelde zeffens een schrift op waerin opentlijk de daeden der Club als tegens alle wetten misprees, en gaf het van hem en nog 14 andere onderteekent aen de representanten over, die nae lecture en toejeuging van alle de aenhoorders, zoo 't een als 't ander in 't commite van police ter examinatie hebben geleijt⁽¹¹⁾. Desen avont en is hierop buijten verwagtinge nogtans geenen Club gehouden geworden.

(7) Met het woord ‘gebrant’ is hier ongetwijfeld bedoeld: door het hoofd geschoten.

(8) ‘Barre’: rechtbank. Barre du tribunal: balie.

(9) Zie MV. 1787, p. 96-102, f. 217-240 en p. 173, n. 90.

(10) Betreft Karel-Jozef van Overloope d'Anthin, zie MV. 1790, p. 210-211, n. 460.

(11) De representanten hadden enige gespecialiseerde werkgroepen opgericht waaronder het ‘Commité van police’.

(3 januarij 1793)

- fol. 6 - Op den 3 januarij verscheen in ‘'t Vaderlandts Nieuwsblad N.3’, welke versaemeling N. kon gesien worden. Om 5 uren van desen avond wiert

[p. 10]

er Club gehouden, uijt welke wegens den voorval van den makelaer Maes van den 2 deser⁽¹²⁾, men de grootste ongelucken tegemoet saeg. De vergaederinge van de Club, zoo men in 't algemeen zegt was tot des zelfs verdeding voorsien van schietgewier en canon om in cas van nood gewelt door gewelt te keeren. De vergaedering geopent zijnde, wiert door den borger Genotte⁽¹³⁾ het gedrag 't hunnen opsigt, met menige schimagtige woorden ten laste van Maes aen het menig vergaedert volk afgekondigt, tot zoo verre dat eenige van 't volk, die niet dan voor plondering en bloetstorting uijt, geropen om hem te mogen haelen. Het gedruijs wiert heviger en den borger Van Severen⁽¹⁴⁾, representant (die nu meer dan 10 daegen tot Gend geweest heeft en heden afgekomen was) nam het woort op en zeijde onder meer ander schimpige redens: ‘borgers wat zal het baeten eenen die niet dan voor dwaes en sot mag gehouden worden uijt zijn huijs te haelen, zulks zal een disorder in de stadt veroorsaeken en eenider ontstellen, peijst dan liever dan den makelaer Maes sot en dwaes is, ende en siet hem voor 't toekomende voor niet anders aen’. Dese en meer schimpige redenvoeringen ten laste van Maes uitgegalmt - fol. 7 - hebbende, wiert zulks toegejeugt en door 't volk geropen: ‘bravo’. Daernaer dede den borger Van Severen eenen heelen uijtleg van zijne werkingen geduerende zijn verblijf tot Gend, en verkondigde maeren die haest alles zullen overhoop werpen. Geduerende zijne lesing meende men dat het met de Club gedaen was, eenen in 't midden van 't volk staende riep geduerig: ‘leest luijder, ik verstaen u niet, wete niet of gij Frans of Vlaemsch spreekt’ en diergelijcke termen, totdat hij met stooten en schuppen uijt het volk gejaegt wiert en geluckig was van meer langs de trappen der Halle vallende dan gaende het gevaer te ontkomen, want terstont waeren alle de gedeputeerde der Club op de tribune en taefels, alles was in verwerring en men riep: ‘hout hem vast, hout hem vast’. Zulks gestut zijnde, vervolgde Van Severen zijne redenvoeringen en om 6' uren wiert de Club gesloten naerdat er nog eenige redenvoeringen door den borger Michot⁽¹⁵⁾ gedaen waeren. Nauwelijks was den Club geeijndigt of men saeg groote attroppementen boosaerdige voor 't huijs van den makelaer Maes, wonende bij zijn vader in de Coorenblomstraete⁽¹⁶⁾; eenige glaesevensters wierden met gewelt ingeslaegen, en den totalen ondergang van dit huijs, waer ten minsten voor 80000 guldens koopmanschappen berusten, zoud zeker geweest hebben, zoo de gedeputeerde van de Club zelve en de police daerin niet zeffens voorsien hadt. Dus ziet men voor wel te doen aen wat men in desen ongeluckigen tijden kan blootgestelt worden. (I gaset van den 3 januarij 1793).

(12) Op de voorgaande bladzijde situeert Van Walleghem dit ‘voorval’ op 2 januari.

(13) Betreft Goderis J. Genotte, koopman, die een van de trouwste medewerkers was van de Franse Commissaris Sibuet. Hij was lid van de Société Littéraire en enige tijd voorzitter van de Jacobijnse club. In 1793 vluchtte hij naar Frankrijk. Ook zijn vrouw speelde een rol in de Jacobijnse Club. (VANDEN BERGHE, o.c., II, p. 188-189).

(14) Betreft Jan Baptiste van Severen, zie MV. 1791-1792, p. 182, n. 113.

(15) Betreft apotheker Frans Xaverius Michot, zie MV. 1790, p. 210, n. 459.

(16) Niet meer bestaande straat waarin het hotel de Korenbloem gelegen was, verdwenen in 1886 bij de bouw van de schouwburg en de herschikking van het ‘theaterkwartier’, zie DG. 1791, p. 103, n. 9.

(4 januarij 1793)

- fol. 8 - Op den 4 januarij in den morgen met het aenkomen van den post uijt [...], was ider alhier in Brugge als door eenen blixemslag getroffen op [...]ooren van de onaengenaeme tijdingen dat aldaer in de stadt Gend naer d'afkondinge van het decreet van de Nationeele Conventie van Parijs van den 15 en 17 november 1792, siet de gasette van dan etc., alle de mans- en vrouwecloosters en abdijen en zelfs de kercken der beggijnhoven toegesloten zijn door commissarissen aldaer uijt Parijs aengekomen en dat er van alle de meubele en immuebele goederen eenen inventaris gemakt wordt⁽¹⁷⁾. Nu is men alhier in 't grootste verlangen welken uitslag die gewichtige gebuertenis zal teweegbrengen en of alle de cloosters, abdijen en conventen hier ook binnen Brugge zullen gesloten worden.

Heden verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.4’, welke versaemeling N. kan gesien worden.

(17) Van Walleghem alludeert hier blijkbaar op het decreet van de Franse Nationale Conventie van 15 december 1792, op basis waarvan alle kerkelijke bezittingen door de burgerlijke overheid moesten geïnventariseerd worden, zie VANDEN BERGHE, o.c., I, p. 366, en 367-368.

(6 januarij 1793)

Op den 6 januarij verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.5’, versaemeling sub N. te zien, en uijt welke men siet dat den 3 deser tot Gend alle de cloosters gesloten zijn van welke men tot nog toe geene voordere

[p. 11]

tijdinge met sekerheijd ontfangen heeft. Om 9 uren van desen morgen is bij hallegebode, trommelinge en affixie, niettegenstaende den sondag en het feest der H. Drijkoningen, eene proclamatie bij orders der municipaliteijt aen het volk van Brugge afgekondigt, behelsende⁽¹⁸⁾: - fol. 9 - dat alle degone die hun op morgen in het Vrije willen aenbieden van 9 tot 11 uren voor de commessie van oorloog tot levering van hoogblouw, hooggroen en zwart laeken, knopen, hoeden, cousen, schoenen, wit en grouw linwaet, matrassen en verscheijde andere artikelen noodig tot forniture van de te lichten troupen voor de provencie van Vlaenderen, zullen tot die leveringen geadmitteert worden, mits opgevende de minste prijsen ende staelen van de goederen die ider in 't besonder zal konnen leveren. Verders dat alle degone voorsien zijnde van schietgeweeren versogt worden dezelve aldaer over te brengen voor ider van welke contant een croonstuk zal gegeven worden en voor de te overbrengen sabels en cibernen⁽¹⁹⁾ zal gegeven worden, volgens der zelve te schatten weerde. Ontrent den avond van desen naermiddag zijn binnen Brugge van Doornijk aengekomen ontrent 900 mannen Fransche troupen in blouwe monture die in de casernen op de Lange Reije⁽²⁰⁾ zijn geinkwartiert geworden, en zoo men zegt door nog meer andere zullen gevolgt worden.

(18) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1786-1793, f. 267v.-268r.

(19) ‘Ciberne’: van het Frans giberne, patroontas.

(20) Waarschijnlijk in het gewezen klooster Sarepta, zie MV. 1791, p. 55, f. 117, p. 81, n. 153.

(7 januarij 1793)

Op den 7 januarij verneemt men uijt Gend dat de cloosters aldaer geopent zijn, dog dat dezelve door de Fransche troupen bewaert worden, en dat geene van die cloosters mogen uitgaen zonder van eenige mannen troupen verselt te zijn. Heden ontrent den avond is binnen Brugge aengekomen eenen Franschen generael⁽²¹⁾, die zijn verblijf in het bisschopplijk [paleis] zal houden en uijt welken men hetzelve als in Gend niet zonder hertzeer insonderheden verwagt. Ook is heden alhier in Brugge aengekomen den borger Galiard⁽²²⁾ nu aen de Fransche legionen die wegens de revolutie tot nog toe als vlugling geweest heeft. (II gaset van 7 januarij, etc.).

(21) Het betreft hier Charles de (la Mothe) Flers. Hij was een adellijk officier die om ideologische redenen het kamp van de revolutionairen had gekozen. In 1791 had Dumouriez hem maréchal de camp benoemd en hij had zich onderscheiden in de campagnes tegen Oostenrijk. Na een kort commando over het leger van de Pyreneeën werd hij door de terreur gevat en als verdacht oud-edelman op 22 juli 1794 te Parijs geguillotineerd. (E. CRUYPLANTS, Dumouriez dans les ci-devant Pays-Bas autrichiens, Brussel, 1912 dl. II, p. 720).

(22) Betreft bakker Joannes Gailliard, zie MV. 1787, p. 180, n. 139, MV. 1789, p. 163, n. 324, MV. 1790, p. 197, n. 327 en MV. 1791, p. 67, f. 145.

(9 januarij 1793)

- fol. 10 - Op den 9 januarij verscheen in 't licht liedeken stemme: ‘Je ne suis qu'une berger’. Ook een bericht van de representanten van de stadt Kortrijk beginnende: ‘Weerde medeborgers ter voldoeninge etc.’, beijde sub N. te zien, en uijt welke laeste stuk men siet dat den invloet die de Fransche in de Belgissche regeering⁽²³⁾ nemen, aldaer niet zeer wel aensien wordt. Ondertusschen dunkt men uijt de stilte die er alhier nu in Brugge heerscht het decreet van den 15 december nog zoo haest niet zal afgekondigt worden⁽²⁴⁾. Bij orders van de municipaliteijt zijn heden bij hallegebode en trommelinge aen 't volk twee proclamatien gedaen, behelsende d'eerste op 't rapport gedaen door 't committe van finance dat het tappersregt op de bieren ten voordeele van 't gemeente van nu af zal komen te cesseeren⁽²⁵⁾, de tweede behelst dat de municipaleijt ondervint dat er nog zulkdaenige kwalijkpeijsende gevonden worden die bestaen van de troupen van den depot van Brugge af te koopen de noodige krijgstuijgen als geweiren, cibernen, saebels, etc., waerom door dese eenider verwittigt wordt, dat de afkoopers van diere als stoorders van 't algemeen welvaeren ende als medepligtige in de begaene dieften zullen vervolgt en gestraft worden⁽²⁶⁾.

(23) Over het algemeen noemt Van Walleghem zijn land het ‘Nederlandt’. Hij had dus normaal ‘Nederlandsche’ regering moeten schrijven. Het gebruik van ‘Belgische’ gebeurt onder invloed van het Frans. Onze landen werden in het Frans ook wel les Pays-Bas genoemd. Er bestaat evenwel geen adjectief van Pays-Bas. Daarom werd in het Frans het van het Latijn afgeleide Belgique of Belge gebruikt. Vanaf het eind van de 18de eeuw vonden dan ook geleidelijk aan in het Nederlands de woorden Belgisch en Belg ingang. Zie ook J. SMEYERS, Achttiende-eeuwse benamingen voor taal, volk en land in Zuidnederlandse bronnen, in: Handelingen van de Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, XLI (1987), p. 181-193 en J. HUYGHEBAERT, Patriottische plechtigheid in Oostrozebeke 1790, in: Biekorf, LXXXIX (1989), p. 154-155.

(24) Zie noot 17.

(25) Betreft een belasting op het bier dat in de stad gebrouwen en er getapt werd, zie SAB., reeks 120: Hallegeboden, 1786-1793, f. 267v.

(26) Zie ibid., f. 269r.

(10 januarij 1793)

Op den 10 januarij verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.6’, versaemeling N. te zien. Heden is de hooftwagt van de volontaire Nationale Gardes van Brugge vertrokken op den Burg onder d'Heijlig Bloetcapelle⁽²⁷⁾ die nu reets 200 mannen sterk zijn en in dese wagt, nu alles daertoe met groote kost bereijt gemakt zijnde, op heden daer eerst hunne wagt geformeert hebben en op stadts veijligheijd zullen waeken. Nu siet men ook in blouw en groen monture reets menige van geingaseerde troupen voor de provencie van Vlaenderen die in de caserne der Poermolen⁽²⁸⁾ geinkwartiert zijn en reets met

(27) Zie supra, fol. 2. Vertrokken betekent hier: zijn intrek genomen. Ook vroeger werd het portaal van de H. Bloedkapel als onderkomen voor wachtposten gebruikt, zie MV. 1791, p. 8, f. 2, p. 72, n. 5 en MV. 1790, p. 94, f. 415.

(28) In de Vuldersstraat, zie MV. 1791, p. 74, n. 27 en MV. 1790, p. 166, n. 126. L. BOLS, De poermolen bij de Kazernevest, in: Brugge die Scone, jg. 8, 1987, nr. 4, p. 14, toont evenwel aan dat deze benaming geen verband houdt met een huis dat een gelijkaardige naam droeg, maar met een echte ‘poer’- of kruitmolen die op de Kazernevest tegenover de Vuldersstraat op het einde van de 17de eeuw en in de 18de eeuw stond.

[p. 12]

degene die nog niet gemontteert maer in hunne gewone kleederen zijn ontrent 300 mannen in Brugge sterk zijn. (III gaset van 10 januarij, etc.).

(12 januarij 1793)

- fol. 11 - Op den 12 januarij verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.7’, versaemeling N. te zien, uijt welke men siet de geesdrijverije welke in Brussel is heerschende, nopende het bekent Fransch decreet van den 15 en 17 december 1792, welke men nu voor seker weet noijt in Brabant te zullen aengenomen worden en dat die manaftige volkeren hunne constitutien en zoo geestelijcke als weijreltlijcke preveligien met de vergietinge van hun bloedt zullen blijven vooren staen. Men weet ondertusschen dat in alle de steden van Brabant en veele in Vlaenderen de grootste wanorders heersschen uijt welke men alderschrikelijkste maeren te verwagten heeft. Men weet voorseker dat het hospitael militaire der Fransche tot Antwerpen afgebrant is en twee daegen gebrant heeft. Men zegt hetzelve in brant gestookt te zijn en dat er 20 zieken onder de puijnhoven begraven zijn. Onder meer andere ongeluckige tijdingen die men uijt Brabant ontfangt, weet men ook dat er tot Antwerpen eenen officier der Fransche door vergif omgebragt is. Ondertusschen is de clique der kwalijkpeijsende zoo onder geestelijk als weijrelijk nog altijdt even groot, siet hier van een ongeluckkig voorbeelt van een monink uijt Gend op 't eijnde van 't zelve Nieuwsblad aengemelt. Alle welke voorspelt wat al rampen en ongelukken men in onse nog bloeijende Nederlanden te verwagten heeft die niet dan een volkomen ondergang voorspellende zijn.

(13 januarij 1793)

- fol. 12 - Op den 13 januarij wiert aen alle zilversmeden winkeliers en andere persoonen dies aengaende binnen de stadt Brugge ter hand gestelt eene lijste van gestolen goederen met braeke tot Middelburg in Zeeland in den nagt tusschen den 7 en 8 januarij 1793 welke van groote weerdije is, zoo breeder uijt dezelve lijste in de versaemeling N. sub N. kan gesien worden⁽²⁹⁾. Tot heden in den naermiddag hadde alles binnen de stadt Brugge tamelijk stil geweest wanneer een truerspel geopent wiert dat mogelijks, dat den hemel behoeden mag, het heele Neerland in bloet zal doen swemmen en onheijlen zonder voorbeelt veroorsaeken zal. Om 12 uren waeren alle de representanten ten bijwesen van een overgroote menigte volk op de collegiekamer vergaedert wanneer voor dezelve representanten verscheen den borger generael alhier in besetting en in 't bischdom gelogeert zijnde. Den zelven stelde voor d'orders hem toegesonden uijt de Nationeele Conventie van Parijs tot d'afkonding van de bekende decreten van de 15, 17 en 22 december lestleden. Naerdat den borger generael hier van zijnen heelen voorstel gedaen hadde, stelde hij naer debat van meer dan eene ure aen de vergaedering voor, dat die voor de Fransche constitutie genegen waeren zouden blijven sitten en dat alle die tegens die afkondinge contrarie waeren zouden opstaen. Zulks nauwelijks uijtgesproken zijnde stonden alle de representanten en supplianten op behalvens twee te weten Breijdel⁽³⁰⁾ en Muelaere⁽³¹⁾ die de uijtvoeringe der zelve begeerden, alle het vergaedert volk schreeuwde: ‘bas, bas, wij willen onse religie en constitutie behouden’ en de twee tegenstreevers wierden uitgejouwt en moesten om aen den haet van 't volk niet onderhevig te zijn seffens vertrekken. Middelertijdt was den borger generael - fol. 13 - niet zonder schaemte en in een groote rasernij van 't collegie afgekomen, wanneer hij een batalion Fransche troupen gelijk ook de volontaire van Brugge op den Burg in slagorder staende, zig vertrok in 't bisschoppelijk paleijs en in den balcon van 't Proossche verschenen zijnde, deed hij de decreten vermelt aen 't volk afkondigen, die door niemant dan door de troupen en eenige quaedwillige toegejuegt wierden. De pligtigheijd volbragt zijnde, vertrokken hun een gedeelte der troupen op de Mart onder den boom van vrijheijd wanneer andermael, dog zonder toejeuging de decreten aen 't volk, afgekondigt

(29) Zie SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 36, nr. 169.

(30) Betreft Frans Breijdel, vleeshouwer, aktief lid van de Jacobijnse Club, zie MV. 1792, p. 181, n. 96.

(31) Vermoedelijk betreft het hier F. de Meulenaere, koopman, ook lid van de Jacobijnse Club, zie MV. 1790, p. 186, n. 239.

[p. 13]

wierden. Hiermede vertrokken de troupen en zonder, dan groote troppelingen des volks iets ander merksweerdig voor te vallen is den nagt gerust doorgeloopen schoon men voor onheijlen bevreest was.

(14 januarij 1793)

Op den 14 januarij om 11 uren 's morgens tusschen een hevig regenende weder vermengt met sneeuw stont andermael op den Burg een detachement Fransche troupen met hun vaendel in slagorder gelijk ook onse volontaire met een nieuw vaendel en vier stukken canon in slagorder stonden, wanneer den borger generael te peert met eenige andere Fransche van den etat major ook te peert in 't midden van zijne troupen verscheen en andermael de vermelde decreten pligtig deed afkondigen, waerschijnelijk denkende zulks op gisteren met geene pligtigheijd genoeg gedaen te zijn. Zulks wiert andermael toegejeugt door de troupen alleen, maer door weijnige borgers en de vier stukken canon wierden verscheijde mael - fol. 14 - gelosbrant. Seffens waeren de representanten als souvereijn van 't volk vergaedert en eer het 12 uren was wiert er een protest van 't stadtshuijs afgekondigt, bekragtigt door de municipaliteijt die alle het verrichte van den generael als voor nul en onwettig verklaerden en overzulks van niemant te moeten geëerbiedigt worden welke door het menig vergaedert volk door het gejeug van ‘bravo, bravo’, toegejugt wiert eenider hierdoor betoonende met wat afschrik den ondergang van religie en staet tegemoet gesien wiert voor welke meest alle het volk bereijt is den laesten drueppel bloet te vergieten. Niettegenstaende het gedaen protest van de representanten des volks ging men in den naermiddag voort met de decreten op alle hoeken der straeten af te kondigen en met de militaire orders van daerover desen avond de heele stadt te illumineeren. Men ging reets zoo verre van meest naer alle dese cloosters en abdijen om door een militaire order hierover de klokken te doen luijden dog tot nog toe heeft men geen begin durven maeken van eenige kerken of cloosters te sluijten, waerschijnelijk uijt vrees dat waert dat er eens alarm geklipt wiert, seffens duijsenden welpeijsende zoo buijten als binnen de stadt zouden op de been zijn die de Franschen die alles willen onder den voet brengen tot den lesten man zouden konnen vernielen, van welke schrikkelijkheden ons Godt behoeden mag, want men dan als in Parijs gebleken een alderongeluckigste bloetbad zoude zien. Men saeg den heele naermiddag de Mart en Burg vol menschen die alle de bewegingen der Fransche naspueren. Om - fol. 15 - vijf uren wiert de verderffelijcke en haetelijcke vergaederinge der Club gehouden, in welke wederom aen 't gepuepel veel verwaende beloften gedaen wierden en de goddeloose insichten der Fransche natie toegejugt wierden die niet dan den ondergang voorspellen van de heele religie en staet. De illuminatie die de Fransche uijtgeropen hadden wierd ook toegejeugt, van welk het gevolg was dat dese avond menige van dese clicque, verselt door eenige compagnien Fransche troupen van den 7 uren van desen avond van huijs tot huijs gingen klinken en ider met gewelt deden hunne huijsen illumineeren, zelfs die niet seffens opendeden de glaese vensters en dueren insloegen en van minst tot meest ider met gewelt deden licht ontsteken, het welk overzulks door 't gewelt gedaen wiert naerdat verscheijde beschaedigt en groote alteratien aengedaen waeren. Om 9 uren deden de Fransche ook tot 10 uren met gewelt het carilion spelen en geduerende den nagt pleegden zij veele baldadigheden, zijnde dese dus de vrijheijd en gelijkheijd die [zij] ons tot ons ongeluk overgebragt hebben.

(15 januarij 1793)

Op den 15 januarij saeg men alom aengeplakt eenen hoop Fransche decreten en ordonantien ende protesten van onse representanten en municipaliteijt daertegens als aengemelt contrarie zijnde, zoodat men nu ongeluckig leeft en niet weet aen welke men zig moet gedraegen. Om 11 uren is van 't stadthuijs afgekondigt en bij trommelinge aen 't volk bekent gemakt eene proclamatie

[p. 14]

supprimeerende eenige rechten, welke proclamatie versaemelinge N. kan gesien worden, en hoeveel de stadt daerdoor jaerelijks verliest⁽³²⁾. Voorts is den dag en nagt gerust doorgeloopen zonder dat er eenige buijtengewone ruststooringen voorgevallen zijn. (IV gaset van den 15 januarij, etc.).

(32) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1786-1793, f. 269v.-271v.

(17 januarij 1793)

- fol. 16 - Op den 17 januarij verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.8’, ook: ‘Saemenspraeke tusschen eenen boer en een greffier’ en: ‘Toeschrift van de provisioneele representan[ten] van het vrij volk der stad Loven aen de Nationeele Conventie van Vranrijk’⁽³³⁾. Siet nu uijt dese stukken, versaemeling sub N. te zien, hoe degone der Club door alle soorten van verbloemingen het volk ophitsen en tot de ongeluckige Fransche regeerring aenmoedigen en uijt het laeste stuk met wat drofheijd en hertzeer zulks in Brabant en alom in Vlaender aensien wordt. Ondertusschen beleven wij nu zeer ongeluckige daegen en alles kondigt eene vernietinge van alle geestelijcke en borgerrechten aen. Geduerende desen avond is binnen Brugge eenen commissaris uijt de Nationeele Conventie van Parijs aengekomen⁽³⁴⁾, die zijnen intrek in d'abdije van den Duijne genomen heeft en op wiens bevel eerstdaegs zooals nu in Westvlaender⁽³⁵⁾ plaetse heeft, alle de cloosters, abdijen en capellen zullen gesloten worden. (V gaset van 17 januarij, etc.).

(33) Zie SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 38, nr. 72.

(34) George Sibuet had zijn standplaats te Brugge. Het was een jonge jurist, redacteur van ‘L'ami des lois’ die als verwoed aanhanger van de revolutionaire idealen te Brugge al te veel revolutionaire ijver aan de dag legde. De leider van de Brugse Jacobijnen J.A. Gaesbeke legde klacht tegen hem neer omwille van schending van het briefgeheim. (S. TASSIER, Histoire de la Belgique sous l'occupation française en 1792 et 1793, Brussel, 1934, p. 330-331 en VANDEN BERGHE, Jacobijnen, passim). Zie ook noot 68.

(35) West-Vlaenderen bestond uit de kasselrijen en steden Ieper, Veurne en Waasten, de stad en de roede van Menen, Lo, Poperinge, Diksmuide, Wervik en Komen (zie ook MV. 1791, p. 73, n. 15).

(18 januarij 1793)

Op den 18 januarij wierden op bevel van den generael Fleers⁽³⁶⁾ andermael alle de Fransche edicten aengeplakt, ook een verderffelijk protest tegens de representanten van Brugge beginnende met de woorden: ‘De borgers van Brugge, etc.’ sub N. te zien⁽³⁷⁾. Tusschen 12 en 1 uren zijn er uijt Westvlaenderen binnen Brugge aengekomen 600 mannen Fransche troupen in blouw monture omset met root met schoon krijgsmusik, vliegende vaendels en eenige canons welke in de casernen geinkwartiert zijn. Morgen zegt men zullen er nog andere troupen aenkomen die zoo de spraeke algemeen is wederom in d'huijsen der borgers zullen beleijt worden.

(36) Zie noot 21.

(37) Zie SBB., Van Huerne, 1793 I, nr. 11.

(19 januarij 1793)

- fol. 17 - Op den 19 januarij verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.9’ ook ‘Projet van provisioneele organisatie van den generaele administratie, etc.’, welke versaemeling sub N. konnen gesien worden. Ontrent den noen wiert het truertonneel geopend waeraen dat men met reden vreest dat de stadt van Brugge zal gaen blootgestelt worden. Wegens d'aenkomst langs de Smedepoorte uijt Vranrijk van verscheijde batalions Fransche troupen die daegelijks zoo men zegt zullen aenkomen tot den 26 deser tot het getal van 15000 mannen. Seffens is er een begin gemakt van alle de ingesetene deser stadt, behalvens de dischgenoten⁽³⁸⁾, met twee mannen te beleggen⁽³⁹⁾; wordende begonst met het sesdendeel geteekent A., welke vervolgens op de 6 sesdendeelen tot de letter F. daegelijks zou vervolgt worden. Niettegenstaende men als nu door desen overlast uijt het gelaet van eenider het truergemoed van ider kan afmeten is elk op heden wat verlicht geworden op eene aengekomen maere uijt Parijs dat het bekent decreet van den 15, 17 en 22 december in opschortinge gehouden wordt, dat de provencien hunne constitutien zullen behouden en dat er geen cloosters of gemeenten zullen afgeschaft worden, met ongedult verwagt men de tijding hoedaenig zulks nu zal geformeert worden.

(38) ‘Dischgenoten’ zijn de door de parochiaal georganiseerde publieke armenzorg ondersteunde armen.

(39) ‘Beleggen’ wordt gebruikt in de betekenis van inkwartieren.

(20 en 21 januarij 1793)

Op den 20 en 21 januarij was d'aenkomst der Fransche troupen in verscheijde stonden, hoe langer hoe meerder met menige bagasewaegens en krijgstuig die ten meerderen deele in de cloosters gelijk ook veele manschap geplaest worden. Nu zijn er reets drij sesdendeelen der stadt beleijt en alle de casernen zijn vol. De sleutels van alle leegstaende huijsen zijn heden ook naer de municipaliteijt moeten overgebragt worden. (VI gaset van den 21 januarij, etc.).

[p. 15]

(22 januarij 1793)

- fol. 18 - Op den 22 januarij om 12 uren is van 't stadthuijs afgekondigt en geaffixeert eene proclamatie⁽⁴⁰⁾ bij orders van de municipaliteijt behelsende dat alle degone eenige stoven te leveren hebben ten behoeve der Fransche troupen versogt worden die op morgen te brengen in het stadthuijs waer hun naer examinatie van eenen experten door de municipaliteijt de weerde contant zal betaelt worden om dus zoo veel mogelijk den geringen borger van het logement der Fransche troupen te konnen ontlasten; behelsende de proclamatie verders dat degone nog voorsien zijn van matrassen hun door het magistraet gegeven op de aenkomst der laest aengekomen Fransche troupen etrangère⁽⁴¹⁾, en die dezelve tot nog toe niet hebben overgebragt, dezelve seffens te bewegen op den aula van de gewesen jesuiten⁽⁴²⁾, op pene dat degone hierin in gebreke blijvende arbitrarelijk zullen gestraft en vervolgt worden. Nu wordt al dat wolle en sargen is door de gecommitteerde voor de stadt opgekogt en met zoo veel vlijt mogelijk zijnde worden de matrassen verveerdigt, gelijk ook de heele Halle bereijt gemakt wordt tot het logement der troupen, alle de kraemen ten dien eijnde van de foire die daer doorgaens het heel jaer door staen, afgebroken wordende.

Heden zijn er wederom verscheijde batalions Fransche troupen toegekomen, dog in zoo geen groote menigte als gister en eergister, dog op morgen zegt men eene groote menigte te zullen toekomen.

Desen morgen is er een batalion Fransche troupen naer 't Haesegras⁽⁴³⁾ vertrokken en de rensen langs Holant zullen eerstdaegs door eene menigte troupen van alle zijden beleijt worden.

(40) Zie SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 37, nr. 5.

(41) Bedoeld zijn de buitenlandse vrijwilligerskorpsen die met de Fransen meevochten. Te Brugge was reeds een Hollands vrijwilligerskorps gelegerd geweest. (MV. 1791-1792, p. 181, n. 104).

(42) Zie MV. 1791-1792, p. 183, n. 127.

(43) Over het fort Hazegras te Knokke zie M. COORNAERT, Knokke en het Zwin. De Geschiedenis, de topografie en de toponimie van Knokke met een studie over de Zwindelta, I, Knokke-Heist, 1974, p. 275-277.

(23 januarij 1793)

- fol. 19 - Op den 23 januarij verscheen in 't licht: ‘Vaderlands Nieuwsblad N.10’, ook: ‘Copije van den brief geschreven aen de provisioneele representanten van Vlaenderen door hunne gedeputeerde tot Parijs’, versaemeling sub N. te zien⁽⁴⁴⁾. Door dit egt stuk wordt men eenigsints gerust gestelt van onse constitutien te blijven behouden en dat het decreet van den 15 december in opschortinge zal gehouden worden. Ondertusschen is d'aenkomst der Fransche troupen binnen Brugge nog gedeurig aenhoudende. Tegens den noen zijn aengekomen een batalion ruterije, schoon gemonteert en met schoone peerden, verselt door eenige bagasewaegens. In den naermiddag zijn er toegekomen eenige verdeelingen voetgangers die nog geduerig bij de borgers geplaest worden. Nu ziet men het daegelijks langs de straeten van troupen krielen⁽⁴⁵⁾, alle soorten van gelt en assignaten circuleeren, menige herbergen en coffijhuijsen trekken hunne toogbordels⁽⁴⁶⁾ in om de overgroote disorders die aldaer gedeurig voorvallen. Alle eetwaren worden overdur gelijk ook alle brandstoffen, in de heele stad zijn er geen vuurstoven te bekomen en nu beginnen de Fransche en patriotische gesinde eerst te zien aen wat al rampen de schoonste provencien van Europa blootgestelt zijn, die nu eerst van alle zijden de ongeluckige voorvallen van oorloog beginnen te zien en aen wat al rampen men blootgestelt is.

(44) Zie SAB., reeksnr. 122: Plakkaten, 2de reeks, reg. 38, nr 79 en ibid., Proclamations Républicaines, nr. 6.

(45) ‘Krielen’: krioelen, zich in grote menigte door elkaar bewegen, wemelen.

(46) ‘Tooghbordels’: samengesteld woord van toog en bordel, d.i. toonplank aan een venster waarop waren uitgestald werden (L.-L. DE BO, Westvlaamsch idioticon, Brugge, 1873,,p. 169 en 1167).

(24 januarij 1793)

- fol. 20 - Op den 24 januarij was elk in den morgen zeer verschrikt op ontfangen en hooren van onaengenaeme tijdingen gister naermiddag en geduerende den nagt door de Fransche troupen veroorsakt. In 't convent der eerw. paters Carmeliten⁽⁴⁷⁾, waer een grooten nomber troupen licht, is bij onvoorsigtigheijd der zelve het vuur gerakt in meer als 3000 cardoucen die men besig was met maeken, waerdoor het heele pavement der voute van de kamer en glaese vensters in stukken is gesprongen en verscheijde van de troupen zeer gewont zijn geworden. In 't verwesen clooster van de Apostolinnen op de Ganseplaetse⁽⁴⁸⁾ is er 's avons ontrent 10 uren een hevig gevegt ontstaen tusschen de gewerfde troupen deser provencie en de Fransche aldaer zijnde, waerdoor door eenen Franschman met eene fusikschoot is doodtgeschoten

(47) Op de hoek van de Potterierei en Carmersstraat.

(48) Zie MV. 1791-1792, p. 183, n. 131.

[p. 16]

eenen onser troupen, zijnde den soon uijt eene herberge bij den Augustinen⁽⁴⁹⁾, desen welken seffens is vastgenomen en in het prison beweegt is. D'ongelucken zouden daer nog meerder geweest hebben waert dat de beijde partijen van cardoucen hadden voorsien geweest en den obstant niet was belet geworden door eene menigte borgers die aldaer op 't hooren der fusikschooten waeren toegekomen.

In 't clooster van Spremalie⁽⁵⁰⁾ heeft ontrent dezelve ure eene andere ongeluckige tragedie plaetse gehadt: een compagnie gewapende Fransche aldaer gebelt hebbende heeft de poortierige de duere een weijnig geopent, en siende dat het Fransche gewaepende waeren heeft zij - fol. 21 - de deure in den keten geslaegen en is seffens weggelopen, wanaer de gewaepende de duere met gewelt hebben geopent en het convent zijn binnengelopen roepende dat sij moesten bij de nonnen slaepen. Hierop was het heele clooster in disorder en alle de relieguesen vlugteden naer den thoren en klipten alarm. Hierop kwam het heele gebuert toegelopen en liepen om eene sterke wagt naer d'abdije van den Duijnen, die toegekomen zijnde veele van d'overweldigers gevlugt waeren en eenige bij den kop gevat wierden, naerdat sij aldaer veel drank gedronken, baldaedigheden gepleegt en zelfs dieften van serveetten en linwaeten gedaen hadden die tot meerder prueve heden morgen in eenige herbergen te verkoopen gedraegen zijn, opgehouden geworden. Uijt alle dies zal het lief naegeslagt en den onpartidigen leser voor de laetere tijden door dese en menige andere baldaedigheden die er alom voorvallen - te lang om te melden - genoegsaem konnen sien aen wat al ongeluckige rampen de geluckigste provencien van Europa blootgestelt zijn en wat al andere ongelucken wegens kerk en staet wij door dees ongeluckige tijden wij nu nog voorder te verwagten hebben, terwijl er d'aenkomst der troupen nog altijdt continueert en er heden wederom eenige batalions binnengekomen zijn, die geduerig volgens rang der wijken bij de borgers belijt worden. (VII gaset van 24 januarij, etc.).

(49) Het betreft ene Amandus van de Walle, luidens zijn overlijdensakte op 22-jarige leeftijd op 23 januari 1793 om halftwaalf gedood door een ‘bombarda bellica’ (SAB., Doop-, trouw- en begraafboeken van de stad Brugge, nr. 69: Algemeen overlijdensregister, O.-L.-V.-parochie, 3de portie, s.d.).

(50) Op deze gebeurtenissen in Spermalie (Snaggaardstraat) werd al gealludeerd door N. GEIRNAERT en L. VANDAMME, 600 jaar abdij. De historische wortels van Spermalie in Brugge, in: Tentoonstellingscatalogus 800 jaar Spermalie, Brugge, 1986, p. 61, waar het gebeurde verkeerdelijk in het voorjaar van 1793 is gesitueerd.

(25 januarij 1793)

- fol. 22 - Op den 25 januarij verscheen in 't licht: ‘Vaderlands Nieuwsblad N.11’, uijt welke met alle omstandigheden men siet tot hoe verre de verwaentheijd van het woest Vranrijk gekomen is en hoe aldaer op den 21 deser den aldercristelijksten koning Louis XVI als door buelshanden vermoort is. Hierop verscheijde bemerckingen te maeken, etc.

Heden morgen is d'herberge den Engel bij het Vleeschhuijs, gesloten geworden zoo men zegt voor een jaer en ses weken ter oorsaek aldaer eenen Franschen officier gedoodt is⁽⁵¹⁾. D'herberg voor en d'andere naer gelijk ook de coffehuijsen sluijten van zelfs hunne dueren om te voorkomen de baldaedigheden die er door d'ongebonden Fransche troupen begaen worden, terwijl verscheijde naer hun drank te hebben gedronken wegloopen zonder te betaelen en door andere in de zelve ongehoorde baldaedigheden gepleegt worden.

Om 1 uren van desen naermiddag zijn er 900 mannen Fransche troupen aengekomen en in den avond nog 500 andere, zijnde ook om 2 uren van desen naermiddag uijt dese stadt naer Mechelen vertrokken een batalion ruterije om in het Fransche leger aldaer versterkt te worden. Van de troupen heden naermiddag aengekomen zijn aen mij toegesonden om te logeren twee mannen het volgende bescheet van de municipaliteijt medebrengende: ‘Mart D21 N^o17 de municipaleijt der stadt Brugge versoekt aen Joseph Van Waeleghem te logeeren 2 hommes, den brenger ofte de brengsters deser⁽⁵²⁾. Actum in kamer den 25 januarij 1793 O.J. Roels’⁽⁵³⁾. Hieruijt siet men tot hoe verre men als nu rond de stadt geadvanceert is volgens de letters A B C D E F om weer de borgers met twee mannen troupen te beleggen.

(51) Ongetwijfeld wordt hier bedoeld de herberg ‘Den Engel’ op de noord-westhoek van het Simon Stevinplein en de Loppemstraat, afgebroken omstreeks 1880. Het Westvleeshuis stond op het huidige Simon Stevinplein. Cfr. K. DE FLOU, Woordenboek der toponymie van Westelijk Vlaanderen, Vlaamsch Artesië, het Land van den Hoek, de graafschappen Guines en Boulogne en een gedeelte van het graafschap Ponthieu, dl. 3, Brugge, 1923, kol. 1059; C. VERSCHELDE, Etude sur les noms des rues et des maisons de la ville de Bruges, in: ASEB., XXVII (1875), p. 402. Zie ook DG. 1791,p. 103, n. 4.

(52) Over de woning van Van Walleghem zie de biografische nota's bij MV. 1787, p. 15 en MV. 1790, p. 90, f. 405.

(53) O. Roels, advokaat, was in 1792 schepen en secretaris. In 1793 werd hij als vervangende commissaris aangesteld; was ook substituut van de wijkmeesters, zie VANDEN BERGHE, o.c., II, p. 72.

[p. 17]

(26 januarij 1793)

- fol. 23 - Op den 26 januarij was elk andermael in de grootste verslaegentheijd gedompelt op aengeplakt te zien eene ordonantie van Vranrijk nopende het overbrengen der gestelijcke en andere goederen⁽⁵⁴⁾. Ziet het zelve versaemeling sub N. beginnende met de woorden: ‘Liberté Egalité. In den naem der Fransche republik’, onderteekent Sta. Men is hierover zoo veel te meer verwondert omdat men meijnde tot nog toe dat het bekent Fransch decreet dat het heele land in beroerte brengt in opschortinge ging gehouden worden.

Heden is een Franschen dragonder als dul te peerde rijdende in de St.-Jacobsstraet van zijn peert gevallen en door de val eenige uren daernaer overleden. Ontrent den noen is er nog een batalion van ontrent 200 mannen Fransche canoniers aengekomen. Zijnde verders den dag wegens den martdag, uijt welke men troubels door de menigte troupen verwagt hadde, gerust afgelopen. Bij orders van de municipaliteijt is er om 12 uren van 't stadthuijs afgekondigt en aen het volk bij affixie en trommelinge bekent gemakt⁽⁵⁵⁾ dat om te voorkomen alle ongemakken der Fransche troupen die er zouden konnen ontstaen uijt de verscheijdentheijd der taelen, eenider versogt wordt langs de schilwagthuijsen passerende in den avond in 't midden of langs den anderen kant der straete te gaen en de schilwagten roepende: ‘qui vive’ te antwoorden: ‘borger’ of ‘citoijen’, en verder de schilwagten niet te insulteren of eenige smaed aen te doen op pene van rigorueselijk behandelt te worden en dat sij aen hun zelven zullen te wijten hebben de gevolgen die er zouden konnen uijt resulteeren. Wordende ook eenider verders gewaerschouwt van aen de Fransche troupen geen gelt te avanceren of leeningen te doen mits hun het zelve door niemant zal vergoet ofte gerustitueert worden.

(54) Zie SBB., Van Huerne, 1793 I, nr. 59.

(55) Zie ibid., 1793 I, nr. 60.

(27 januarij 1793)

- fol. 24 - Op den 27 januarij was men 's morgens in de grootste ontslaegentheijd gedompelt op het gemeen gespreek dat desen avond alle de kercken der stadt gingen gesloten worden, welke nogtans van geene uijtwerkinge was en men nu voor vast verneemt dat er binnen de bepaelde agt daegen inventaris van alle de goederen aen den geestelijcken staet toebehoorende moet overgegeven worden, faute van welcke dat alles zal gesloten worden.

Heden saeg men, mits den sondag, welke religie menige van de Fransche alhier in besettinge zijnde besitten, en wat al aenstooten onse geheijligde religie te verwagten heeft. In verscheijde kercken saeg men door menige deser troupen geene de minste eerbiedigheijd plegen en de zelve als zwijns rond de kerken loopen alom den godtsdienst stoorende hoewel er nogtans eenige onder de menigte religie betoonden en godtvrugtig misse hoorden en den godtsdienst bijwoonden. Want alle de menigte aengekomen troupen, welkers aenkomst sedert gister gecesseert is, meest alle volontaire zijn bestaende boven de 6000 mannen veele boeren en borgerskinderen zijnde, veele zeer jong en niet gedresseert in de waepens, en om de grensen te bewaeren voor de gewaende vrijheijd en gelijkheijd van 3 à 400 uren verre geprest en tot alhier mogelijks ten slagoffer gebragt zijn. Onder verscheijde baldaedigheden door dese alhier heden in de kerken gepleegt zal ik tot exempel van ander alleen een staljen ophaelen. In den morgen - fol. 25 - wiert in de collegiale kerke⁽⁵⁶⁾ geduerende de diensten door eenen moetwilligen eene pistoolschuete geschoten welke menige persoonen aldaer tegenwoordig zijnde zeer verschrikte en uijt de kercke deed loopen. In den naermiddag ses van de zelve moetwillige aldaer in de zelve kercke tegenwoordig zijnde begonden zoodaenig onder elkander in de zelve kerkce met hunne sabels te vegten dat er verscheijde gewont wierden. Het volk daer tegenwoordig om het sermoen te hooren, gelijk de pater capucijn daer toe bereijt, vlugte dan alle uijt de kercke zoo dat er geen sermoen gedaen wiert en maer naerdat alles gestilt en er wagt toegekomen was laet in den avond het lof gedaen wiert. Dit is de religie, vrijheijd en gelijcheijd die ons door de baldaedige Fransche troupen toegebragt wordt.

(56) Bedoeld is de O.-L.-V.-kerk.

[p. 18]

Op den 28 januarij om 9 uren 's morgens kwaemen op de Mart met trommel en vliegende vaendels ontrent 700 mannen Fransche troupen welke in slagorder gestelt zijnde vertrokken naer 't clooster der gewesen Chartruesen in de Langestraet waer tevooren de kinderen der K. en K. Krijgsschool geweest heeft⁽⁵⁷⁾ en die nu ten koste van de stadt tot een carserne met de noodige slaeping bereijt gemakt is. Tusschen 1 en 2 uren gebuerde eene beklaegelijcke badinage tusschen twee Fransche soldaeten, 't huijs liggende ten huijse van den borger Snel agter St.-Salvators en kerkbaliui der zelve kercke⁽⁵⁸⁾. Dese in den hof onder hun beijde met hunne fusicken badineerende en mogelijks niet wetende dat d'eene derzelve gelaeden was schoot den eenen den anderen op eene jammerlijcke wijse doodt zonder dat aen den zelven eenige hulpe konde toegebragt worden. (VIII van den 28 januarij, etc.).

(57) Zie MV. 1790, p. 25, f. 183 en p. 166, n. 122; MV. 1791-1792, p. 60, f. 128 en p. 82, n. 162.

(58) SAB., Bevolkingsregisters, 1792-1812, C2, nr. 58.

(29 januarij 1793)

- fol. 26 - Op den 29 januarij verscheen in 't licht: ‘Derden brief van den borger Chartreij krijgscommissarisch, aen de representanten van de provencie van Mechelen’, versaemeling sub N. te zien, en uijt welke men siet het gewelt der krijgsmagt dat aldaer gebruijkt is nopende het sluijten der kercken en religieusche huijsen.

Heden morgen verneemt men dat er gister laet in den avond ontrent het gouvernement in d'Hoogstraet⁽⁵⁹⁾ tusschen vier dronke Fransche soldaeten een hevig gevegt is ontstaen, dat er drij zeer gewont zijn geworden en dat den vierden zoo goed als doodt gekapt naer d'hoofdwagt is gedraegen en korts daernae aen zijne wonden gestorven is. Tot voorkoming van dese en menige andere baldaedige voorvallen is er heden van 't stadthuijs bij orders van de municipaliteijt afgekondigt eene proclamatie⁽⁶⁰⁾, behelsende dat het aen geene borgers geoorloft is behalvens degone op wagt zijnde van de volontaire, zig met eenige hoegenaemde wapens langs de straeten te vertoonen, op pene van als stoorders van 't gemeen welvaeren behandelt te worden. Voorders dat aen alle herbergiers, coffehuijsen en alle andere zig geneerende met drank te schenken, verboden wordt naer den 10 uren 's avons aen iemant wie het mag wesen drank te geven, op den boete van 25 guldens voor d'eerste en op pene van de tweede reijse hunne huijsen gesloten te worden. Eene andere proclamatie⁽⁶¹⁾, behelst dat aen de grootbierbrouwers hunne bieren, op de boete van 100 guldens van ider tonne, niet hooger als tot den ouden prijs van L. 1-8: en 1-12 voor d'herbergers mogen uijtleveren, omdat de zelve nu sedert eenige daegen tot groote murmuratie van 't gemeente op hun eijgen chef hadden bestaen te augumenteren tot 4 schellingen par tonne welke in plaets van afslag meerder dierte toebrengende voor 't gemeente was.

(59) Het huis dat ook al ter sprake kwam in DG. 1792, p. 188, maar toen niet werd gelokaliseerd, kan met zekerheid worden geïdentificeerd als het bekende huis ‘De Zeven Torens’, nu nr. 8 in de Hoogstraat, zie SAB., reeksnr. 104: Oorkonden van private aangelegenheden, 2de reeks, nrs. 1212-1214. Betr. het huis zie L. DEVLIEGHER, De huizen te Brugge, Tielt-Amsterdam, 1975², p. 126-129.

(60) Zie SBB., Van Huerne, 1793 I, nr. 67.

(61) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1786-1793, f. 273v.-274r.; SBB., Van Huerne, 1793 I, nr. 68, zie ook MV. 1792, p. 143, f. 91.

(30 januarij 1793)

- fol. 27 - Op den 30 januarij verscheen in 't licht: ‘Vaderlandts Nieuwsblad N.12’, uijt welke men siet alle de omstandigheden die de ongeluckige doodt des konings van Vranrijk verselt hebben. Bij dit Nieuwsblad is ook geannexeert het merkweerdig testament door wijlent zijne aldercristelijkste majesteijt naergelaeten en op 't lesen van welke het versteenste gemoed tot meedogen beweegt wordt wanneer men aenmerkt de moordaedige wijse op welcke den besten der koningen, den eenigsten gesalvene des weijrelt, vermoort en onpligtig ter doodt gebragt is. Ondertusschen vermeemt men dat die moordaedigheijd door heel Vranrijk de grootste wanorders veroorsakt, dat er in verscheijde steden de witte of koningskocarde opgesteken wordt, dat de moordenaers des konings die over zijne doodt gevoijst hebben, den eenen naer den anderen binnen Parijs omgebragt en doorsteken wordt. Desen morgen verneemt men ook dat de representanten van Brugge gister van in den avond tot den 12 uren vergaedert geweest hebben op den gewigtigen voorstel door den borger generael Fleers en aengekomen Fransche commissarissen gedaen tot het sluijten van alle kercken en cloosters deser stad, naer veele debatten en

[p. 19]

het geduerig geroep van 't menig vergaedert volk: ‘bas, bas’ is de vergaeringe onverrichter saeken gescheijden, schoon men nogtans aen ider representant in besonder verdreijgt heeft van de zelve, zoo sij niet zullen consenteeren, naer Parijs als pligtige aen gekweste Natie te vervoeren⁽⁶²⁾; waerop besloten is te benoemen 9 gecommitteerde uijt de representanten en 9 uijt de municipaliteijt om op heden de saeke met - fol. 28 - den generael en commissarissen te beslissen. Den uijtvoer van welke voor zoo veel men verneemt, men op heden zegt te zijn, dat er geene kercken of cloosters tot nog toe zullen gesloten worden, maer dat er zoo haest doenelijk door alle de zelve een pertinenten inventaris van goed moet overgegeven worden. Uijt dit alles siet men genoegsaem dat de Fransche koningsmoorders ook haest de roovers en plonderaers van alle de rijkdommen onser kercken zullen gaen worden, dat sij met overmagt alles ontweert hebbende, mogelijks de geestelijke persoonen van alles zullen berooven en die den verderffelijcken civiquen eedt niet zullen doen, zullen zonder iet te geven wegjaegen en in balingschap laeten loopen, de vreese van welk zoo veel te meer gegrond is omdat men daer van nu sedert meer dan ses maenden d'ongeluckigste voorbeelden door heel Vranrijk tot ons leetwesen gesien heeft en nu de priesters alom als verdoolde schaepen siet swerven, uijt alle welke men ook als in dat verwoest koningrijk den ongeluckigen ondergang van de heele heijlige religie in de Nederlanden tegemoet siet. Sedert eenige daegen nogtans houd den heelen geestelijcken staet van Brugge daegelijks hunne vergaederingen in d'abdije van den Duijnen en versaemelen tot hunne behoudenis zoo veele sommen in contant gelt als 't mogelijk is, elk naer zijne gestaetheijd. Onsen eerw. heer bisschop⁽⁶³⁾ daer op heden tot 25000 guldens in specie gesonden hebbende, dog dit alles zegt men niet te zullen konnen helpen en dat den Franschen gelt- en baetsugt niet zal versoet worden tenzij dat alle kercken ontrooft zijn. (IX gaset van den 30 januarij, etc.).

(62) Bedoeld is in feite dat diegenen die het decreet van de Nationale Conventie van 15 december niet willen toepassen als contra-revolutionairen in Parijs zouden gestraft worden (VANDEN BERGHE, o.c., I, p. 296-297 en MV. 1791-1792, p. 183, n. 134).

(63) Betreft bisschop Felix Guilielmus Brenart (1720-1794), zie MV. 1790, p. 152, n. 13.

(31 januarij 1793)

- fol. 29 - Op den 31 januarij om 11 uren 's morgens vertrokken van de Mart een batalion Fransche en een batalion volontaire deser stadt Brugge uijtgelesen peerdevolk langs den colsijdeweg leijdende naer Oostende ter onthaeling van den borger generael Dumourier⁽⁶⁴⁾, die tot hiertoe den vrijvegter der Nederlanden mag genaemt om de vroome⁽⁶⁵⁾ krijgse daeden die desen generael in 't begin onser tweede revolutie met zoo veele manmoedigheijd betoont en uijtgewerkt heeft en wiens afbeelsel of portrait nu bij veele als in d'eerste revolutie degone van Van der Meersch en Van der Noot⁽⁶⁶⁾ in de cabinetten tot gedenkbeelden opgehangen worden, zooals het zelve hier ook in 't begin van dit boekdeel uijtgebeelt staet, mits desen generael weerdig is om zijne vroome daeden, hadden die het geluk der Nederlanders uijtgemakt, van het naegeslagt vereeuwigt en gelaudeert te worden. Korts naer een uren is den generael met de cavalerije voorop en eenige blaesende trompetten sittende in zijn reijsrijtuijg op de Mart aengekomen en is seffens langs de plaetse Maelenberg langs den Burg het Bisschoppelijk Paleijs ingereden onder het geroep van eenige dog weijnige: ‘vivat de Fransche Natie’, uijt welke men genoegsaem siet dat de gewaende vrijheijd en gelijckheijd, die niet dan onsen ondergang voorspelt, de meerderheijd van 't volk niet zeer ter herten gaet. Seffens wierden op de Mart twee groote stukken canon staende - fol. 30 - voor d'Haelle gelosbrant en ses andere stukken staende op den Burg voor d'hooftwagt van de volontaire deser stadt. Het carilion begonde te speelen en alle de klokken der stadt geduerende een ure te luijden alle welke zoodaenig een gedommel veroorsakte dat men op de Mart nauwelijks malkaer verstaen konde. Den borger generael een weijnig in 't bisdom vertoeft hebbende, is te voet met den generael Fleers aldaer nog t'huijs zijnde en met den heelen etat major op den Burg gekomen en heeft met groote nauwkuerigheijd besigtigt de uijtgelesen batalions Fransche troupen

(64) Betreft Charles François Dumouriez du Perier, zie MV. 1792, p. 181, n. 98.

(65) ‘Vroome’: kloek, dapper.

(66) Betreft generaal Jan A. van der Mersch en Hendrik vander Noot, de kopstukken van de Brabantse Omwenteling, zie MV. 1790, p. 154, n. 25 en MV. 1789, p. 158, n. 293.

[p. 20]

die op den Burg geparadeert stonden, gelijk ook de volontaire onser nationeele garde die alle met hun vaendels geparadeert stonden, over welke hij groote voldoening betoonde waernaer hij zijnen intrek in 't bisdom genomen heeft en het pragtig middagmael dat er bereijt was met den etat major genomen heeft. In den naermiddag wiert bij orders van de municipaliteijt afgekondigt dat eenider geduerende den avond wegens d'aenkomst van den borger generael van 8 tot 10 uren zijn huijs zal moeten illumineeren⁽⁶⁷⁾. Om 6 uren verscheen den borger generael met den etat major in de vergaederinge der Club, waer hij zijne dankbaerheijd betoonde over d'eere aen hem door de Bruggelingen aengedaen en voor de vrijheijd en gelijkheijd alle bescherminge offerende, zig daernaer naer het bal begevende, wiert hem ook vele eere aengedaen door die welke den Nederlanschen ondergang behertigen en om agt uren - fol. 31 - 's avons tot 9 uren begonde het carilion op den thoren te spelen, alle de klokken te luijden en het gedommel der canons wiert verscheijde mael herhaelt. Alle de huijsen der stadt wierden verlicht dog veele alleen maer uijt bedwang en om te zeggen dat er licht was met twee of vier waschligten geillumineert zijnde, zulks andermael eene gedwongen illuminatie zijnde door de patrouillien der Fransche troupen die de stadt doorkruijsten, wanneer alle die naer den agt uren gene iluminatien ontsteken daertoe gedwongen wierden.

(67) Zie SAB., reeksnr. 120: Hallegeboden, 1786-1793, f. 275r.